Ponieważ ograniczenia podmiotowe mogły wypływać ze szczególnych sytuacji, w jakich znajdowały się osoby chcące zawrzeć kontrakt, należy się przyjrzeć, jak przed-stawiciele nauki średniowiecza ujmowali zdolność do zawarcia kontraktu zlecenia w przypadku synów rodziny, minorów, kobiet, żołnierzy oraz duchownych298.
Filius familias
3.1.
Synem rodziny był ten, kto mając ojca, dziadka lub pradziadka ze strony ojca, po-zostawał pod jego władzą299. Wyróżniano tutaj różne kategorie wiekowe: impubes, pubes i maior. Jak napisał Rolandinus, filius familias, który ukończył 25. rok życia, a więc maior, mógł zawierać kontrakty i występować w sądzie w swoim lub cudzym imieniu za zgodą pater familias. Jego ewentualne zobowiązania względem zwierzchnika rodziny prawnicy określali jako naturalne. I tak u wyżej wspomnianego autora czytamy:
Si vult contrahere cum patre, avo vel proavo, et tunc non potest: quia iuris fictione una et eadem est persona patris et filii: et contrahit obligatur natu-raliter tantum300.
Przyjmowano oto fikcję, że ojciec z synem stanowią jedną osobę. Gdy syn chciał zawrzeć kontrakt z ojcem, dziadkiem lub pradziadkiem, pod którego władzą pozostawał, rodzące się z tego kontraktu zobowiązanie było niezaskarżalne. Inaczej było, gdy syn został emancypowany301. Filius familias mógł również zawierać zaskarżalne kontrakty 298 Glosatorzy i komentatorzy, omawiając zdolność osób do wejścia w stosunki kontraktowe, poddawa-li szczegółowej anapoddawa-lizie położenie osób, których sytuacja była z pewnych względów nietypowa. W zakresie zawarcia kontraktu societas zostało to ukazane przez R. Wojciechowskiego w: Societas w twórczości glosa-torów i komentaglosa-torów, s. 137–147.
299 Filiusfa[milias] est ille, qui habet patrem, avum, vel proavum paternum et est in eorum potestate – Rolandinus Passagerii, op. cit., s. 841.
300 Ibidem.
301 Syn mógł wyjść spod władzy swego zwierzchnika poprzez dokonanie emancypacji. Angelus de Ubaldis sporządził consilium, które dotyczyło ważności emancypacji z udziałem prokuratora. Pewien ojciec zlecił prokuratorowi emancypację swego syna i przekazanie mu pewnej wartości majątkowej. Udzielił mu w tym celu mandatum speciale. Angelus stwierdził, że jeżeli emancypacja ta jest ważna, ważna jest również darowizna. Jeżeli zaś emancypacja jest nieważna, bez wątpienia nie można uznać za ważną również daro-wizny. Jednakże darowizna mogła być potwierdzona przez śmierć darczyńcy, jeżeli nastąpiło wydanie jej przedmiotu. Zastanawiając się nad ważnością emancypacji przy udziale prokuratora, komentator zauważył, że: hoc probat per generalem regulam affirmativam, quae est, quod omnia quaecunque quis expedire potest, et per se potest, et ea per procuratorem ut l. I §. usus ff. de procura. [D. 3, 3, 1, 2]. Otóż reguła ogólna sta-nowiła, że wszystko, czego można dokonać samodzielnie, można również dokonać przez prokuratora. Od tej zasady ogólnej były wszakże wyjątki, ale autor porady nie znalazł wśród nich emancypacji. Uznał po-nadto, że nie jest przy niej wymagana obecność emancypującego ojca: nam emancipati fuerunt praesentes, et emancipata persona representata est in nuncio et procuratore, quod emancipati vice fungitur. Non obstat quia emancipans capere debet per manum emancipandum, quia et sine hoc fieri potest. Akt ten nie został
tak z pater familias, jak z osobami spoza wspólnoty rodzinnej, w ramach peculium ca-strense i quasi castrense302. Rolandinus wskazał następującą regułę dotyczącą zawiera-nia kontraktów z osobami spoza wspólnoty rodzinnej:
Filiusfamilias regulariter omnem contractum facere potest, et obligatur na-turaliter et civiliter: et potest conveniri insolidum durante patria potestate, et ea finite ipse obligatur, et non pater, nec bona patris obligare potest303.
Zgodnie z powyższym, syn rodziny mógł, co do zasady, zawierać wszystkie kon-trakty. Podczas trwania władzy ojcowskiej odpowiedzialność była solidarna, a po jej ustaniu zobowiązany był sam syn, a nie ojciec. W ten sposób dobra ojcowskie nie były obciążane. Zasada ta podlegała jednak licznym ograniczeniom304.
Władzę w rodzinie niepodzielnie sprawował pater familias, dojrzały syn rodziny miał jednakże zdolność kontraktową. Mógł również zawierać kontrakt mandatum. Azo po wymienieniu pater familias jako typowego zleceniodawcy dodał:
Sed et filiusfamilias quandoque constituit, ut, si habet castrense peculium vel quasi, vel etiam si habet adventitium: si tamen pater est absens et pro-curator eius305.
Także filius familias mógł ustanowić prokuratora, jeżeli posiadał peculium obozo-we, quasi obozowe albo bonum adventicium, jeżeli ojciec i jego prokurator byli nieobec-ni306. Engelbert Meyongo Nama zwrócił uwagę, że o ile w Digestach jest mowa tylko
dokonany pod nieobecność strony, gdyż była ona reprezentowana przez posłańca i prokuratora. Nie prze-szkadzało również, że nie dokonano obrzędu uchwycenia ręką. Jak napisał dalej Angelus: et ratio est in promp-tu, quia in emancipatione requiritur utriusque consensu [...]. Unde si consensus utriusque simul non intervenit emancipatio nulla est [...]. Cum igitur a principio consenserit, sive per nuncium, sive procuratorem: nihil re-pugnat, quin emancipatio teneat, et idem, ubi ille, qui emancipat, hoc facit per procuratorem vel nuntium, ut superius est probatum. Zgodnie z powyższymi słowami, do dokonania emancypacji niezbędna była zgoda emancypującego i emancypowanego. Strony mogły wyrazić swą wolę za pośrednictwem posłańca bądź pro-kuratora. W związku z tym emancypacja, w której ojciec posłużył się prokuratorem, została przez niego uzna-na za ważną – Angelus de Ubaldis, Consilia sive Responsa, Francofurti 1575, cons. 44, s. 28.
302 Natomiast w ramach peculium profecticium i adventitium nie mógł z ojcem zawierać kontraktów zaskarżalnych; jeżeli się zobowiązywał, to tylko naturalnie. Rolandinus wymienił pięć kategorii osób wła-dających peculium quasi castrense: assessores, advocati, iudices, magistri liberalium artium, clerci pra-ebendati (asesorów, adwokatów, sędziów, mistrzów sztuk wyzwolonych, kleryków mających prebendę). Autor ten podał jeszcze dwa inne przypadki, w których syn mógł zawierać kontrakty z ojcem: gdy stał się sui iuris w inny sposób niż przez emancypację oraz gdy kontraktował w cudzym imieniu – Rolandinus Passagerii, op. cit., s. 841–842.
303 Ibidem, s. 842.
304 Rolandinus zwrócił dalej uwagę, że zasada ta była modyfikowana przez actiones adiecticiae quali-tatis. Wskazał również na zastosowanie sc Macedonianum – ibidem, s. 842–847.
305 Azo, Summa Codicis, 1566, summa ad. C. 2, 2, n. 6, kol. 86.
306 Paulus de Castro napisał, że syn rodziny mógł ustanowić prokuratora w sprawie peculium castrense i quasi castrense także wówczas, jeżeli ojciec był obecny – Paulus de Castro, In primam Digesti Veteris partem, comm. ad D. 3, 3, 8, s. 86.
o ustanowieniu prokuratora ad litem307, o tyle średniowieczna jurysprudencja rozciągnę-ła tę regułę na wszystkie rodzaje procuratio308. Cechą charakterystyczną wypowiedzi średniowiecznych prawników na temat zlecenia było szukanie reguł ogólnych dla wszel-kiego typu zleceń i dążenie do syntezy w obrębie instytucji. W formułowaniu uwag ogólnych celował Bartolus de Saxoferrato. Dla przykładu podał on następującą zasadę: Ad ea que quis potest solus facere, potest solus procuratorem constituere309. Ten, kto sam mógł się zająć jakąś sprawą, mógł w tym celu skorzystać z usług prokuratora. Syn rodzi-ny mógł ustanowić prokuratora we wszystkich sprawach, w których wolno mu było działać bez uczestnictwa ojca310. Jak stwierdził Odofredus:
Filiusfami[lias] potest constituere procuratorem ad negocia et ad iudicia et ad defendendum et ad agendum311.
Syn rodziny mógł więc ustanowić prokuratora do zajęcia się jakimś interesem i do poprowadzenia sprawy sądowej, bez względu na to, czy był stroną pozwaną czy pozy-wającą. Jak zaznaczył Bartolus, syn rodziny w sprawach dotyczących peculium castren-se mógł decydować bez zgody ojca312.
Występując zaś w roli zleceniobiorcy, syn rodziny mógł przyjąć zlecenie docho-dzenia wykonania jakiegoś świadczenia313 czy zapłaty cudzego długu314. I tak Paulus de Castro zauważył, że w jego czasach pogląd, iż filius familias nie mógł być prokuratorem innej osoby bez zgody ojca, był odrzucany315. Widać tutaj tendencję do popierania usa-modzielnienia się synów względem swych ojców.
307 D. 3, 3, 8 pr. (Ulpianus libro VIII ad edictum): Filius familias et ad agendum dare procuratorem potest, si qua sit actio, qua ipse experiri potest: non solum si castrense peculium habeat, sed et quivis filius familias: ut puta iniuriam passus dabit ad iniuriarum actionem, si forte neque pater praesens sit nec patris procurator velit experiri, et erit iure ab ipso filio familias procurator datus. Hoc amplius Iulianus scribit et si filio familias patri per filium eius in eadem potestate manentem fiat iniuria neque avus praesens sit, posse patrem procuratorem dare ad ulciscendam iniuriam, quam nepos absentis passus est. Ad defendendum quo-que poterit filius familias procuratorem dare. Sed et filia familias poterit dare procuratorem ad iniuriarum actionem. Nam quod ad dotis exactionem cum patre dat procuratorem, supervacuum esse Valerius Severus scribit, cum sufficiat patrem dare ex filiae voluntate. Sed puto, si forte pater absens sit vel suspectae vitae, quo casu solet filiae competere de dote actio, posse eam procuratorem dare. Ipse quoque filius procurator dari poterit et ad agendum et ad defendendum.
308 E. Meyongo Nama, op. cit., s. 115.
309 Bartolus de Saxoferrato, In primam Digesti Veteris partem, comm. ad D. 3, 3, 8, s. 102.
310 Bartolus de Saxoferrato: Filius familias potest constituere procuratorem ad omnia, quae ipse sine patre gerere potest – ibidem.
311 Odofredus, Lectura in primam Digesti Veteris partem, ad D. 3, 3, 8 pr., s. 105.
312 Bartolus de Saxoferrato, In primam Digesti Veteris partem, comm. ad D. 3, 3, 8, s. 102.
313 D. 17, 1, 61 (Paulus libro II ad Neratium).
314 D. 17, 1, 12, 4–6 (Ulpianus libro XXXI ad edictum).
315 [...] alias dicit, flium non potest esse procuratorem, sicut non potest agere pro se, sine consensu patris, sed hoc hodie reprobatur – Paulus de Castro, In primam Digesti Veteris partem, Lugduni 1583, comm. ad D. 3, 3, 8, s. 86.
Jak zauważył Rafał Wojciechowski à propos arbitrażu316, glosatorzy i komentato-rzy nie pkomentato-rzywiązywali szczególnej wagi do źródeł koncentrujących się w tym zakresie na pozycji synów w rodzinie. Natomiast głęboko interesowali się tymi, które dotyczyły wieku. Spostrzeżenie to wydaje się mieć również zastosowanie w odniesieniu do kon-traktu zlecenia. Wprawdzie średniowieczni uczeni nie unikali poruszania zagadnienia zdolności filius familias do zawarcia omawianej przez nas umowy, jednakże ich komen-tarze właśnie na temat odpowiedniego wieku są obszerniejsze i pełne polemiki.
Minor
3.2.
Dolna granica wieku niezbędna do zawiązania kontraktu zlecenia budziła kontro-wersje. I tak dla przykładuRolandinus napisał:
Maior autem septem an. et minor XIV an. masculus, et minor XII foemina potest facere procuratorem cum tutoris authoritate. Si autem adultus potest ad negotia procuratorem facere sive curat[orem] si tut[orem] non habeat. Ad causas autem non potest sine curatoris authoritate: et si non habet cu-ratorem, detur [...] sibi317.
Chłopiec starszy niż 7, ale młodszy niż 14 lat oraz dziewczyna pomiędzy 7. a 12. rokiem życia mogli ustanowić prokuratora za przyzwoleniem opiekuna. Osoba dojrzała mogła samodzielnie ustanowić prokuratora do spraw pozasądowych, jeżeli nie pozosta-wała pod pieczą ani kuratora, ani opiekuna. Jednakże w celu ustanowienia prokuratora do zajmowania się procesem niezbędne było dla tej grupy wiekowej przyzwolenie kura-tora. Jeżeli minor nie miał kuratora, konieczne było jego wyznaczenie. Powyższy tekst wskazuje wiek 14. lat jako dolną granicę umożliwiającą samodzielne ustanowienie pro-kuratora przez młodzieńca dla spraw niezwiązanych z procesem. Problem zaczynał się w momencie, w którym dochodziło do roszczeń względem minora. W związku z tym inni uczeni zaznaczali, że młodzieniec przed 25. rokiem życia mógł zaciągać zobowią-zania tylko za zgodą osoby, pod której pieczą się znajdował. Jeżeli więc treścią manda-tum było pożyczenie komuś pieniędzy albo poręczenie, niezbędne było, dla dobra kon-trahenta, uzgodnienie tego z kuratorem minora. Jak napisał Bartolus: Qui fideiubet pro minorem, actionem mandati non habet. Jeżeli ktoś poręczył za minora na jego zlecenie, nie mógł oczekiwać skutecznej obrony za pomocą actio mandati318.
316 R. Wojciechowski, Compromissum według glosatorów i komentatorów, s. 399–414.
317 Rolandinus Passagerii, op. cit., s. 474.
318 Bartolus de Saxoferrato, In secundam Digesti Veteris partem Commentaria, 1555, comm. ad. D. 17, 1, 12, 11, s. 120. Bartolus napisał tak w związku ze zleceniem wystosowanym przez rozpustnego młodzień-ca, w celu zapewnienia poręczyciela dla swojej kochanki. Takie zlecenie było nieważne z powodu niemo-ralnego charakteru. Uczeni jednak rozumieli to szerzej, mówiąc, że minor nie mógł zobowiązać się z tytułu
Azo, poruszając zagadnienie dotyczące osób, między którymi dochodziło do za-warcia kontraktu zlecenia, odesłał do rubryki De pactis. Zaznaczył tam, że dojrzały ma-łoletni, który miał kuratora, znajdował się w pozycji podobnej do marnotrawcy319. Tenże glosator w rubryce De procuratoribus dla samodzielnego wyznaczania prokuratora wskazał wiek 25 lat:
Minor autem XXV ann[is] cum authoritate tutoris, vel curatoris constitu-it procuratorem. Sed non tutor vel curator, ut dictum est. Si tamen minor constituit sine tutore procuratorem, et pro eo feratur sentantia, tenet, ut infra eodem l. non eo. Constituent tamen tutores actorem: id est implora-bunt constitui iudiciali authoritate, quotiens diffusa sunt negocia, vel di-gnitas, vel aetas, vel valetudo tutoris id postulet, ut j.eod. l. neque [C. 2, 12, 11 pr.]320 et Institu. de cura §. ult. [I. 1, 23, 6] et ff. de administrat. tuto. l. vulgo [D. 26, 7, 23]. Vel potest dici, quod tutor ipse constituat ac-torem, ut nota. j. de in lit. dan. tut. vel cura. l. ulti. Et de acto. a tutore seu curatore dando. l. unica321.
Małoletni, który nie ukończył 25. roku życia, mógł ustanowić prokuratora za zgodą swego opiekuna lub kuratora. Jak zostało powiedziane, prokuratora powinien wyznaczyć minor, nie zaś opiekun czy kurator322. Opiekunowie mogli ustanowić zastępcę (actor) na swoje ryzyko323, ilekroć interesy były rozległe albo godność, wiek lub stan zdrowia opie-kuna wymagały tego. Natomiast po litis contestatio prokurator mógł być ustanowiony
zlecenia, jeżeli nie została dopełniona formalność w postaci zgody osoby, pod której pieczą pozostawał. Petrus Nicolaus Mozzius stwierdził, że nie można było tego uczynić sine solemnitatibus. Takiego samego wyrażenia używano odnośnie do możliwości ustanowienia prokuratora przez kobiety. Petrus Nicolaus Mozzius, Tractatus de Contractibus, De mandato, 1585, n. 3, s. 131.
319 Azo, Summa Codicis, 1566, summa ad C. 2, 3, n. 6, kol. 63.
320 C. 2, 12, 11 pr. (Imperator Antoninus): Neque tutores neque curatores ex sua persona in re pupilli vel adulescentis procuratorem facere possunt, sed actorem constituere debent.
2. Ipsi autem tutores et curatores post litis contestationem a se factam ad exemplum procuratorum, qui litem contestati sunt, dare procuratores non prohibentur.
321 Azo, Summa Codicis, 1566, summa ad. C. 2, 2, n. 7, kol. 86.
322 Azo w tym miejscu powołał się na stosowny fragment Digestów. Kurator ani opiekun nie mogli ustanowić prokuratora przed litis contestatio, gdyż wtedy nie byli domini litis. Problem ten był rozpatrywa-ny przez Johannesa Cephalusa w jednej z porad prawrozpatrywa-nych: Primus, quando tutor vel curator ante litem contestatam vult constituere procuratorem non potest, cum ipse non est Dominus, a quo solo procurator constituitur. Secundo est casus, quando pupilus adultusve procuratorem vult constituere, et potest cum auc-toritate tutoris, sive curat[oris] ratio est; quia tunc constituitur a domino, prout oportet, ut supra in primo casu. Tertius est casus, quando lis est cont[estata], quo casu tutor, sive cur[ator] per litis cont[estationem] litis iudiciive dominus effectus est. [...]. hoc tertio casu potest procuratorem dare sive constituere. Ratio est, quia (ut dixi) post litis contestationem dominus est qui constiuendi procuratorem habet facultatem, ita si-gillatim ibi omnes, maxime Bald[us], hos tres casus declarant – Johannes Cephalus, Consilia sive Responsa, lib. IV, Francofurti 1624, cons. 1245, n. 1–4, s. 893.
przez kuratora bądź opiekuna, gdyż taka możliwość przysługiwała mu z racji tego, że był dominus litis. Azo wspomniał również o tym, że jeżeli minor ustanowił prokuratora bez aprobaty ze strony swego opiekuna czy kuratora i zapadł wyrok na jego rzecz, był on wiążący. Widać w tym miejscu tendencję do brania pod ochronę interesów osób, które potencjalnie mogły mieć niewielkie doświadczenie w prowadzeniu interesów.
Prawo rzymskie stanowiło, że młodzieniec mógł korzystać z dobrodziejstwa zasłania-nia się młodym wiekiem do 25. roku życia. W statutach miast italskich wiek ten był niższy:
Statutum dicit q[uod] maior XVIII annis possit absque auctoritate alterius persone contrahere et alienare. nunquid si leditur possit petere in interesti. Et videtur q[od] non, quam iam videtur maior factus et aetas suppleta324.
Ten, kto ukończył 18. rok życia, mógł bez zgody innych osób zaciągać zobowią-zania i zbywać rzeczy będące jego własnością. Nawet gdyby w związku z tymi czynno-ściami doznał jakiejś szkody, nie mógł dążyć do ich unieważnienia, był bowiem trakto-wany tak, jak osoba dorosła.
Przyjrzyjmy się z kolei wiekowi umożliwiającemu sprawowanie funkcji prokuratora. Prokuratorem mógł być ustanowiony zarówno mężczyzna sui iuris, jak i alieni iuris, co do zasady po ukończeniu 25. roku życia325. Jednak Jacobus de Arena, stawiając na rozwój mło-dzieńca i przygotowywanie go do pełnienia samodzielnej roli, dawał możliwość działania w tym charakterze w pewnych okolicznościach również temu, kto nie ukończył 25 lat326:
Cum queritur an minor possit esse procurator dic, aut constituitur ab acto-re, aut a reo: si constituitur ab actoacto-re, dic quod si habet XVII ann. Idoneus erit procurator, ut ff. de manu. vindic. l. si collectaneus [D. 40, 2, 13]327. et 324 Baldus de Ubaldis, Lectura circa materiam statutorum, Perusiae 1475, s. 85, s.v. maior. Jak napisał Socinus, statuty miast italskich w różny sposób traktowały kwestię zawierania kontraktów przez minorów. W Mirandoli kontrakty były ważne, jeżeli zawierający je ukończyli 20. rok życia – Marianus et Bartholoma-eus Socinus, Consilia seu potius Responsa, lib. II, Venetiis 1579, cons. 239, s. 100.
325Constituitur autem procurator paterfamilias, et filiusfamilias, ut ff. eod. l. filius. §. ipse quoque. Item maior XXV ann. Et non minor ut ff. eod. l. si minor. Nisi quando lite contestata contra absentem instituitur ad eius defensionem, vel ipse minor sponte sua intervenit: nam sanctius est talem defensionem admittere, quam absentem gravi condemnatione afficere, ut j. eod. l. exigendi. Quamvis quod ibi dicitur, exaudiverat Plac. cum minor allegabat causam absentis – Azo, Summa Codicis, 1566, summa ad. C. 2, 2, n. 10, kol. 86.
326 Specyficzną sprawą było zawarcie małżeństwa. Zgodnie z prawem rzymskim wstąpić w związek małżeński mogli młodzieńcy po ukończeniu 14. roku życia i dziewczyny, które osiągnęły wiek 12 lat. Prawo kanoniczne dawało możliwość ustanowienia prokuratora osobom, które nie ukończyły 25. roku życia, w sprawach, w których były one traktowane jak pełnoletnie. Taką sprawą było małżeństwo. Goffredus Tra-nensis: Item maior 25 annis nam minor non constituit pro se sed cum auctoritate tutoris vel tutor seu procu-rator [...]. Hoc tamen fallit in his quibus minor pro maiore habetur. Ut in matrimonio contrahendo, in quo minor 25 annis maior 12 vel 14 pro maiore habetur. Guillelmus: Permittitur autem minoribus, agere causas matrimoniales, ut Extra, eod. tit. ex parte (X. 1, 27, 2).
327 D. 40, 2, 13 (Ulpianus libro de officio proconsulis): Si collactaneus, si educator, si paedagogus ip-sius, si nutrix, vel filius filiave cuius eorum, vel alumnus, vel capsarius (id est qui portat libros), vel si in hoc
instit. quib. ex cau. manu. non licet §. eadem. ad fi. [I. 1, 6, 5]328. Quida[m] vero dicentes minorem XXV ann. nulius est procuratorem ad iudicia, dicunt illas leges loqui in procuratore ad negotia constituto: sed hoc non videtur verum, quia si loqueretur in procuratore ad negotia constituto, non posset dici illa secunda causa manumittendi, cum etiam existens servus, procura-tor ad negotia esse possit: ut ff. de procura. servuum quoque [D. 3, 3, 33]329. Item si de procuratore negotiorum ibi loqueretur quare XVII anni exigeren-tur, cum minor XVII an[nis] puta pupillus ad negotia procurator esse possit ut ff. de exerci. l. I § cuius autem [D. 14, 1, 1, 4]330 et de instit. sed et si quis § 1 ad fi. et l. sequen. [D. 14, 3, 7]331 Dic ergo minorem XXV an[nis] qui ta-men habet XVII posse constitui procuratorem ad iudicia, videlicet ad agen-dum, ut predixi: nam argu. Eius quod dicitur qui habet XVII an[nis] potest in publico advocare ff. de postu[lando] l. I. § pueritiam [D. 3, 1, 1, 3]332.
manumittatur, ut procurator sit, dummodo non minor annis decem et octo sit, praeterea et illud exigitur, ut non utique unum servum habeat, qui manumittit. Item si matrimonii causa virgo vel mulier manumittatur, exacto prius iureiurando, ut intra sex menses uxorem eam duci oporteat: ita enim senatus censuit. We frag-mencie tym jest mowa o osobach, co do których zachodziła słuszna przyczyna wyzwolenia. Tak więc zali-czano do nich brata mlecznego, nauczyciela, wychowawcę, piastunkę, syna lub córkę kogoś z nich, piastuna albo niewolnika noszącego dzieciom książki do szkoły. Iusta causa zachodziła również wówczas, gdy ce-lem wyzwolenia niewolnika było ustanowienie go prokuratorem, jeżeli tylko ukończył 18 lat. Ponadto wy-magano, aby uwalniany niewolnik nie był jedynym niewolnikiem wyzwalającego.
328 I. 1, 6, 5: Iustae autem manumissionis causae sunt, veluti si quis patrem aut matrem aut filium filiamve aut fratrem sororemve naturales aut paedagogum, nutricem, educatorem aut alumnum alumnamve aut