Termin „przedsiębiorczość” pochodzi od słowa entrepreneur. Jest to jedno z fundamen-talnych pojęć stosowanych w naukach ekonomicznych. Literatura dotycząca tej tematy-ki jest bardzo szeroka i sięga do zapisów badaczy neoklasycznej szkoły austriactematy-kiej: Jo-sepha Schumpetera, Carla Mengera, Ludwiga von Misesa, Friedricha von Hayeka. Współ-cześnie znaczenie przedsiębiorczości jest bardzo zróżnicowane, zależy od rodzaju podej-mowanej działalności gospodarczej oraz przyjętej orientacji teoretycznej. Problematyka przedsiębiorczości wiązana jest często z innowacyjnością, rozwojem sektorów wysokich technologii oraz zorientowanych na wiedzę. Według badania z Global Entrepreneurship Monitor, w którym oceniono jakiś czas temu procent osób przedsiębiorczych, Polska zaj-mowała siódme miejsce na świecie [Fayoll 2004, s. 20]. Równie rozbudowana jest literatu-ra przedmiotu analizująca tę problematykę w sektoliteratu-rach MŚP. Przedsiębiorczość medycz-na obejmuje działalność gospodarczą w wszystkich wymienionych aspektach.
Przedsiębiorczość to termin holistyczny: wieloznaczny, problematyczny, wielo-aspektowy, na którym skupiają się badacze różnych dziedzin nauki: ekonomii, zarządza-nia, socjologii, psychologii, demografii, kulturoznawstwa itp. Można go intuicyjnie zde-Przedsiębiorczość patriotyczna
94
finiować jako zespół cech jakiejś osoby, które powodują, że organizuje ona i z sukcesem prowadzi jakąś działalność gospodarczą [Wickham 2004]. Według Nowego słownika Po-prawnej polszczyzny PWN [2002, s. 769] definiowana jest jako „chęć i zdolność do podej-mowania różnych zadań, zwłaszcza w dziedzinie przemysłu i handlu, pomysłowość, za-radność, obrotność, operatywność”. W edukacji biznesowej przedsiębiorczość stanowi jeden z najbardziej interesujących przedmiotów dyskusji [Silbiger 2014, s. 174]. Pojmo-wać ją można w odniesieniu do dwóch wymiarów: aktu tworzenia nowej organizacji go-spodarczej, który nazwać można preprzedsiębiorczością oraz szeregu działań ukierun-kowanych na sukces rynkowy przedsięwzięcia [Nyström 2015]. Dwa nierozerwalne ter-miny związane z przedsiębiorczością to ekspansywność pojmowana jako stawianie am-bitnych celów i innowacyjność, a więc wprowadzanie i ciągłe poszukiwanie twórczych rozwiązań [Baumol 1996, ss. 3–22]. Dzięki wieloznaczności tego zagadnienia można go interpretować na wielu różnych poziomach, wpisując się za S. Witkowskim [2011, s. 25] w schemat myślenia o nim w dwóch aspektach: popytowym i podażowym. Pierwszy skupia się na osobowości przedsiębiorcy tworzącego, a następnie prowadzącego dane przedsięwzięcie, drugi zaś na ekonomicznych szansach jego sukcesu. Rozpoczyna się od rozważań opisujących indywidualne cechy osoby będącej przedsiębiorcą, biorących pod uwagę cechy jego osobowości określane jako „osobowość przedsiębiorcza”
(entre-preneurial personality), a kończy na ocenie jego roli i miejsca w organizacji, wykonywanie
przez niego działań i czynności związanych z pracą menadżerską [Wach 2015, ss. 25–28]. Krystian Kwarciak [2003, s. 2003, s. 14] przypomina, że A. Inkeles i D. Smith wyróżnili sześć klas cech, które są domeną osób o tzw. „nowoczesnej osobowości” przedsiębiorczej. Na-leżą do nich: „giętkość poznawcza”, która oznacza pełną otwartość na nowe możliwości, ciekawość poznawcza, charakteryzująca ludzi, dla których niezwykle ważna jest nauka, wiedza, ciekawych świata. Trzecią klasę stanowi „orientacja temporalna”, a więc umie-jętność stawiania sobie rygorów w zakresie realistycznej oceny własnej działalności, ale i punktualności oraz zaangażowania. Następnie uczucie „sprawstwa”, tj. ocenianie wpły-wu na trwanie przedsięwzięcia i sprawowanie kontroli nad nim, a następnie zaufanie nie tylko dla samego siebie, ale i dla innych osób. Ostatnia klasa obejmuje poczucie godno-ści ze zgodą na realizowanie własnych wartogodno-ści i zamierzeń oraz szacunku dla innych: za-równo współpracowników, jak i podwładnych.
Różnorodność opisu zjawiska przedsiębiorczości najlepiej zobrazować przez przykła-dy różnorakich wymiarów przedsiębiorczości. Znaleźć można modele „przedsiębiorczo-ści garażowej”, będącej synonimem realizacji marzenia o sukcesie pomysłu, na przykład nowego rozwiązania produktowego czy usługowego. Tak stało się w przypadku Willia-ma Hewletta, Davida Packarda czy Steve’a Jobsa. Interesująca z punktu widzenia dzia-łalności opartej na wiedzy jest przedsiębiorczość intelektualna, którą za S. Kwiatkow-skim [2000, s. 8] można opisać jako „tworzenie podstaw materialnego bogactwa
z nie-95
materialnej wiedzy; bogactwa jednostek, grup społecznych, narodów”. Pozwala to po-przez wykorzystanie własnego potencjału ciągłego doskonalenia i uczenia się menadże-ra przełożyć te elementy na sukces ekonomiczny [Nowicka 2001, ss. 159–170]. Urzeczy-wistnieniem marzeń wielu osób jest „przedsiębiorczość pasjonatów”, którzy poszukują połączenia pomiędzy swoimi zainteresowaniami a działalnością biznesową [Kupisz-Ci-chosz 2017]. Nie sposób pominąć przedsiębiorczość społeczną motywowaną wrażliwo-ścią na ludzi, ich niedostatki, trudności [Glinka, Gudkova 2011, s. 18]. Przykładem może tu być wiele fundacji i organizacji pozarządowych, jak choćby fundacja Pajacyk organi-zująca dożywianie polskich dzieci w szkołach, fundacja Anny Dymnej pomagająca lu-dziom niepełnosprawnym, Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta wspierające i da-jące dach nad głową osobom bezdomnym. W dobie równouprawnienia nie sposób za-pomnieć o przedsiębiorczości kobiet, a także rodzinnej, międzynarodowej i wielu in-nych [Miller 1983, ss. 770–791].
Próba zdefiniowania pojęcia przedsiębiorczości stała się domeną wielu dziedzin na-uki i badaczy różnych aspektów życia społecznego, psychologicznego czy ekonomicz-nego. W ekonomii przedsiębiorczość jest definiowana jako forma pracy lub jako czynnik produkcji, współwystępując obok pracy, ziemi i kapitału [Praag 2001, ss. 45– 62].
Wzrost zainteresowania ową tematyką odnaleźć można u badaczy drugiej połowy XVIII i początku XIX w., w pracach Cantillona i Saya, którzy opisywali rolę przedsiębiorcy jako osoby sprawującej nadzór nad organizacją, a także administrował nią walczą o po-prawę wydajności [Glinka 2013, s. 62]. Wiek XX przyniósł liczne próby zdefiniowania za-gadnienia. W opublikowanym w 1921 r. artykule Frank H. Knight [2006] zauważył, że przedsiębiorczość związana jest z uzyskaniem korzyści z akceptacji i wykorzystania nie-pewności i ryzyka. Joseph Schumpeter [1960, s. 60], uznany autorytet z zakresu badań nad zagadnieniem, już w 1934 r. dowodził, że jest ona formą wprowadzania nowej orga-nizacji firmy poprzez tworzenie nowych produktów, usług, metod produkcji, ekspansji innych rynków oraz podejmowanie ryzyka ich wdrażania. Schumpter [1995, s. 163] opi-sywał zjawisko poprzez negowanie rutyny, biurokracji, a przeciwstawiając im „twórczą destrukcję”. W połowie XX w. H.B. Hostelitz opisał tę problematykę przez pryzmat oko-liczności wprowadzenia innowacji i wykorzystania kapitału, A. Cole zaś widział przedsię-biorczość w celowym działaniu, jakim jest rozpoczęcie i rozwój biznesu ściśle zoriento-wanego na osiąganie zysków. M. Casson opisywał przedsiębiorczość w kontekście posia-dania zdolności do podejmowania decyzji i umiejętności oceniania zasobów i koordy-nowania nimi, a D. McClelland opisywał przedsiębiorcę jako osobę podejmującą umiar-kowane, ale konieczne z punktu widzenia działania organizacji ryzyko [Casson 1982]. N. Churchill natomiast podjął próbę określenia możliwości stworzenia czegoś nowatorskie-go poprzez pozyskanie niezbędnych zasobów, a następnie zarządzanie ich tworzeniem i działaniem [Churchill, Levis 1983, s. 27]. P. Drucker [1992, ss. 8–24] widzi
96
czość jako działanie praktyczne, zdolne do innowacji, wykorzystujące każdą okazję, nie-pozbawione jednak podstaw naukowych jako środka do osiągnięcia celu. S. Shane i S. Venkataraman widzą ją jako działania postrzegające i oceniające realnie szanse na wpro-wadzenie nowych produktów czy usług” [Shane 2003, s. 3]. W.B. Gartner określa ją jako umiejętność powoływania do życia nowych przedsiębiorstw, a H.H. Stevenson, M.J. Ro-berts i H.I. Grousbeck widzą w przedsiębiorcy wizjonera, który poszukuje nowych moż-liwości działania bez względu na to, jakie są aktualne zasoby organizacji. F.L. Frey po-strzega wiodąca rolę przedsiębiorczego kierownictwa, które tworząc przedsięwzięcie oraz planując jego wzrost, zakłada wystąpienie ryzyka, jakim jest zastosowanie nowa-torskich rozwiązań [Piasecki 2003, s. 34]. R. Kao [1993, ss. 69–70] opisuje proces tworzenia nowej organizacji w celu wzbogacenia jednostki i społeczeństwa. J.A. Timmons [1999, s. 27] zauważa, że umiejętności twórczego przedsiębiorcy polegają na wykorzystywaniu szans zbudowania przedsiębiorstwa bez oglądania się na aktualne możliwości i zasoby: „pogoń za okazjami bez uwzględnienia ograniczeń stwarzanych przez zasoby”. Według R.W. Griffina [2009, ss. 730–731] przedsiębiorczość jest procesem złożonym, który obej-muje organizowanie i prowadzenie działalności gospodarczej przez pryzmat podejmo-wania związanego z nią ryzyka. St.P. Robibins, D.A. DeCenzo [2002, s. 104] natomiast wi-dzą ją przez całokształt procesu organizowania i koordynowania pracy instytucji oraz zarządzania nią. A. Cooper [2003] uważa, że zachowania przedsiębiorcze to umiejętność wykorzystania pojawiających się możliwości. R.D. Hisrich, M. Peters i A. Shepherd [1992, s. 10] opisują proces tworzenia nowej organizacji z uwagi na jej przewidywaną wartość, zakładając finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko, czas i wysiłek dla jej osiągnięcia oraz oczekiwanie gratyfikacji finansowej i osobistej.
Wśród badaczy polskich nie sposób nie opisać stanowiska B. Piaseckiego, który de-finiuje przedsiębiorczość jako złożony proces obejmujący analizę szans powstania i roz-woju przedsięwzięcia, sposobów jego finansowania, kreatywności i innowacyjności w tworzeniu nowych produktów lub usług, zaakceptowanie ryzyka, które niesie za sobą podjęcie tego wyzwania i powstających w trakcie funkcjonowania [Piasecki 2003, ss. 34–35]. Interesujące są także rozważania J. Penca, który zauważa, że tylko taka organiza-cja może być uznana za przedsiębiorczą, w której poszukiwane i stosowane są nowe ini-cjatywy, umiejętnie szacowane nakłady i możliwości osiągnięcia sukcesu pomimo ogra-niczeń i przyjmowania ryzyka i odpowiedzialności za nie [Penc 1997, s. 335]. J. Targal-ski [2003, ss. 8–9] opisuje inicjowanie i prowadzenie działalności gospodarczej przedsię-biorstwa poprzez szereg etapów obejmujących: określenie szans i możliwości ich dzia-łania na rynku, planu działalności (biznesplan) oraz zgromadzenie niezbędnych zaso-bów do jego powstania i funkcjonowania. Natomiast W. Adamczyk [1995, ss. 9–10] pod-kreśla sekwencyjność działań wykorzystujących nowatorski pomysł do uzyskania korzy-ści, przy wzięciu pod uwagę ryzyka, jakie on niesie. S. Sudoł [2006, s. 33] uwzględnia
ce-97
chy i zachowania przedsiębiorcy, jego gotowości i zdolności do twórczego podejmowa-nia i rozwiązywapodejmowa-nia problemów, przy pełnej świadomości istniepodejmowa-nia szans i ryzyka oraz umiejętności przystosowywania się do zmieniających się warunków otoczenia. W. Dy-duch [2008] traktuje zjawisko jako zorganizowane, przemyślane i celowe działania, któ-rych rezultatem jest sukces rynkowy podmiotu gospodarczego. B. Kożuch [2004] opisuje przedsiębiorczość jako inicjowanie projektów dla zaspokajania potrzeb odbiorców, two-rzenia zysków, ale także dla kreowania ludzkiej przedsiębiorczości.
Wiele sposobów definiowania przedsiębiorczości, które przewijają się w literaturze przedmiotu stanowi odzwierciedlenie złożoności i wieloznaczności tego procesu. Ma on oblicze gospodarcze, ale również społeczne i kulturowe. Jest ściśle powiązany z ludzką twórczością, kreatywnością, innowacyjnością, a nawet aktywnością w ogóle. W tym zna-czeniu przedsiębiorczość jest ufundowana na wartościach, uwikłana w normy społecz-ne i stanowi część dorobku kulturowego ludzkości. Te kulturowe uwarunkowania przed-siębiorczości mogą stanowić punkt wyjścia dla podjęcia badań nad związkami pomię-dzy przedsiębiorczością a patriotyzmem na gruncie aksjologicznym.