Stwierdziliśmy, że przedsiębiorczość dotyczy głównie działalności gospodarczej. Nie po-mija jednak uwarunkowań społecznych i etycznych. W tej części wypowiedzi pytamy, czy może i powinna uwzględniać uwarunkowania patriotyczne. Według Władysława Kopa-lińskiego [2007, s. 62] termin „patriotyzm” pochodzi od greckiego określenia patriõtẽs. Możemy je rozumieć przymiotnikowo i oznacza wówczas „pra(ojcowski)”. Patriõtẽs to również rodak i współobywatel. Szanowany leksykograf dodaje, że w naszym języku co-dziennym termin oznacza „miłość ojczyzny, własnego narodu”, która jest nierozłącznie związana z „gotowością do poniesienia ofiar dla niej, z uznaniem praw innych narodów i szacunkiem dla nich”. Dodajmy, że pochodzenia owego słowa należy szukać również w łacińskim określeniu patria – ojczyzna. W sposób podobny pisze Andrzej Markowski i Radosław Pawelec [2001, s. 571], dla których patriotyzm jest miłością ojczyzny, która wy-raża się w gotowości pracy i poświęcenia dla niej.
Pewną trudność w sprecyzowaniu pojęcia „patriotyzm” sprawia fakt, że kwestia ta wymaga zaangażowania przedstawicieli różnych dziedzin nauki, głównie z obsza-ru nauk społecznych i humanistycznych. Z pierwszego z wymienionych obszarów wy-mieńmy socjologów, pedagogów lub politologów. Z obszaru nauk humanistycznych wskażmy na etnologów, historyków, językoznawców i literaturoznawców. O tym, że kwestia patriotyzmu nie należy do najłatwiejszych może świadczyć fakt, że wypowiedzi na ten temat nie pojawiają się we wszystkich opracowaniach typu encyklopedycznego. Przedsiębiorczość patriotyczna
98
Dodajmy, że naświetlana jest głównie w nie najnowszych publikacjach o charakterze wojsko-wym lub obronnym, rzadko w politologii. Wyjaśniają one krótką wypowiedź Kopalińskiego. W „Słowniku polityki” opracowanym przez Marka Bankowicza [1999, ss. 182–183] czytamy, że patriotyzm określa stan emocjonalny, który uznaje „doniosłość interesu oj-czyzny i narodu bez deprecjonowania praw innych narodów”. Jest to „postawa nasyco-na miłością i szacunkiem do własnego kraju i nasyco-narodu”. Z tą specyficzną formą solidar-ności z narodem wiążą się jednak określone obowiązki. W cytowanym słowniku czyta-my zatem, że „służba w sprawie ojczyzny czy narodu wymaga ponoszenia wysiłków na ich rzecz, a nawet gotowości do ofiar, gdy zagrożony jest byt narodowy czy suweren-ność państwa”. Słownik przypomina, że wynaturzeniem patriotyzmu jest zarówno szo-winizm, jak i kosmopolityzm. Pierwszy z nich jest nazywany fałszywym patriotyzmem; drugi stawia wyżej interes ludzkości ponad ojczyznę.
Lech Zdybel [1999, ss. 192–193] proponuje, aby zagadnienie rozpatrywać w podwój-nej perspektywie. Najpierw postawę patriotyczną możemy rozważać ogólnie. Oznacza ona wówczas „miłość i przywiązanie do ojczyzny”. Najczęściej wyraża się ona w określo-nych czynach „poświęcenia dla ojczyzny i dobra ogółu”. Podejmowane są one w sposób bezinteresowny. Postawa patriotyczna wynika z naturalnej i pozytywnej skłonności do tego, co pierwotne i bliskie. Należą do nich rodzina, kraj oraz tradycja.
Według wspomnianego autora termin „patriotyzm” zawiera w sobie również po-tencjał wartościujący. Jako kategoria wartościująca jest on uzależniony od wyznawane-go światopoglądu, preferowanej doktryny filozoficzno-społecznej i od ideologii. Z per-spektywy preferowanego systemu wartości możemy analizować terminy takie jak „mi-łość ojczyzny”, „racja stanu” i „interes narodowy”. Ta sama perspektywa będzie decydo-wała o tym, który czyn jest lub nie jest patriotyczny. W różnoraki sposób będzie się też oceniało działania pozwalające na kształtowanie postaw patriotycznych, sposoby wy-chowania, czy też – z obecnej perspektywy – prowadzenie przedsiębiorczości patrio-tycznej. Fakt ten nie jest zawsze artykułowany wprost. Leszek Pawelski [2015, s. 77] uwa-ża na przykład, że edukacja patriotyczna jest świadomym organizowaniem działalno-ści człowieka, która ma na celu „jak najlepsze przygotowanie dorastających pokoleń do służby własnemu narodowi i krajowi”. Mając na uwadze błędne rozumienie patriotyzmu oraz nadmierne generalizowanie w tym względzie, warto zapytać, czy w ramach eduka-cji nie należy wprost mówić o patriotyzmie w pracy zawodowej. Przestrzeń do tych za-gadnień znalazłaby się w programach studiów socjologicznych, psychologicznych, a na-wet ekonomicznych.
Mimo różnic w pojmowaniu patriotyzmu warto podkreślić następującą kwestię: pa-nuje ogólne przekonanie, że jest on zjawiskiem, które należy odnosić do życia danej gru-py czy zbiorowości. Idzie zwykle o społeczność osiadłą na danym terenie. Patriotyzm wywołuje pozytywne emocje w stosunku do własnej grupy, jej członków i do
teryto-99
rium. Sprawia, że patriota podkreśla swoją przynależność, miłość, a także dumę, lojal-ność i gotowość do poświęcenia dla danej grupy. Pierwszym i podstawowym czynni-kiem, który pozwala działać na rzecz patriotyzmu, jest „uświadomienie sobie faktu, iż mieszka się w określonym kraju i posiada się określoną narodowość: że jest się Polakiem żyjącym w Polsce albo we Francji, Niemcem żyjącym w Niemczech albo na Śląsku, Ru-munem mieszkającym w Rumunii albo w Polsce” [Skarżyńska 1998, ss. 34–35].
Istotne czynniki, które składają się na ideę patriotyzmu, dobrze ujmuje Henryk Sko-rowski [2009, ss. 100–101]. Autor wymienia cztery elementy. Patriotyzm wyraża się naj-pierw przez miłość do ojczyzny rozumianej jako solidarność ze wspólnotą ludzi ją za-mieszkujących. Nie znaczy to wcale, że wyklucza się z niej kogokolwiek, nawet tych, któ-rzy nie chcą lub nie potrafią czuć z ową wspólnotą więzi. Innymi słowy uznaje się czło-wieka takim, jaki on jest. Patriotą jest ten, kogo interesuje drugi człowiek. Owo wychyle-nie w kierunku człowieka wyraża się w trosce o ludzi znajdujących się w potrzebie, a tak-że o ich prawa, szczególnie do wolności i godności.
Drugi wymiar patriotyzmu według Skorowskiego oznacza wierność i szacunek dla dziedzictwa kulturalnego ojczyzny, dla tych jego wartości, które służą rozwojowi czło-wieka. Są one jego podstawową i stanowią fundamentalne wyznaczniki wspólnoty. Trzeci zaś wymiar jest uzupełnieniem drugiego. Chodzi bowiem nie tylko o szacunek, lecz również o zabezpieczenie, przechowywanie i pielęgnowanie kultury ojczyźnianej. W działaniu zaś wymagane jest kierowanie się tymi jej wartościami, które służą rozwo-jowi człowieka. Istotne jest zatem, aby dobrze pielęgnowany patriotyzm przyczyniał się do rozwoju i propagowania w społeczności międzynarodowej dziedzictwa kulturowe-go danej grupy.
Wszystkie wymienione elementy składowe patriotyzmu uzupełnia miłość do ziemi ojczystej. Skorowski twierdzi, że w praktyce oznacza to działania i inicjatywy, które mają na celu zagwarantowanie bezpieczeństwa terytorium zamieszkałego przez grupę, a na-wet troskę o ekologię.
Nie trzeba wyjaśniać w tym miejscu, że zupełnie inaczej będą wyglądały postawy pa-triotyczne w czasie pokoju, a inaczej wówczas, kiedy zagrożone jest bezpieczeństwo zie-mi ojczyźnianej i ludzi zie-mieszkających na jej terytorium. W czasie działań zie-militarnych pa-triotyzm będzie się przejawiał przede wszystkim gotowością oddania własnego życia za ojczyznę. Nie zamykamy tym samym pola dla działalności artystycznej, która kultywu-je tradyckultywu-je i wartości danej społeczności. Patriotami w czasie działań militarnych będą również artyści, którzy czerpią z dziedzictwa kulturowego grupy i podtrzymują na du-chu wszystkich stawiających fizyczny opór agresorowi. Patriotami – jak piszą w tym kon-tekście wspomniani Markowski i Pawelec – będą artyści z drugiej połowy XIX w., którzy „w swoich dziełach ukazywali wielkie chwile z historii narodu i państwa polskiego, „ku pokrzepieniu serc” czwartego już pokolenia Polaków żyjących w niewoli”.
100
Zatrzymajmy się w tym miejscu nad stykiem przedsiębiorczości i patriotyzmu. W podsumowaniu pierwszej części stwierdziliśmy, że przedsiębiorczość obejmuje dzia-łalność gospodarczą, ale musi również uwzględniać wartości i normy społeczne. Przed-siębiorcy funkcjonują w określonej przestrzeni czasowej. Z perspektywy patriotycznej w czasie zagrożenia bezpieczeństwa działalność gospodarcza nie powinna się koncen-trować na zyskach. Ukierunkowana będzie wówczas na wytwarzanie środków niezbęd-nych do utrzymania lub odzyskania niezawisłości. Pozyskanie tych środków będzie wy-magało „zawieszenia” wielu wartości i norm etycznych, które są konieczne wówczas, kiedy owego zagrożenia nie ma.
Sytuacja zmienia się diametralnie w czasach pokojowego rozwoju przedsiębiorczo-ści. Zarysujmy ją w perspektywie czterech elementów konstytutywnych patriotyzmu, o których mówił Skorowski. Po pierwsze, należy mówić o zyskach. Solidarność ze wspól-notą wyraża się jednak tym, że ich pozyskanie nie jest jednym celem prowadzenia dzia-łalności gospodarczej. Problematyka ta jest od dawna rozpatrywana w ramach dyskur-su nad przedsiębiorczością w ogóle. Działalność gospodarcza człowieka doprowadziła do nasilenia się wielu problemów takich jak bezrobocie, ubóstwo i zanikanie więzi mię-dzyludzkich. Z większym nasileniem dają o sobie znać patologie, do których należy rów-nież konsumpcjonizm. Z roku na rok wzrasta jednak wśród przedsiębiorców przekona-nie, że powinni oni brać udział w usuwaniu zagrożeń, do których się przyczyniają. Spo-łeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) jest ideą, „dzięki której firmy już na etapie budo-wy nowej strategii biorą pod uwagę interesy społeczne, ochronę środowiska oraz rela-cje z różnymi grupami interesariuszy” [Ignatowski 2016, ss. 126–127]. Justyna Fijałkow-ska [2013, s. 124] przypomina, że idea CSA opiera się na czterech filarach odpowiedzial-ności: ekonomicznej, prawnej, etycznej i dobroczynnej. Zagadnienie odpowiedzialne-go biznesu w perspektywie patriotyzmu zyskuje w tym miejscu zupełnie nowy wymiar. W dyskusji na ten temat możemy odwoływać się nie tylko do ogólnych wartości etycz-nych, lecz także do patriotycznych przekonań. Czerpać je powinniśmy nie tylko z przy-wiązania do wspólnoty, lecz także z wytworzonego przez nią dziedzictwa kulturowego.
Dyskusja o przedsiębiorczości w perspektywie patriotyzmu nie wyczerpuje się na uwypukleniu problematyki odpowiedzialności etycznej przedsiębiorców. Innymi słowy nie wystarczy być „prawym, sprawiedliwym i uczciwym, unikać lub minimalizować ne-gatywny wpływ biznesu na interesariuszy” [Fijałkowska 2013, s. 124]. Ostatni z wymie-nionych elementów składowych pojęcia „patriotyzm” dotyczy bowiem miłości do ziemi ojczystej. Prowadzona w tej perspektywie przedsiębiorczość będzie się musiała skon-centrować na dwóch kwestiach. Pierwsza z nich dotyczy ukierunkowania na przedsię-biorczość podkreślającą walory terytorium, jakość produktów i relacje z interesariusza-mi. Druga kwestia dotyczy ochrony środowiska. Obowiązujące w tej dziedzinie normy etyczne i prawne uzupełnione zostają przez element, który nacechowany jest uczuciami
101
i emocjami. Nie stanowi on jednak zagrożenia, lecz je wzmacnia. Dla przedsiębiorczości oznacza konieczność stosowania jeszcze większych standardów wykraczających poza dotychczas przyjmowane ustalenia.
Chcąc określić, czym jest przedsiębiorczość patriotyczna, musimy stwierdzić, że po-winna ona uwzględniać w sposób szczególny wspólnotowość, wartości etyczne danej społeczności wywodzące się z jej dziedzictwa kulturowego oraz we wzmożony sposób okazywać szacunek dla terytorium, a więc dla środowiska naturalnego.
Uwagi końcowe
Kwestia przedsiębiorczości, którą określamy jako patriotyczną, w wielu swoich elemen-tach uwzględnia problematykę od dawna podejmowaną w ramach dyskursu na temat działalności gospodarczej człowieka. Wpisuje się ona w idee związane ze społeczną od-powiedzialnością biznesu oraz ekologią. Wykracza jednak poza ich ramy, dostarcza no-wych argumentów; może stanowić istotny bodziec do ożywionej dyskusji na temat sa-mej przedsiębiorczości i kierunków jej rozwoju. Zagrożeniem w debacie będzie etnocen-tryzm. Stanowi on istotny problem i powód dla podjęcia dalszych badań w dyskursie na temat przedsiębiorczości patriotycznej. Kolejną grupę zagadnień, które należy uwzględ-nić przy omawianiu przedsiębiorczości patriotycznej, stanowią kwestie dotyczące sty-ku działalności gospodarczej i wartości, jakie niesie ze sobą dziedzictwo sty-kulturowe spo-łeczności krajowych. Stanowi ono jeden z ważnych elementów etyki ogólnej i szczegó-łowej, do której należy również etyka biznesu. Trudno sobie wyobrazić, aby etykę życia gospodarczego uprawiać poza konkretnymi ramami kulturowymi i społecznymi. Wyma-gania stawiane zawodowym standardom etycznym zyskują w tym miejscu poważne ar-gumenty uwzględniające dziedzictwo konkretnej grupy. Przedsiębiorczość patriotycz-na może wyzwolić również dyskusję patriotycz-na temat etyki pracy. W końcu miłość do ziemi oj-czyźnianej dostarcza nowych energii dla stosowania podwyższonych standardów ekolo-gicznych i szacunku dla lokalnych produktów. Należy na koniec podkreślić, że wszystkie wspomniane w uwagach końcowych zagadnienia wymagają dalszych i pogłębionych studiów.
102
Bibliografia
Adamczyk. W. (1995), Ewolucja form i typów przedsiębiorczości, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu”, nr 236.
Bankowicz M. (red.) (1999), Słownik polityki, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Baumol W.J. (1996), Entrepreneurship: Productive. Unproductive and Destruction, „Journal of Busi-ness Venturing”, No 11.
Casson M., The Entrepreneuer. An Economical Theory, Barnes & Noble Books, New Jersey.
Cooper A., Entrepreneurship: The Past, the Present, the Future [w:] J. Zoltan (red.), Handbook of Entrepreneurship Research, Audretsch, Springer, London.
Churchill N.C, Levis V.L. (1983), The Five Stages of Small Business Growth, Harvard Business Re-view, May-June.
Drucker P.F. (1992), Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Wydawnictwo PWE, Warszawa.
Dyduch W. (2008), Pomiar przedsiębiorczości organizacyjnej, Wydawnictwo Akademii Ekono-micznej w Katowicach, Katowice.
Fayoll A. (2003), Entepreneuriat. Apprendre à enteprendre, Dunod, Paris.
Fijałkowska J., Sobczyk M. (2013), Wiarygodność i etyka a sprawozdawczość społecznej odpo-wiedzialności przedsiębiorstwa [w:] Ł. Sułkowski, G. Ignatowski (red.), Etyka w służbie biznesu, Spo-łeczna Akademia Nauk, Łódź.
Glinka B. (2013), Przedsiębiorczość [w:] J. Bogdanienko, W. Piotrowski (red.), Zarządzanie. Trady-cja i nowoczesność, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Glinka B., Gudkova S. (2011), Przedsiębiorczość, Wolters Kluwer business, Warszawa.
Griffin R.W. (2009), Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hisrich R.D, Peters M.P. (1992), Entrepreneurship. Starting, Developing and Managing a New En-terprise, 2nd. Ed., IRWING, Boston.
103
Ignatowski R., Wójcik-Jurkiewicz M. (2016), Raportowanie spółek w zakresie społecznej odpo-wiedzialności biznesu [w:] G. Ignatowski, Ł. Sułkowski, Z. Dobrowolski (red.), Instrumenty polityki społecznej, Difin, Warszawa.
Kao R. (1993), Defining Entrepreneurship: Past, Present and?: Creativity and Innovation, „Manage-ment Volume”, No 2.
Knight F.H. (2006), Risk, Uncertainty and Profit, Dover Publications, New York.
Kopaliński W. (2007), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, cz. 2, HPS, Warszawa.
Kożuch B., Dyndalewicz A. (2004), Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok.
Kraśnicka T. (1999), Przedsiębiorstwo jako obiekt zarządzania [w:] H. Bieniok (red.), Podstawy za-rządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Kupisz-Cichosz A. (2017), Moja pasja moją firmą, Fundacja z Inicjatywą, Warszawa.
Kwarciak K. (2003), Psychologiczne wyznaczniki skutecznego przedsiębiorcy [w:] S. Witkowski (red.), Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu, t. 6, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro-cławskiego.
Kwiatkowski S. (2000), Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Markowski A., Pawelec R. (2004), Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Wydawnictwo Wil-ga, Warszawa.
Miller D. (1983), The Correlates of Entrepreneurship in Three Types of Firms, „Management Science”, no 7.
Nowicka U. (2011), Kreowanie przedsiębiorczości intelektualnej, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, z. 5.
Nowy słownik poprawnej polszczyzny (2002), PWN, Warszawa.
104
Nyström K. (2015), Pre-and Post-entrepreneurship labor mobility of entrepreneurs and employees in entrepreneurial firms, Royal Institute of Technology, CESIS-Centre of Excellence for Science and Innovation Studies, No. 420.
Pawelski L. (2015), Elementy wychowania patriotycznego w naszych szkołach i ich ewolucja, „Wie-dza Obronna”, nr 1.
Penc J. (1997), Leksykon biznesu. Biblioteka biznesmena, Placet, Warszawa.
Piasecki B. (2003), Przedsiębiorczość i zarządzanie, C.H. Back, Warszawa.
Praag van C.M., Cramer J.S. (2001), The Roots of Entrepreneurship and Labour Demand: Individu-al ability and low risk aversion, „Economica”, No. 269.
Robbins S.P., DeCenzo D.A. (2002), Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa.
Schumpeter J.A. (1995), Kapitalizm, socjalizm i demokracja, Wydawnictwo PWN, Warszawa.
Schumpeter J.A. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo PWN, Warszawa.
Shane S. (2003), A General Theory of Entrepreneurship. The Individual – Opportunity Nexus, Ed-ward Elgar Pub., Northampton.
Silbiger S. (2014), MBA w 10 dni, MT Biznes, Warszawa.
Skarżyńska K. (1998), Różne oblicza i funkcje patriotyzmu [w:] E. Nowicka-Włodarczyk (red.), Pa-triotyzm. Tożsamość narodowa. Poczucie narodowe, Międzynarodowe Centrum Rozwoju Demo-kracji, Kraków.
Sudoł S. (2006), Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wydawnictwo PWN, War-szawa.
Targalski J. (2003), Przedsiębiorczość i zarządzanie, C.H. Beck, Warszawa.
Timmons J. (1999), New Venture Creation. Entrepreneurship for 21st Century, I RVIN/McGraw-Hill, New York.
105
Wach K. (2015), Przedsiębiorczość jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego: przegląd litera-tury, „Przedsiębiorczość – Edukacja”, nr 11.
Witkowski S. (2011), Psychologiczne predyktory przedsiębiorczości [w:] A Strzałecki, A. Lizurej (red.), Innowacyjna przedsiębiorczość, Wydawnictwo SWPS „Academica”, Warszawa.
Zdybel L. (1999), Patriotyzm [w:] S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny, Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz.