Osiągnięcie poczucia własnej kompetencji stanowi istotę stadium rozwojowego wieku szkolnego w koncepcji rozwoju psychospołecznego E. Eriksona4. W tym okresie, doskonaląc swoje szkolne i społeczne sprawności, dzieci porównują się ze sobą, na-bywając pewności siebie lub poczucia niższości5. Wyznaczniki tych właściwości przed-stawia rys. 1.
Rozwój poczucia kompetencji warunkowany jest sukcesami, jakie odnosi dziec-ko zarówno w sferze zadaniowej, jak i w dziec-kontaktach z rówieśnikami. Te zaś wpły-wają na wzrost przekonania o skuteczności swoich działań oraz na kształtowanie się wewnętrznych kryteriów oceny siebie. Wysoka samoocena sprzyjająca wysokiemu poziomowi aspiracji umożliwia jednostce podejmowanie skutecznych i licznych dzia-łań oraz odnoszenie sukcesów. Samoocena niska prowadzi do kształtowania się ni-skiego poziomu aspiracji, co prowadzi do stopniowego wycofywania się dziecka zarówno z sytuacji zadaniowych, jak i problemowych6. Jest więc ona ściśle skorelo-wana z brakiem dążności (lub stałej dążności) do oddziaływania na otoczenie spo-łeczne7. Rozwinięte w wieku szkolnym poczucie kompetencji wpływa na jakość funk-cjonowania dziecka w przyszłości, umożliwia prawidłowe współżycie w środowisku społecznym oraz podejmowanie aktywności zadaniowej. Umożliwia również jedno-stce coraz wszechstronniejsze uczestnictwo w różnych dziedzinach życia społeczne-go, bez utraty własnej autonomii8.
4 Wg A. Brzezińskiej poczucie kompetencji to system przekonań na temat własnej wiedzy i umie-jętności w różnych dziedzinach (co wiem, co umiem, co stanowi mój atut, w czym tkwią moje największe możliwości, w czym tkwią moje słabości, co jest moim ograniczeniem). Stanowi ono część składową koncepcji siebie. Za: M. Deptuła, Koncepcja diagnozy rozwoju społecznego dzieci
w klasach I–IV, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz 1996,
s. 81–82.
5 A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2000, s. 233.
6 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1987, s. 31–32.
7 A. Gurycka, Dzieci bierne społecznie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwa Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 48.
8 S. Kowalik, Rozwój społeczny, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych, red. B. Harwas-Napierała, J. Trempała, t. 3, PWN, Warszawa 2008, s. 77.
103
Znaczenie poczucia kompetencji społecznych dla rozwoju...
Podstawowym miejscem funkcjonowania dziecka staje się szkoła, która poprzez specyfikę swej działalności zadaniowej i społecznej może sprzyjać rozwojowi poczu-cia kompetencji (rys. 2). Na gruncie działalności szkolnej ujawniają się wewnętrzne potrzeby dziecka, takie jak: dążenie do zdobycia uznania, potrzeba osiągania pozy-tywnych rezultatów, czy też dążenie do prawidłowego lub nawet perfekcyjnego wy-konywania swoich obowiązków9.
Jak widać dla rozwiązania kryzysu tej fazy rozwojowej i osiągnięcia poczucia kompetencji obok umiejętności radzenia sobie z różnorodnymi zadaniami stawiany-mi sobie przez dziecko lub z zadaniastawiany-mi stawianystawiany-mi mu przez otoczenie istotne jest także nabycie poczucia kompetencji w kontaktach społecznych. Wynika to ze stop-niowego wzrostu znaczenia kontaktów rówieśniczych dla dziecka i opinii rówieśni-ków, aż do okresu adolescencji. Koleżanki i koledzy stają się dla dziecka przykładem Rysunek 1. Wyznaczniki poczucia kompetencji i poczucia niższości
POCZUCIE KOMPETENCJI
Przekonanie o własnej przydatności do wykonywania powierzonych obowiązków
i zadań (głównie zadań szkolnych) Przekonanie, że jestem fachowcem w jakiejś dziedzinie (dotyczącej innej
sfery aktywności niż nauka szkolna) Poczucie akceptacji ze strony rówieśników, poczucie odczuwanej
sympatii i zrozumienia Doświadczenie uznania ze strony
znaczących osób dorosłych oraz rówieśników
Przekonanie o swojej niższości w oczach rówieśników i znaczących
dorosłych
Poczucie odrzucenia przez grupę Doświadczanie większej ilości porażek
i negatywnych informacji zwrotnych Brak wiary we własne możliwości,
brak sytuacji umożliwiających pozytywną autoprezentację POCZUCIE NIŻSZOŚCI
Poczucie własnego niedopasowania na skutek otrzymywania zadań
przekraczających możliwości Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Appelt, Wiek szkolny..., op. cit., s. 298.
9 A. Olejarczyk, Trudności w realizacji zadań rozwojowych u dzieci w młodszym wieku szkolnym
z rodzin dysfunkcyjnych, [w:] Rodzina wobec zagrożeń, red. M. Duda, Wydawnictwo Naukowe
104
Agnieszka Misiukwzorów myślenia, reagowania i komunikowania się. Kontakty społeczne umożli-wiają również dzieciom uzyskanie większego wglądu w siebie i we własne, kształtu-jące się osobowości. Poprzez interakcje z rówieśnikami i wyciąganie wniosków z ich osobistych doświadczeń rozwijają one poczucie osobistej świadomości10. Rówieśni-cy zaczynają również stanowić dla dziecka najważniejszy punkt odniesienia w ocenie samego siebie. To wszystko, co dziecko lubi i umie robić dobrze, będzie chciało w sposób naturalny podzielać z koleżeństwem. Dzięki tym kontaktom dziecko ma okazję ćwiczyć umiejętności porozumiewania się, współdziałania, rozwiązywania konfliktów11, czyli w naturalny sposób rozwijać własne kompetencje. „Od umiejęt-ności komunikacyjnych dziecka, jego orientacji w zachowaniu innych osób zależeć będzie nawiązywanie kontaktów w grupie i znalezienie w niej swojego miejsca. Może
10 J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój człowieka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s. 308.
11 R. Kaczan, Rozwój i wychowanie dziecka w wieku szkolnym, [w:] Zadania rodziny i szkoły: od
samodzielności dziecka do efektywności pracownika, red. A. Brzezińska, Wydawnictwo Szkoły
Wyższej Psychologii Społecznej „ACADEMICA”, Warszawa 2007, s. 89.
Rysunek 2. Kształtowanie poczucia kompetencji jako efekt działań edukacyjnych
w działaniu
(posługiwanie się narzędziami i znajomość technologii) w relacjach społecznych (umiejętność współpracy i znajomość ról społecznych) POCZUCIE KOMPETENCJI
stosunek do pracy samoocena
wytrwałość w realizowaniu celów świadomość społecznej wagi podejmowanych zadań trudność zadań edukacyjnych
jawność celu zadań edukacyjnych oceny rodziców oceny rówieśników oceny szkolne Źródło: Sławomir Jabłoński, za: K. Appelt, Wiek szkolny..., op. cit., s. 297.
105
Znaczenie poczucia kompetencji społecznych dla rozwoju...
to być pozycja dziecka popularnego, wybieranego do wspólnych zabaw, lubianego; dziecka odrzuconego, z którym nikt z grupy nie chce wchodzić w kontakt; dziecka kontrowersyjnego, które przez jednych jest bardzo lubiane, a przez innych odrzuca-ne; dziecka lekceważonego, z którym niechętnie wchodzi się w kontakt, oraz dziec-ka, które nie wyróżnia się w grupie, nie jest zauważane”12. Za dzieci niekompetentne społecznie uznaje się dzieci izolowane oraz dzieci odrzucane. Do kategorii izolacji zalicza się te osoby, które w badaniach socjometrycznych otrzymują niewiele ocen pozytywnych lub nie otrzymują ich wcale. Nie uzyskują one również informacji od rówieśników, że nie są lubiane13. Cechuje je wysoki poziom lęku przed ekspozycją społeczną, niskie poczucie kompetencji społecznych oraz brak umiejętności współ-pracy14. Dzieci odrzucane to te, wobec których członkowie klasy wyrażają jawną niechęć. W badaniach socjometrycznych otrzymują one znaczną liczbę ocen nega-tywnych przy braku lub niewielkiej liczbie wyborów pozynega-tywnych15. Zwykle cha-rakteryzuje je wysoki poziom agresji, chęć wywierania presji oraz brak gotowości do zawarcia zgody i uczynności16. Wyniki badań wskazują, że pozycja społeczna tych dzieci jest najbardziej trwała i trudna do modyfikacji17. Pierwotny status w grupie rówieśniczej w znacznej mierze rzutuje na dalsze zdolności przystosowaw-cze18 oraz na poziom społecznego przystosowania się dziecka w przyszłości19.