Rzeczowniki nazywające akty prawne

Zasadniczo nazywaniu aktów prawnych we wszystkich analizo-wanych tekstach służy pięć rzeczowników:

23 „Bóg Święty przez sprawiedliwość okaże swą świętość” (Iz 5, 16); zob. też Oz 11, 9.

Reguła (44x) – z łac. regula,-ae; leksem ten w SJPD (VII 894)

ma dwa znaczenia: 1) ‘zasada, prawidło postępowania, przepis’; 2) ‘zbiór przepisów określających i normujących życie w zako-nach’. W badanych tekstach jest używany w dwóch znaczeniach: 1) jako nazwa wszystkich ustaw zebranych w formę norm re-gulujących życie w klasztorze; 2) jako nazwa zbioru przepisów pozostawionych przez św Augustyna, który św Norbert przyjął za podstawę organizacyjną i duchową nowej formacji zakonnej. W S1 przeważają użycia w znaczeniu 1, np.:

Telko jest tej reguły świętej, której strzegęcy a wedla się niej sprawu-jęcy chwały wiecznej dostąpiemy (S1 125);

iżby od wszystkich jednako reguła beła rozumiana i też trzymana (S1 86v). Użycia w znaczeniu 2 w S1 są mniej liczne; to, że może w nich chodzić o regułę św. Augustyna wynika:

z faktu, iż występują w szeregu z innymi nazwami aktów a)

prawnych (synonimia wskazuje na dwa różne zbiory norm): Jako są opisane w statuciech zakonnych i w regule (S1 90);

z explicytnego odwołania do tekstu tej reguły: b)

Albowiem chcemy, żeby tak beły karane występne, jako w regule opisuje (S1 120);

A potym ich przyjęcie przynajmniej do trzyciego (!) dnia ma być odłożo-ne, iżby przez on czas reguła i srogość zakonu beła im objawiona (S1 23); z faktów pozajęzykowych, o których wiedzę czerpiemy z innych c)

tekstów (np. z XVII-wiecznej kroniki klasztornej, w której zanoto-wano codzienny zwyczaj czytania reguły św. Augustyna)24:

24 To, że głośne czytanie reguły św. Augustyna, zalecone zresztą przez jej twór-cę, było w klasztorze na Zwierzyńcu przestrzegane, widać po egzemplarzu XVI-wiecznego rękopisu (rkps nr. 2 w archiwum klasztornym, poszyt, perga-min i papier, rozmiar 29 x 40,3 cm), który w wielu miejscach jest nieczytelny,

A potym, gdy siędą, mają czytać regułę (S1 7v).

W statutach XVII-wiecznych leksem reguła oznacza już wyłącz-nie regułę św. Augustyna:

Należy im wiedzieć ślubów swoich moc albo potęgę Reguły i Statu-tów obowiązki (S8 98);

dla należytego wykonania Reguły i Statutów (S7 258).

To znaczenie poświadczają zapisy, które nawiązują do tekstu reguły, najczęściej wyrażone w formule: ‘czynić coś według re-guły’, np.:

We wszelkich zgromadzeniach zakonu naszego według Reguły niech będzie pospolita Westiaria (S5 57);

Oko według Reguły czyste, zawsze spokojne, a nie błąkające się aże-by zostawało (S8 107);

Według Reguły pokarmów dodawać należy chorym (S8 112).

Warto tu zauważyć, że normodawca, używając leksemu reguła w tym znaczeniu, zakłada, iż tekst św. Augustyna jest każdemu za-konnikowi/zakonnicy dobrze znany. Jeśli nie byłby znany, to czy-nienie jakichkolwiek odwołań do tego tekstu, byłoby chybione.

Ustawa (54x) – leksem ten występuje we wszystkich badanych

zabytkach; zdecydowanie częściej w S1 – 46 użyć w różnych for-mach gramatycznych, w S5, S7 i S8 – 8 użyć. Jak pisze M.T. Lizi-sowa (1995: 177): „W prawoznawstwie ustawa jest terminem aktu prawotwórczego uchwalonego w trybie określanym konstytu-cyjnie. Jest aktem normatywnym o najwyższej, obok Konstytucji

zapewne z powodu wodzenia palcem po tekście. W rozdziale XII reguły św. Augustyn pisze: Ażebyście w tej książce jako we zwierciadle przeglądać mogły,

abyście przez zapomnienie czego nie zapomniały albo nie zaniedbały, raz w tydzień niech wam będzie czytana (S5 99).

(tj. ustawy zasadniczej), mocy prawnej”25. Moc tę w badanych tek-stach potwierdzają tytuły poszczególnych rękopisów. S1 nie ma karty tytułowej, ale na karcie 1 czytamy: Poczynają się Ustawy a

Sta-tut zakonu przemostrackiego lata bożego 1340, w tytule S5 mamy

wy-raz Ustawy, w tytułach S7 i S8 mamy wywy-raz Statuta, w którym trze-ba widzieć „łaciński termin, funkcjonujący (…) jako odpowiednik rodzimych nazw prawa stanowionego” (Szczepankowska 2004: 94). Obecność tych wyrazów w tytułach zbiorów norm prawnych, funkcjonujących jako ich gatunkowe nazwy specyfikujące, a także występowanie ich w szeregach z innymi terminami, np.:

albo, żeby nie chciała być posłuszna ustaw i praw reguły albo Zakonu (S1 62),

wskazuje, iż prawodawcy, działając z pełną świadomością faktu tworzenia prawa przeznaczonego dla zakonników/zakon-nic, nadali ustanowionym przepisom prawnym najwyższą moc prawną. Tę świadomość z kolei zdaje się potwierdzać zapis w S1, w którym określono, iż niestosowanie się do wprowadzonych tymi ustawami przepisów, skutkuje najsurowszymi w klasztorze sankcjami karnymi:

A poddani, którzyby tych ustaw przyjmować nie chcieli, tedy mają być przez własne prełaty klątwami przymuszeni (S1 84).

Leksem ustawa jest używany w statutach premonstrateńskich w trzech różnych znaczeniach:

W znaczeniu ogólnym, jako nazwa zbioru norm regulujących 1.

życie klasztorne:

Insze potoczne karania, które w tych ustawach wyrażone nie są (S5 79); aby dobrowolnie ustąpił Prawa i Statutów Zakonnych ustawę za-chowawszy (S8 144); ustawy zakonne wedla rządzenia kościoła prze-monstratów mają być chowane (S1 86v).

25  O etymologii wyrazu ustawa, jego związkach z czasownikami ustanowić,

W znaczeniu szczegółowym, jako nazwa konkretnego przepi-2.

su prawnego:

A ta ustawa ma trwać w swej mocy tak, jako insze ustawy (o) wy-stępkoch rozmaitych (S1 75); Ustawy dla braci wychodzących spisa-ne aby należycie zachowywali (S8 137); a może s nią mówić według ustaw (o) niemocnych (S1 49).

Dwukrotnie w S1, jako nazwa (określona przydawką) przepi-3.

sów zawartych w regule św Augustyna, np.:

A mają takowe kościoły (…) opatrzyć słusznymi prełaty poboż-nie wedla Boga wybranymi i wedla ustaw reguły zakonu naszego (S1 114v).

Analizując strukturę głęboką terminu ustawa, I. Szczepankow-ska (2004: I 93) stwierdziła, iż „w pojęciu ustawy zawiera się za-równo treść czasownika ustanowić (stp. ustawić, postawić) ‘posta-nowić, zarządzić’, jak i treść wyrażenia prawo ‘reguła, norma po-stępowania’ oraz dodatkowy składnik znaczeniowy wynikający z przynależności nowo utworzonej nazwy do derywatów o zna-czeniu kategorialnym ‘rezultat działania’, motywującym sensy podmiotowe”. Tak więc leksem ustawa stosowany na nazwanie zbioru praw podkreśla związek z działaniem prawnym, polega-jącym na (u)stanowieniu prawa.

Statut/statuty (17x) spolszczona pożyczka łacińska, z łac.

sta-tutum, -i ‘postanowienie, uchwała, rozporządzenie’, jest używana

we wszystkich badanych rękopisach najczęściej jako synonim wy-razu ustawa. Dlatego znaczenia wywy-razu pokrywają się ze znacze-niami wyrazu ustawa. Leksem ten jest używany:

Jako nazwa zbioru przepisów normujących życie w klasztorze: 1.

Cokolwiek się w tych Statutach zawiera (S7 307);

jako są opisane w statuciech zakonnych i w regule (S1 90);

a jednak surowości Statutów zakonnych aby nazbyt nie zaniedbywa-no (S7 308);

co tym Statutom Zakonu naszego nie jest przeciwnego (S7 305). Jako nazwa konkretnego przepisu prawnego:

2.

A ten statut chcemy żeby się ściągał nie telko na niniejsze apostatki, ale też i przyszłe (S1 68); jako teraźniejszym statutem ich za wyklę-tych sądzemy i opowiadamy (S7 289); insze statuta około takowych spraw przy mocy ostawując (S1 125).

Dekret (4x, S1 brak) ‘ustawa, uchwała, zarządzenie, prawo

wy-dane przez władzę świecką lub duchowną’ (SXVI IV 578), z łac.

decretum,-i. Wyraz użyty jako synonim ustawy w znaczeniu 2, czyli

jako nazwy konkretnego przepisu prawnego:

Tym wiecznie trwającym decretem postanawiamy (S5 29); A tego Decretu przestępców (…) aby ciężko skarano (S8 66);

Chronić się zaś, aby nic na kapitułach prowincjalnych nie postano-wiono albo sporządzano, co by (…) Generalnej kapitule i jej Dekre-tom jakimkolwiek sposobem sprzeciwiać się miało (S8 312).

Konstytucje (3x, S1 brak). Leksem konstytucja, z łac. constitutio,

-onis, jest znany w polszczyźnie prawnej w znaczeniu ‘zbiór uchwał

sejmu’ (Szczepankowska 2004: 94). W statutach premonstrateńskich na podstawie kontekstów można zdefiniować go jako ‘zasadniczy zestaw reguł (przepisów, norm) wskazujący zakonnikom sposób postępowania w określonych sytuacjach’26. W takim znaczeniu jest synonimem reguły w znaczeniu 1, ustawy oraz statutów:

26 Współczesny zbiór przepisów regulujących życie w klasztorze norbertanek nosi nazwę Konstytucje.

Ażeby Zakonu naszego doskonalej zachowywano konstytucje (S8 285);

Którykolwiek przełożony w tej Constitucji bez poważnej i słusznej przyczyny inaczej dyspensować będzie (S5 81).

Nazwy aktów prawnych użyte w badanych tekstach pełnią istotną funkcję. Są dla odbiorcy nośnikiem dwóch ważnych in-formacji. 1. Informują odbiorcę, że to, co zostało dla niego napi-sane, jest obowiązującym prawem, które nie tylko wskazuje mu, co ma robić, ale – w aspekcie religijnym – wytycza mu drogę prowadzącą do zbawienia duszy. Leksem reguła obecny w S1, w pozostałych statutach używany już wyłącznie jako nazwa obowiązującej reguły klasztornej, zdaje się podkreślać religijny charakter ustanowionego prawa najbardziej. Ponieważ jest to jednak prawo, to nazywaniu go służą leksemy znane z prawa świeckiego ustawa, statut, dekret. 2. W języku prawnym, jak i w in-nych odmianach języka urzędowego, dominuje „bezosobowy nadawca, ukrywający swoją podmiotowość za instytucją, którą reprezentuje” (Wojtak 1993: 161). Z badanych tekstów wynika, iż zgromadzenie zakonne może wiedzieć, że tworzeniem prawa zajmują się najwyżsi rangą hierarchowie zakonni. Zwracając się do podległych im zakonników czy zakonnic, mówią oni o sobie w 1 os. l. mn., ale forma ta przez odbiorców jest i tak utożsamia-na z kapitułą generalną. Zgromadzenie wie bowiem, że to owa kapituła generalna jest autorem konkretnych aktów prawnych

reguł, ustaw, konstytucji, dekretów, które stworzono (uchwalono)

dla dobra wspólnego zakonu. Jeżeli zatem normodawca używa w tekście nazw aktów prawnych, to tym samym buduje auto-rytet swój i tego prawa – skoro bowiem najwyżsi hierarchowie stworzyli prawo (i to będąc pod wpływem Ducha Świętego)27,

27 Na rozpoczęcie kapituły generalnej w Prémontré, o czym czytamy w S1 k.77v, opat onego zakonu[ma] zacząć Veni creator, versus, Emitte spiritum, collecta,

Deus qui corda fidelium, ma być mówiona. Hymn do Ducha Świętego (Veni creator

Spiritus) w Kościele katolickim jest śpiewany w szczególnie uroczystych i waż-nych dla Kościoła okolicznościach (np. podczas wejścia kardynałów do Kaplicy Sykstyńskiej na konklawe, w uroczystość Pięćdziesiątnicy, podczas sakramen-tu ślubu i bierzmowania).

to musi ono być doskonałe, a jego jedynym celem jest dobro zakonnika/zakonnicy.