Konstrukcje ma/mają + infinitivus

Najczęstszym sposobem wyrażania w S1 obowiązku rozumia-nego jako silna konieczność deontyczna (Jędrzejko 1987: 48) są struktury zawierające czasownik miećmod + infinitivus. Istnienie

w polszczyźnie czasownika mieć, mającego znaczenie modalne poświadczone jest w słownikach historycznych języka polskiego (zarówno w Słowniku staropolskim, jak i w Słowniku polszczyzny

XVI-wiecznej). Miećmod zajmowało się w polskim językoznawstwie wielu badaczy (Świderska-Koneczna 1930; Topolińska 1968; Ry-tel 1982; Jędrzejko 1987; Szymański 1990). Funkcje miećmod w sta-ropolskich tekstach prawnych omówiła M.T. Lizisowa (1996; 2000; 2006). W tekstach przez nią analizowanych czasownik ma odpowiada funktorowi deontycznemu (Rytel 1982: 84) o znacze-niu obowiązkowy i „obligatoryjnie implikuje zdanie konstytuowa-ne przez bezokolicznik” (Lizisowa 2006: 71). Fakt, że konstrukcje

ma + infinitivus mają znaczenie nakazu, zauważyła już H.

Świ-derska-Koneczna (1930: 268): „Na ogół formy trybu orzekające-go czasownika mieć + bezokolicznik są używane w dzisiejszym języku polskim przy wyrażaniu: czynności i stanów nakazanych czy poleconych”. Według Lizisowej (2006: 73), zdania z czasow-nikami ma + infinitivus „zbliżają się swym znaczeniem do zdań imperatywnych”, według Świderskiej-Konecznej (1930: 269) – służą wyrażaniu nakazu w zdaniach zależnych.

5.1.1. Konstrukcje ma/mają + infinitivus w S1 (616 użyć)

Należą tu konstrukcje, w których czasownik mieć jest użyty w 3 os. l. poj. lub l. mn. (odpowiednio oznacza jednego adresata lub wie-lu adresatów dyrektywy). Jeżeli adresat występuje w l. poj., jest nazywany albo za pomocą nazwy konkretnej funkcji w hierar-chii klasztornej, np. starsza, abatysza, zakrystianka, albo za pomocą nazwy ogólnej, np. siostra rzadziej zakonnica. W l. mn. jest na-zywany tylko za pomocą nazwy ogólnej, np.: siostry, przełożone wyrażanej też zaimkowo, np. które, one.

5.1.1.1. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej

5.1.1.1.1. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej (131 użyć):

Która by na pirwszy psalm zamięszkała, ma posłuszeństwo ustawio-ne od starszej uczynić (S1 5); A ta która się ma spowiadać, swe grze-chy powiadać ma (S1 6); jeden klucz ma mieć opat przemonstracki (S1 83); A tajemności i pospolitowania swe (…) albo też pokusy mają powiadać (S1 24v); A które tak pokutują poszcząc (…) raz mają jeść chleb z wodą (S1 56v); a opat ma dać przeżegnanie (S1 82v); tedy ma wiedzieć, iż natychmiast wpadnie w klątwę (S1 64); To mają zawżdy zachować, iż niszego stanu albo też lat nie ma karać nigdy starszej (S1 8v); ma jej przykazać prałat, żeby beła nanisza ze wszystkich sióstr (S1 60); A mają jej dać chleba grubego (S1 60); mają strzec, aby nóg na-gich nie ukazowały (S1 53); mają się wystrzegać siostry, aby w takich koszulkach albo w chustach nie chodziły (S1 21); A w sukni szarej ma chodzić do trzech lat (S1 114); A mają siedzieć w welach (S1 11v).

5.1.1.1.2. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i czas jej wykonania (67 użyć):

Gdy się przyda post, mają jeść chleb z wodą (S1 56v); w jesieni ma opatrzać odzienia (S1 46v); na święta ma zaczynać antyfony (S1 37); a we święta ma słuchać rannej mszy (S1 51); a po nonie mszą mają za-cząć wielką (S1 13); spowiedź mają czynić na kożdą niedzielę (S1 6v); a mają pirwej przysłać listy (S1 101); drugiego roku mają ty ustawy powtarzać (S1 84).

5.1.1.1.3. Przedmiot czynności jest konotowany przez infinitivus verba dicendi i jest przytoczeniem początkowych fragmentów łacińskich (wyjątkowo polskich) tekstów religijnych (26 użyć):

A opat albo opacicha albo insza starsza ma rzec Divinum auxilium (S1 7v); Potym starsza ma mówić Adiutorium nostrum in nomine do-mini (S1 10); Lektorka ma mówić raz Domine labia mea apperias (S1 52); mają mówić Pater Noster (S1 2v); mają odpowiedzieć Miłosier-dzia bożego i waszego ojcze (S1 23).

5.1.1.1.4. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i miejsce wykonania tej czynności (20 użyć):

A póki żywe mają mieć ostatnie miejsce i podlejsze w zakonie (S1 62v); A ma opatrzyć w refektarzu sprawy (S1 37); A opacicha ma mieć pirwsze stallum stolec osobliwy na prawej stronie w kurze (S1 33v); tedy ma schować do libraryjej książki swoje (S1 14); a w kożdym klasztorze mają mieć jedne ciemnice mocną albo dwie (S1 73).

5.1.1.1.5. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej, miejsce i czas jej wykonania (3 użycia):

A zaczynać ma w kurze na święta wielkie antyfony (S1 33v); a która by nie była, tedy ma nazajutrz w kapitule żędać odpuszczenia (S1 19v); na wieczerzy takież, gdy znak da starsza mają zbierać ostatki służebniczki (S1 19v).

5.1.1.1.6. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i sposób jej wykonania (26 użyć):

kapitułę ma z pilnością czynić (S1 96v); ma wielkość złości i ciężkość z żałością powiadać (S1 59v); a insze chusty ma cudnie dać zeprać i też wysuszyć (S1 42v); po kapitule mają mówić septem psalmy (S1 13); ma się wystrzegać z pilnością, aby żadnej siestrze krzywdy nie zadała (S1 108v).

5.1.1.1.7. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i osobę, na którą czynność jest skierowana (45 użyć):

ma starsza siostrom nogi umywać (S1 37); ksieni ma jej dać przeże-gnanie (S1 15); ma je obłóczyć w zakonne odzienie (S1 25v); mają je przymuszać klątwy (S1 84); ma jej przykazać prałat, żeby beła

nani-sza ze wszystkich sióstr (S1 60); nowe odzienia potrzebującym ma rozdawać (S1 46v); tedy jej mają przykazać milczeć (S1 28); a ma je uczyć czytać, śpiewać, robić (S1 23v).

5.1.1.1.8. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i jej cel (8 użyć):

ostatek mają prałatom obrócić ku pożytkowi (S1 106); której procesy-jej, gdy już dokończą mają zazwonić we zwon do kapituły (S1 77v); potraw ostatki ma zebrać i schować ku rozdaniu ubogim (S1 51).

5.1.1.2. Predykat konotuje osobę

5.1.1.2.1. Predykat konotuje osobę, na którą czynność nakazana jest skierowana (33 użycia):

ma mieć przy sobie siostrę jedną (S1 34); ubogie ma dobrze opatrzyć (S1 49v); ma je polecić jednej mistrzyniej ku nauce (S1 23v); A ma kro-pić wszytki porzędem za nią idące (S1 20); ma sióstr pobudzać ku śpiewaniu (S1 39v); mają spowiedniki mądre wysadzać (S1 7); tedy ją mają oddalić (S1 59v); świadków mają badać (S1 64v).

5.1.1.2.2. Predykat konotuje osobę, na którą czynność nakazana jest skierowana i czas wykonania tej czynności (9 użyć):

A mają je chować aż do profesyjej (S1 26); potym je ma ostrzyc (S1 25v); ma je nauczać przed tercyją (S1 43v).

5.1.1.2.3. Predykat konotuje osobę, na którą czynność nakazana jest skierowana i sposób wykonania tej czynności (4 użycia):

mają posługiwać siostrom wespołek (S1 56); tedy go mają przyjąć sie-dząc (S1 10).

5.1.1.2.4. Predykat konotuje osobę, na którą czynność nakazana jest skierowana i przedmiot tej czynności (8 użyć):

nowe odzienia potrzebującym ma rozdawać (S1 46v); tedy jej mają przykazać milczeć (S1 28); a ma je uczyć czytać, śpiewać, robić (S1 23v).

5.1.1.3.1. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności nakazanej (66 użyć):

A konwent ma ić do kościoła (S1 10v); A takowa (…) ma leżeć przede drzwiami kościelnymi (S1 65v); A w dormiterzu mają spać (S1 28v); mają je chować w ciemnicy (S1 73v); gdy siostry wstają od stołu ma paść pośród refektorza (S1 16v); ma wnić do kapituły z miotłami (S1 65); wszytki mają się znić do kapituły (S1 7); mają czytać w konwen-cie siostry wszytki (S1 12).

5.1.1.3.2. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności nakazanej i sposób jej wykonania (2 użycia):

wszytki mają się znić do kapituły wespołek (S1 7); prosto mają ić na dormiterz spać (S1 20).

5.1.1.4. Predykat konotuje czas wykonania

5.1.1.4.1. Predykat konotuje czas wykonania czynności nakazanej (75 użyć) lub czas jej trwania (13 użyć):

a natychmiast A tej godziny też mają wstać (S1 30); A ma wstać na Gracias (S1 52v); A tę, którą pomówi, wstać (S1 9); tedy ma przyjąć pokutę przez dni dziesięć (S1 74v); tedy ma pokutować przez wszyst-ką kapitułę (S1 80); na kożdy piątek przed obiadem mają się spowia-dać (S1 6v); mają siedzieć aż do wielkiej kapituły (S1 74v); a po nie-szporze mają wieczerzać (S1 12v); A mają się zyć [zejść] na godzinę puszczania [krwi] (S1 31v); A gdy rzecze Benedicte mają wszyscy sieść (S1 77v); A odmówiwszy wiersz mają się nakłonić (S1 17); A gdy zazwonią na prymę mają wstać siostry (S1 5).

5.1.1.4.2. Predykat konotuje czas wykonania czynności i miejsce jej wykonania (2 użycia):

A po gracias do kościoła [ma] ić procesyją (S1 52v); mają powiadać czwartego dnia w kapitule (S1 78).

5.1.1.5. Predykat konotuje sposób wykonania czynności

5.1.1.5.1. Predykat konotuje sposób wykonania czynności (62 uży-cia):

A wszelki kościół ma się sprawować według zwyczaju swego (S1 12v); A która by potrzebowała soli, tedy ma na nożyk brać (S1 16); a goście przychodzące ma słusznie przyjmować (S1 49v); rzędem mają wnić do refektorza na miejsce kapituły i ukłonić sie ku majestatowi (S1 7v); mają urzędów swych pilno strzec (S1 38); A mają ić procesyją wszy-scy do kościoła (S1 77); a które siedzą w klasztorze tedy się zakonnie mają mieć (S1 14).

5.1.1.5.2. Predykat konotuje sposób wykonania czynności i czas jej wykonania (4 użycia):

A po nonie mają siedzieć wespołek (S1 11v); a w ten czas tak się mają rzędzić jako i w lecie (S1 12v).

5.1.1.5.3. Predykat konotuje sposób wykonania czynności i miejsce jej wykonania (3 użycia):

też mają wnić wespołek do refektorza (S1 15); te które się najadły mają osobno u inszego stołu siedzieć (S1 11v).

5.1.1.6. Predykat konotuje cel wykonania czynności (11 użyć):

Na swe miejsce ma stanąć modlitwy mówić (S1 5v); na kolację ma zwonić zakrystjanka (S1 14); Siostry mają sieść na czytanie (S1 14); mają sie prełaci zjeżdżać dla poprawienia zakonu (S1 76v); mają się na modlitwy udać (S1 28v).

5.1.2. Konstrukcje ma/mają + infinitivus w S5 (126 użyć)

5.1.2.1. Predykat konotuje przedmiot czynności

5.1.2.1.1. Predykat konotuje przedmiot czynności (51 użyć):

Zakrystjanka około zegara ma mieć staranie (S5 53); rzeczy podarte ma oddać Przełożonej (S5 56); swoję obietnice i darowanie uczynić mają (S5 72); niedbalstwo sama nagradzać ma (S5 53); ma więzienia karaniu podlegać (S5 63); rzeczy do jedzenia i picia należących Mi-strzyni upominać się ma (S5 44); Westiarka zawiadować ma o wszel-kim sprzęcie sióstr (S5 55).

5.1.2.1.2. Predykat konotuje przedmiot czynności i czas jej wykona-nia (12 użyć):

Chleb i napój tak wcześnie ma przygotować (S5 55); czasu wieczor-nego drzwi zawrzeć ma (S5 59); Benedykcja gdy się odprawi, to co poczęły kończyć mają (S5 19); Rekreacja zaraz po obiedzie zaczynać się ma (S5 12).

5.1.2.1.3. Predykat konotuje przedmiot czynności i sposób jej wyko-nania (12 użyć):

Te i insze postanowienia Ustawy pilnie i ściśle ma zachować (S5 59); kożda obiema rękami kubek trzymać ma (S5 23); z uczciwością i pil-nością służbę Bożą odprawować mają (S5 39).

5.1.2.1.4. Predykat konotuje przedmiot czynności i dodatkowe okre-ślenie tej czynności (3 użycia):

kościelne rzeczy w swej opiece mieć ma (S5 54); To Westiarka w kon-tentacji urzędu swego mieć ma (S5 63).

5.1.2.1.5. Predykat konotuje przedmiot czynności i osobę, na którą czynność jest skierowana (4 użycia):

i klucze Przełożonej oddać ma (S5 59); i jaką im cześć wyrządzać mają (S5 41).

5.1.3. Predykat konotuje czas wykonania czynności nakazanej (8 użyć)

wszystkie na skinienie przełożonej iść mają (S5 13); o godzinie ósmej wszystkie się uspokoić mają (S5 13); Lectorka przez całą kolację czy-tać ma (S5 21).

5.1.4. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności

5.1.4.1. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności (7 użyć):

Dzwonek nad wielkim stołem wisieć ma (S5 17); u stołu niezatrud-nionego siedzieć ma (S5 19); Lectorka na katedrę wstąpić ma (S5 18).

5.1.4.2. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności i sposób jej wykonania (2 użycia):

Ubrawszy się znowu krzyżem na pośrodku paść ma (S5 8); porządnie do Capitularza wchodzić mają (S5 7).

5.1.5. Predykat konotuje sposób wykonania czynności (13 użyć) zakonnie i ostrożnie mówić i sprawować się mają (S5 41); Ordyna-riusz ścisle zachować się ma (S5 13); Lekcja przez Tu autem kończyć się ma (S5 21).

5.1.6. Predykat konotuje osobę, na którą czynność nakazana jest skierowana (9 użyć)

Przełożona starszą którą Siostrę z nią posłać ma (S5 23); Siostra go-ścinna wiele sług do pomocy mieć ma (S5 58); i Przełożonej oznajmić ma (S5 14).

5.1.7. Przedmiot czynności jest konotowany przez infinitivus verba dicendi i jest przytoczeniem początkowych fragmentów łacińskich

tekstów religijnych (7 użyć)

Zgromadzenie ma odpowiedzieć Sed libera res (S5 18); Zgromadze-nie nakłoniwszy się, mówić ma Pater noster (S5 18).

Konstrukcje ma/mają + infinitivus „w tekście prawnym reali-zują się przede wszystkim w funkcji deontycznej nakazu: cza-sownik ma(+inf) znaczy ‘jest nakazane’” (Szczepankowska 2004: 43). Znajomość mechanizmów tworzenia premonstrateńskiego prawa i uwarunkowań temu stanowieniu towarzyszących po-zwala objaśnić znaczenie tych konstrukcji formułą My N

naka-zujemy, żeby X zrobił P, w której N jest subiektem

dyrektywy, P natomiast jest czynnością nakazaną74. Formuła ta

uzyskuje w tekście postać X ma (z)robić P, jeśli odbiorca dy-rektywy jest jednoosobowy, lub X1,X2,X3…Xn mają (z)robić