Kompetencje społeczne dziecka przejawiają się w obszarze relacji z rówieśnikami oraz w sferze zadaniowej33. W decydujący sposób wpływają więc na zajmowaną przez dziecko pozycję w klasie szkolnej34.
Dzieci niekompetentne społecznie doświadczają wielu negatywnych przeżyć związanych ze społecznym funkcjonowaniem, mają duże trudności zarówno w na-wiązywaniu, jak i podtrzymywaniu pozytywnych relacji z rówieśnikami, a ich roz-wój jest zagrożony. „Utrzymywanie się egocentryzmu utrudnia tym dzieciom gro-madzenie wiedzy o potrzebach innych ludzi i sposobach działania w relacjach interpersonalnych. Natomiast dotychczasowa wiedza i opanowane sposoby zacho-wania się nie zapewniają im powodzenia, co część z nich skłania do szukania rozwią-zań problemów pojawiających się w relacjach z rówieśnikami za pomocą siły. Czy-nią tak zwykle dzieci odrzucane. Natomiast dzieci izolowane unikają kontaktów społecznych”35. Dziecko odrzucane, które permanentnie doznaje porażek podczas rozwiązywania zadań szkolnych oraz otrzymuje negatywne komunikaty zwrotne od nauczyciela, buduje własny wewnętrzny model tego, kim powinno być i kim jest,
30 S. Kowalik, Rozwój społeczny..., op. cit., s. 76. 31 Ibidem, s. 76–78
32 Ibidem, s. 76.
33 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 2002, s. 208.
34 Wyniki badań przeprowadzone przez M. Deptułę pokazują, iż sukces w działaniu oraz posiadanie odpowiednich umiejętności umożliwiających otrzymywanie ocen bardzo dobrych i dobrych róż-nicuje popularność i akceptację w grupie rówieśniczej. Por. M. Deptuła, Koncepcja diagnozy..., op.
cit., s. 129–131.
109
Znaczenie poczucia kompetencji społecznych dla rozwoju...
i na podstawie tego dokonuje samooceny. Chroniczne doznawanie niepowodzeń w tych sferach prowadzi do utrwalenia niskiej samooceny i poczucia bezwartościo-wości36. Doznawanie niepowodzeń społecznych wynikających z braku kompetencji prowadzi u dzieci do przekonania, że są one niegodne akceptacji. Obawa przed od-rzuceniem może być odbierana przez rówieśników jako postawa dystansu, która powoduje u nich podobne zachowania. Jeżeli sekwencje te powtarzają się u dziecka, może się rozwinąć bierność społeczna, poczucie niższości, nieśmiałość, niska samo-ocena, a także różne formy społecznego niedostosowania37. Mechanizm ten przed-stawia rys. 3.
Rysunek 3. Schemat utrwalania się poczucia niekompetencji
36 P. Wiliński, Wiek szkolny..., op. cit., s. 334–335. 37 R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo..., op. cit., s. 151.
38 M. Deptuła, Poznawanie kompetencji społecznej dzieci w celach profilaktycznych, [w:] Pedagogika
społeczna: tradycja, teraźniejszość, nowe wyzwania, red. E. Trempała, M. Cichosz, Wydawnictwo
Wszechnica Mazurska, Olecko 2001, s. 228. 39 J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój..., op. cit., s. 326.
POCZUCIE NIEKOMPETENCJI W RELACJACH INTERPERSONALNYCH DYSTANSOWANIE SIĘ RÓWIEŚNIKÓW OBAWA PRZED ODRZUCENIEM ZACHOWANIA POWODUJĄCE NIECHĘĆ GRUPY
Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Stefańska-Klar, Późne dzieciństwo..., op. cit., s. 151. Następstwami odrzucenia wynikającego z niekompetencji społecznej mogą być również zachowania antyspołeczne, porzucanie szkoły, przestępczość, psychopatolo-gia, skłonność do depresji i sięganie po środki psychoaktywne38. Negatywne konse-kwencje mogą ujawniać się także w postaci całkowitego braku kontaktów społecz-nych. W przypadku niektórych dzieci towarzysząca odrzuceniu i niepopularności samotność trwa aż do późniejszych stadiów rozwojowych i powoduje takie trudno-ści, jak społeczna izolacja i poczucie niekompetencji społecznej. Niektóre dzieci doświadczyć mogą zaburzeń nerwicowych lub wykazywać zachowania przestępcze39.
110
Agnieszka MisiukBrak kompetencji społecznych wzmacniany przez liczne niepowodzenia szkolne przyczyniać się może do powstania u dzieci zaburzeń zachowania. Początkowo mogą przejawiać się one w postaci zachowań opozycyjno-buntowniczych, które w przy-padku nieudzielenia dziecku pomocy prowadzić mogą do poważnych zaburzeń za-chowania i zespołu osobowości antyspołecznej40. Schodowy model patologizacji za-chowania przedstawia rys. 4.
Rysunek 4. Schodowy model patologizacji zachowania jako wtórnego efektu niepo-wodzeń szkolnych
40 P. Wiliński, Wiek szkolny..., op. cit., s. 335–337. 41 H.R. Schaffer, Psychologia dziecka..., op. cit., s. 142.
ZESPÓŁ OSOBOWOŚCI ANTYSPOŁECZNEJ POWAŻNE ZABURZENIA ZACHOWANIA ZACHOWANIA OPOZYCYJNO-BUNTOWNICZE
NIEPOWODZENIA SZKOLNE UTRUDNIENIA W UCZENIU SIĘ I ZACHOWANIU Źródło: P. Wiliński, Wiek szkolny..., op. cit., s. 337.
Negatywny wpływ braku kompetencji społecznych na rozwój dzieci opisuje rów-nież H.R. Schaffer. Zarówno dzieci odrzucane, jak i izolowane zalicza on do grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia późniejszych zaburzeń psychicznych, które róż-nicuje sposób przejawiania zaburzonego zachowania. Autor ten zachowania dzieci odrzucanych zalicza do zaburzeń eksternalizacyjnych. Przykładem ich są takie ce-chy, jak wrogość w stosunkach międzyludzkich, zachowania destrukcyjne, brak pa-nowania nad impulsami, wagary, tyranizowanie innych osób, słabe wyniki w nauce, przedwczesna rezygnacja z dalszej edukacji oraz działania przestępcze. Do zachowań internalizacyjnych, charakteryzujących dzieci izolowane, zalicza on: niepokój, sa-motność, lękliwość, zaburzenia depresyjne oraz zachowania, które powodują stawa-nie się ofiarą i izolację społeczną41.
111
Znaczenie poczucia kompetencji społecznych dla rozwoju...
Podsumowanie
Osiągnięcie poczucia kompetencji ma bardzo duże znaczenie dla prawidłowego roz-woju dziecka. Ułatwia ono bowiem powodzenie w codziennym funkcjonowaniu, warunkuje jakość życia na dalszych etapach rozwojowych oraz poczucie wartości własnej pracy i wartości osobistej. Kluczową rolę w rozwoju poczucia kompetencji odgrywają kompetencje społeczne. Szkoła, w której dziecko zaczyna spędzać coraz więcej czasu, może i powinna być miejscem, w którym stymulowany jest rozwój kompetencji społecznych. „Rolą nauczyciela jest zauważyć i wiedzieć, jak wykorzy-stać w procesie edukacyjnym to, co dane dziecko umie wykonać, w czym jest dobre. Realizacja tego zadania przejawia się w rzeczywistej indywidualizacji procesu na-uczania”42. Wrażliwość na dziecięce potrzeby i problemy, docenianie nie tylko efek-tów, ale również wysiłku i zaangażowania, dostrzeganie i uwzględnianie indywidual-nych możliwości dziecka oraz chwalenie za najmniejsze chociaż osiągnięcia tworzy szansę na rozwinięcie się poczucia kompetencji. Dziecko, które uwierzy we własne możliwości, będzie mogło chętniej i z większą odwagą rozwijać relacje społeczne oparte na współpracy, sympatii i zrozumieniu.