Ustrojowe procesy transformacyjne w Polsce, w świadomości i pragnieniach obywa-teli rozpoczęły wiele lat wcześniej niż ich widome znaki, z których pierwszym były obrady Okrągłego Stołu, trwające od 6 lutego 1988 roku do momentu podpisania dokumentów w dniu 5 kwietnia 1989 roku5. W negocjacjach po stronie opozycyjnej brały udział wyłącznie osoby desygnowane przez L. Wałęsę, z pominięciem środo-wisk nieidentyfikujących się z jego linią polityczną6. W toku dyskusji podjęto szereg kwestii dotyczących zasad funkcjonowania przyszłego ustroju politycznego, w tym: „pluralizm polityczny, demokratyczny tryb powoływania organów władzy państwo-wej, niezawisłość sądów oraz wybierany samorząd terytorialny”7.
Wniesiono też poprawki do konstytucji, na podstawie których wprowadzono dwuizbowy parlament, tj. sejm i senat, w miejsce zniesionej Rady Państwa powoła-no prezydenta, zreformowapowoła-no sądownictwo przez powołanie Krajowej Rady Sądow-nictwa jako organu samorządowego sędziów, którym zakazano przynależności par-tyjnej.
1 stycznia 1990 roku zgodnie z uchwałą sejmową przestała obowiązywać dotych-czasowa nazwa państwa – PRL. Godłu przywrócono koronę, a państwu – jego
trady-3 F. Adamski, op. cit., s. 13–15.
4 Jeszcze w 1986 roku Cz. Mojsiewicz pisał: „Osoby, które występują w roli nauczyciela, a nie są związane z socjalistycznym ustrojem na dziś i jutro, nie mogą pełnić funkcji wychowawczych Nauczaniem i wychowaniem w socjalistycznym szkolnictwie mogą zajmować się tylko ci, którzy identyfikują się z socjalizmem i jego przyszłością”. Polityka i wychowanie, red. Z. Misztal, Warsza-wa 1986, s. 166.
5 Jak dowodzi J. Staniszkis, legalizacja „Solidarności”, zyskała aprobatę Moskwy już latem 1988 roku i fakt ten przyspieszył znalezienie w Polsce formuły „kontrolowanego przejścia” materializu-jącego się w formie Okrągłego Stołu, stanowiącego katalizator przemian ustrojowych w innych krajach Europy Środkowej i Południowej. J. Staniszkis, Postkomunizm. Próba opisu, Gdańsk 2005, s. 278, przyp. 49.
6 W. Pronobis, Polska i świat w XX wieku, Warszawa 1991, s. 487. 7 A. Moniak, op. cit., s. 16.
171
Pierwsze lata III Rzeczpospolitej jako kontekst...
cyjną nazwę – Rzeczpospolita Polska, którą określono „demokratycznym państwem prawa, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”8.
Zmiany konstytucyjne określiły Polskę jako demokratyczne państwo prawa; „wprowadzono zasadę suwerenności narodu i swobodnego tworzenia partii politycz-nych, przewidziano udział samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy, zapew-niono swobodę działalności gospodarczej, ochronę własności osobistej i prawo dzie-dziczenia”9.
28 stycznia 1990 roku na swym XI zjeździe PZPR uległa ostatecznemu rozwią-zaniu, a zaczęły się organizować nowe partie polityczne. Rozwój życia politycznego, a także związany z nim rozwój prasy o różnym obliczu społeczno-politycznym, wpływał na kształtowanie postaw społeczeństwa.
W pierwszych latach transformacji Polski system edukacyjny nadal funkcjono-wał na podstawie ustawy sprzed trzydziestu lat, która narzucała społeczeństwu jedy-ny uznawajedy-ny przez władze komunistyczne model wychowania. Ministerstwo Edu-kacji Narodowej podejmowało wiele decyzji mających na celu przybliżenie systemu szkolnictwa do potrzeb społeczeństwa, np. wprowadzenie religii do szkół, rezygna-cja z kierunków i zadań w pracy wychowawczej szkół realizowanych pod silnym naciskiem władz politycznych i oświatowych pod koniec okresu realnego socjali-zmu, wdrażanie uniwersalnych deklaracji i paktów praw człowieka z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka z 1948 roku, przesłaną do wszystkich szkół w 1989 roku.
Wszystkie te zmiany odbywały się za przyzwoleniem władz oświatowych, ale nie były usankcjonowane prawnie. Dlatego ogromnego znaczenia nabrała ustawa o systemie oświaty, uchwalona przez Sejm 7 września 1991 roku. Znajdowały się w niej zapisy dotyczące organizowania procesu wychowania na podstawie ogólno-ludzkich wartości etycznych, uznania prawa pierwszeństwa rodziców do kierunku wychowania ich dzieci w szkołach. Przywrócono też wszystkim obywatelom prawo do zakładania i utrzymywania szkół i placówek oświatowo-wychowawczych, roz-szerzono kompetencje dyrektorów szkół.
Istotne znaczenie dla rzeczywistości edukacyjnej miało wprowadzenie możliwo-ści przejmowania przez nowo powstałe samorządy gminne przedszkoli i szkół pod-stawowych znajdujących się na ich terenie, co stanowiło właściwą płaszczyznę pod przebudowę całego systemu edukacyjnego10.
8 A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczpospolitej 1989–2001. Zarys historii politycznej Polski, Kraków 2002, s. 98.
9 A. Moniak, op. cit., s. 18. 10 W. Roszkowski, op. cit., s. 438.
172
Anna KwateraNie spowodowało to bynajmniej zaistnienia w oświacie stanu, o którym można by powiedzieć, iż jest zadowalający. Owo niezadowolenie wynikało nie tylko z hi-storycznych uwarunkowań odnoszących się do samej struktury i funkcjonowania szkolnictwa, ale także, jak ujmował to T. Lewowicki, ze zbyt wysokich wymagań czy oczekiwań, jakie stawia się oświacie, uważając, że może i powinna przezwycię-żać różne słabości życia społecznego, gospodarczego czy kulturalnego. Nie bierze się jednak pod uwagę tego, że o rzeczywistości życia społeczno-gospodarczego decyduje wiele czynników, wśród których stan edukacji spełnia rolę ważną, ale nie najważniejszą11. T. Lewowicki zwracał także uwagę na dysfunkcjonalność oświaty przejawiającą się w działalności szkolnictwa słabo przygotowującego do życia spo-łecznego, zawodowego, do samorozwoju, udziału w kulturze czy spędzania wolnego czasu. Krytycznego nastawienia do oświaty, która powinna sprostać pojawiającym się wyzwaniom, autor upatrywał w dużym schematyzmie w metodach i formach pracy, nadmiarze encyklopedycznej wiedzy o przeszłości, przy niezbyt rozbudowa-nej wiedzy o świecie współczesnym i jego przemianach12.
„Doświadczenia polskie 1989 roku niewątpliwie wpłynęły na tempo przemian w Europie Środkowo-Wschodniej. Za przykładem Polski, państwa tego regionu przy-stąpiły do burzenia znienawidzonego porządku. Na Węgrzech, komunistyczna władza zezwoliła na przeprowadzenie daleko idących zmian ustrojowych. W Czechosłowa-cji, manifestacje uliczne doprowadziły do czeskiego okrągłego stołu. Masowe ucieczki obywateli z NRD i wielotysięczne demonstracje doprowadziły do zburzenia muru berlińskiego – symbolu międzynarodowego porządku ustalonego po II wojnie świa-towej. W Rumunii, w wyniku krwawych walk, został obalony system dyktatorski. Jak w przeszłości wydarzenia rewolucyjne Wiosny Ludów przyniosły Europie upadek przestarzałego porządku, tak dokonanie przeobrażeń w 1989 roku, równie doniosłych – obaliły realny socjalizm”13.
Był to jednak początek drogi, którą kroczy dziś rozwój polskiej demokracji. Jedną z wielu konsekwencji obrad okrągłego stołu, będących potwierdzeniem de-mokratycznych przemian, jakie w Polsce miały się dokonać, były wybory parla-mentarne w czerwcu 1989 roku, w których mandaty uzyskali także przedstawiciele opozycji demokratycznej. Chociaż głową państwa został Wojciech Jaruzelski – przedstawiciel partii dotychczas rządzącej, misja sformowania rządu, na mocy obustronnych porozumień, powierzona została po raz pierwszy w powojennych dziejach Polski, niekomunistycznemu premierowi, Tadeuszowi Mazowieckiemu. Wicepremierem i ministrem finansów w jego rządzie został Leszek Balcerowicz.
11 T. Lewowicki, Przemiany oświaty, Warszawa 1997, s. 31. 12 Ibidem, s. 31–32.
173
Pierwsze lata III Rzeczpospolitej jako kontekst...
Kierowana przez niego ekipa gospodarcza stworzyła założenia pakietu stabilizacyj-nego, odnoszącego się do trzech kierunków działań: „1) reforma finansów państwa i odzyskanie równowagi budżetowej; 2) wprowadzenie mechanizmów rynkowych; 3) zmiana struktury własnościowej gospodarki”14.
Znaczącymi przejawami demokratyzacji życia politycznego były też działania likwidacyjne dotyczące Urzędu do Spraw Wyznań, Służby Bezpieczeństwa (w za-mian której powołano Urząd Ochrony Państwa) i cenzury, zaś Milicję Obywatelską przekształcono w Policję.
Dzięki niekrępowanej możliwości powstawania partii politycznych do 30 paź-dziernika 1990 roku, jak podają M. Chmaj i M. Żmigrodzki15, zarejestrowano 154 partie. Na czele najbardziej znanych spośród nich stali: Janusz Korwin-Mikke (Unia Polityki Realnej), Leszek Moczulski (Konfederacja Polski Niepodległej), Jan Józef Lipski (Polska Partia Socjalistyczna), Janusz Lewandowski (Kongres Liberalno-De-mokratyczny), Wiesław Chrzanowski (Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe), Jarosław Kaczyński (Porozumienie Centrum).
Brak spójnej koncepcji rozwoju państwa i wewnątrzpartyjne spory doprowadziły do kryzysu, a w konsekwencji do rozpadu obozu solidarnościowego. Po wygraniu przez Lecha Wałęsę pierwszych w pełni wolnych, demokratycznych wyborów prezy-denckich, kolejno desygnowani premierzy – Jan Olszewski, Jan Krzysztof Bielecki, nie potrafili przeciwdziałać pogarszającej się sytuacji ekonomicznej kraju. Oznaki recesji, będącej między innymi skutkiem trudności w dostosowaniu się przedsię-biorstw do gospodarki wolnorynkowej, jak i efektem załamania się wymiany gospo-darczej z krajami byłego bloku wschodniego, towarzyszyły również kolejnym rzą-dom, na czele których stali: Waldemar Pawlak i Hanna Suchocka.
Narastanie negatywnych nastrojów społecznych, spadek zaufania do wzajemnie skłóconych partii i rządów solidarnościowych spowodowały, iż w drugich wyborach parlamentarnych III Rzeczypospolitej, we wrześniu 1993 roku, zdecydowaną więk-szość mandatów zdobyły ugrupowania postkomunistyczne: SLD i PSL. Ich pozycja została wzmocniona w 1995 roku, kiedy to wybory prezydenckie, przewagą 3% głosów, wygrał z Lechem Wałęsą przedstawiciel SLD Aleksander Kwaśniewski. Wobec tego, że Wałęsa miał także wielu zwolenników, komentowano powstałą sytuację jako „przepołowienie Polski”16.
Kolejni lewicowi premierzy: Józef Oleksy i Włodzimierz Cimoszewicz, nie po-trafili zapobiec utracie poparcia wobec obozu politycznego skupionego wokół koali-cji SLD-PSL.
14 A. Dudek, op. cit., s. 89.
15 M Chmaj, M. Żmigrodzki, Status prawny partii politycznych w Polsce, Toruń 1995, s. 24. 16 Cyt. za: A. Dudek, op. cit., s. 430–431.
174
Anna Kwatera17 G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Reforma terytorialnej organizacji kraju, [w:] Druga fala polskich reform, red. L. Kolarska-Bobińska, Warszawa 1999, s. 50.
Nie dziwi zatem fakt, iż w kolejnych wyborach parlamentarnych w 1997 roku, w starciu z mocno nadwyrężoną lewicą, zwycięstwo odniosły skonsolidowane wokół AWS ugrupowania prawicowe, wywodzące się z dawnego obozu solidarnościowego. Na czele nowo powołanego rządu stanął Jerzy Buzek. W czasie trwania jego kaden-cji Polska stała się członkiem NATO, jak również rozpoczęła starania o włączenie Polski do struktur Unii Europejskiej. Zainicjowane zostały cztery wielkie reformy ustrojowe i społeczne: 1) administracji państwa (powołano 16 województw, „samo-rządy powiatowe i wojewódzkie, nie wyposażono ich jednak w odpowiednie tencje, ani dochody własne [...]. Reforma nie ograniczyła w sposób istotny kompe-tencji rządu centralnego i nie spowodowała likwidacji branżowych resortów”17); 2) oświaty (wprowadzono między innymi 6-letnią szkołę podstawową i 3-letnie gim-nazjum); 3) ubezpieczeń społecznych (zreformowano Zakład Ubezpieczeń Społecznych i umożliwiono działalność prywatnym funduszom emerytalnym, zapewniając im gwarancje państwowe); 4) służby zdrowia (powołano 16 kas chorych w poszczegól-nych województwach i jedną branżową dla służb mundurowych).
Negatywna ocena społeczna wprowadzanych reform, zwłaszcza skutków źle funk-cjonującej służby zdrowia, stanowiła jedną z przyczyn spadku poparcia dla rządu Jerzego Buzka. Do zmiany, stanu społecznego niezadowolenia, nie przyczyniła się nawet podjęta w marcu 1999 roku, próba jego rekonstrukcji.
Konflikty w koalicji AWS-UW, zarówno w kwestiach programowych, jak i ob-sady stanowisk, zawieranie sojuszy na szczeblu lokalnym z SLD przez przedstawi-cieli obu partii, powodowały postępujący paraliż wewnątrz tych ugrupowań. Nie zmieniły tego stanu podejmowane przez liderów politycznych próby przegrupowa-nia sił na centroprawicowej scenie politycznej. Doniesieprzegrupowa-nia o coraz to nowych afe-rach gospodarczych, finansowych i personalnych, kryzys finansów państwa, którym obarczano czteroletnie rządy ekipy Jerzego Buzka, doprowadziły w wyniku wybo-rów parlamentarnych we wrześniu 2001 roku do przejęcia władzy przez lewicę z Leszkiem Millerem w funkcji premiera, który stworzył jak dotąd najmniejszy, bo 16-osobowy Rząd RP. W poczet szczególnie ważnych działań jego gabinetu wpisuje się dostosowanie polskich instytucji i przepisów prawa do wymogów unijnych, wy-negocjowanie korzystnych dla Polski warunków akcesji do UE i podpisanie traktatu zjednoczeniowego. Kontynuowano też reformy systemu podatkowego i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, przekształcono Kasy Chorych w NFZ, przeprowadzono reformę strukturalną służb specjalnych, której zasadniczym punktem było powo-łanie w miejsce rozwiązanego UOP – Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Rozpoczęto realizację programu socjalnego dożywiania dzieci i młodzieży oraz
po-175
Pierwsze lata III Rzeczpospolitej jako kontekst...
mocowego, skierowanego do absolwentów szkół i uczelni podejmujących pierwszą pracę. W 2003 roku premier wspólnie z prezydentem podjął decyzję o przystąpieniu Polski do międzynarodowej koalicji antyterrorystycznej i wysłaniu polskich wojsk do Iraku.
Jednak stałe utrzymywanie się bardzo wysokiego poziomu bezrobocia (osiągają-cego wartość 18% w skali kraju), ujawnianie kolejnych afer korupcyjnych z udzia-łem przedstawicieli tzw. elit politycznych, z których największym echem odbiła się „afera Rywina” spowodowało, że pod koniec sprawowania rządów gabinet Millera zanotował najniższe od 1989 roku poparcie. Poddany silnej krytyce premier w maju 2004 roku ustąpił, a jego miejsce w wyniku wprowadzenia konstytucyjnej formuły dokonywania zmiany na stanowisku premiera podczas trwania kadencji Sejmu, zajął na okres ponad roku inny przedstawiciel lewicy – Marek Belka. Fakt, iż po pierwszej prezentacji programu działania nie uzyskał w Sejmie votum zaufania (które zdobył dopiero w wyniku wdrożenia konstytucyjnych uprawnień prezydenta, po ponow-nym desygnowaniu go na premiera), było kolejponow-nym sygnałem, że lewicowa formuła rządów tamtym momencie dziejowym wyczerpała się, czego konsekwencją było przejęcie władzy w kolejnych wyborach przez ugrupowania prawicowe i objęcie funkcji premiera przez cieszącego się dużym poparciem społecznym (do którego przyczyni-ło się między innymi wynegocjowanie korzystnego dla Polski unijnego budżetu) – Kazimierza Marcinkiewicza. Jednak po niespełna roku sprawowania urzędu na skutek politycznych rozbieżności dotyczących wizji państwa i sposobu rządzenia pomiędzy premierem a liderami zwycięskiej partii (PiS), Marcinkiewicz podał się do dymisji, a jego miejsce zajął Jarosław Kaczyński, wieszcząc początek IV Rzecz-pospolitej.