Konstrukcje z partykułą niech/niechaj + verbum finitum

Idzie tu o konstrukcje, które modalność deontyczną realizują przez użycie partykuły niechaj/niech łączącej się z czasownikiem w formie 3 osoby. Jak wiadomo, nie jest to forma trybu rozkazującego, a tylko użycie czasownika z partykułą żądającą w nacechowanych modal-nie wypowiedziach (inaczej Bańko 2002: 97). Według A. Mirowicza (1949: 33), „w konstrukcjach z partykułą niech orzeczenie oznacza nie wykonanie czynności, lecz wezwanie do jej wykonania”. Poza nielicznymi wyjątkami (o których Bańko 2002: 160) wezwanie to nie dotyczy odbiorcy aktu mowy. W występującej w statutach sytuacji komunikacyjnej, w której odbiorcą są najczęściej przełożone klasz-torów, semantyka tego typu konstrukcji znacznie się komplikuje. Nadawca bowiem kieruje do odbiorcy (przełożonej) nakaz przezna-czony dla wszystkich zakonnic. Wiedząc, że przełożona ma władzę nad podległymi jej zakonnicami, a jednocześnie jest podporządko-wana nadawcy, mocą swojego autorytetu, i przede wszystkim auto-rytetu św. Norberta, założyciela zakonu, nakłada na nią obowiązek ścisłego przestrzegania ustanowionych przez niego praw. Przełożona staje się swoistym pośrednikiem pomiędzy nadawcą (normodawcą), a tymi, których dotyczą ustanowione nakazy – w konkretnej rzeczy-wistości fizycznej to, co nadawca zawarł w strukturze X niech P (np.

Siostra niech się modli), przełożona, zwracając się bezpośrednio do X,

prawdopodobnie użyje tej samej formy X niech P (np. niech siostra

zrobi P)79. Ze względu na brak informacji, jak zwracała się

przeło-79 Pewne światło na sposób zwracania się do innych sióstr w zgromadzeniu dają współczesne formy, które niczym nie różnią się od form XVI czy XVII-wiecznych. Współczesna przełożona, gdy zwraca się do podwładnej, używa tej samej formy

żona do podwładnych zakonnic, rekonstruowana forma jest tylko domniemana. Pewną sugestię daje zapis w S1 dotyczący większych występów:

Albo [którakolwiek] śmiała zwać którą siostrę imieniem własnym oprócz przyłożenia tego słowa siostra, mówiąc: Jagnieszka albo inym imieniem (S1 55v).

Zapis pokazuje, iż jedyną dopuszczoną w zgromadzeniu for-mą zwracania się jednych sióstr do innych był zwrot adrestyw-ny złożoadrestyw-ny z wyrazu siostro i imienia własnego. Normy zawarte w statutach dotyczyły wszystkich sióstr, w tym także przełożonej. Można więc wnioskować, że przełożona miała obowiązek zwra-cać się do podwładnych za pomocą tego zwrotu. W konsekwen-cji omawiana formuła brzmiałaby: Siostro X, niech siostra (z)robi P. Czasowniki w 3 osobie, poprzedzone partykułą niech przyjmują tym samym funkcję imperatywu, a zdania przez nie konstytu-owane są dyrektywami bezpośrednimi, ponieważ adresatem dy-rektywy jest w nich słuchacz.

5.6.1. Konstrukcje niech/niechaj + verbum finitum w S1 (6 użyć)

5.6.1.1. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej (4 użycia):

co obaczą być godnego ku wypisaniu, tedy do swego listu niechaj wpiszą (S1 104); A wszakże swego postu niechaj nie łamią (S1 18v).

5.6.1.1.1. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i czas jej wykonania (1 użycie):

A zawżdy poście niechaj będą dwie polewce warzone (S1 18v).

5.6.1.2. Predykat konotuje sposób wykonania czynności nakazanej (1 użycie):

Tedy siostry niechaj się zgotują wyszedszy (S1 1v).

adresatywnej złożonej z wołacza wyrazu siostra i imienia własnego. Właściwy na-kaz, wyrażony poza formą adresatywną, jest werbalizowany na różne sposoby, for-ma czasownika w 3 osobie poprzedzonego partykułą niech jest także obecna.

5.6.2. Konstrukcje niech + verbum finitum w S5 (355 użyć)

5.6.2.1. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej (128 użyć):

i służbę Bożą niech odprawują (S5 5); Nowicjuszki sumienie swoje niech oczyszczają (S5 34); niech zrozumieją ciężkość grzechu, sprośność i za-razę (S5 39); kożde występki i niedbalstwa niech upatruje (S5 51); opa-trzeniu Boskiemu niech się poruczają (S5 70); potrzebnych rzeczy niech przyczyni a zbytnich i niepotrzebnych ujmie (S5 56); kożda siostra niech idzie do zabawy swojej (S5 15); Nauki Chrześcijańskiej niechaj Nowi-cjuszki się uczą (S5 41); a potem nabożeństwem i innymi duchowymi ćwiczeniami niech się bawią (S5 11); niech się stara, aby siostry po-rządnie w chórze stały (S5 50); niech uważają, jako straszliwa rzecz jest wpaść w ręce Boga żywego (S5 39); niech wykonają, co w Ordynariuszu o dziękczynieniu jest postanowiono (S5 21); Niech uczy, jako powinny mieć oczy spuszczone (S5 40); niech się strzegą Xienie i Proboszczowie aby tak wiele osób do klasztora nie przyjmowali (S5 27); ale się niech strzeże, żeby nie ze złości (…) którą oskarżać miała (S5 51).

5.6.2.1.1. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i sposób jej wykonania (23 użycia):

Wszelakie lenistwo i ospałość mężnie a gorąco Siostry niech odpra-wują (S5 5); niech ją [bibliotekę] często umiata i chędoży (S5 53); wszystkie rzeczy porządnie i z pilnością niech nagotują (S5 5); Ksiąg z pilnością niech strzeże (S5 52); westiarii niech wiernie pilnuje (S5 55); Z pilnością usilnie niech się stara, żeby w kościele na ołtarzach przystojne było ochędóstwo (S5 54); rozmowy swe zakonne tak niech miarkują, aby żadnego wołania ani baśni słychać nie było (S5 45).

5.6.2.1.2. Predykat konotuje przedmiot czynności i czas jej wykona-nia (31 użyć):

Raz w tydzień uczciwą jaką niech mają rekreację (S5 12); W dzień so-botni przed wieczerzą chusty białe niech rozda (S5 56); sowite posile-nie przez cały rok posile-niech siostry mają (S5 15); podczas jedzenia posile-niech milczenie zachowują (S5 22); Niechaj czytania ustawicznego podczas jedzenia słuchają (S5 22); przy obieraniu mistrzyni wielkiej niech przykładają pilności (S5 35); skoro siostra umrze niech wody do ob-mycia ciała nagotuje (S5 46).

5.6.2.1.3. Predykat konotuje przedmiot czynności i osobę, na którą czynność jest skierowana (16 użyć):

kożdą rzecz według regestru tej co następuje niech porządnie odda (S5 54); przełożona nad chorymi niech to Xieni oznajmi (S5 46); prze-łożony niech im da błogosławieństwo (S5 73).

5.6.2.1.4. Predykat konotuje przedmiot czynności i miejsce jej wyko-nania (15 użyć):

umarłych sióstr imiona w kalendarzu niech napisze (S5 37); Lektorka na miejscu zwyczajnym niech prosi o błogosławieństwo (S5 21); Kan-torka w chórze godziny Collecty niech zaczyna (S5 52).

5.6.2.1.5. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i określe-nie ilości (4 użycia):

tak wiele niech przystawek wniosą (S5 19); dwa razy niech posilenie biorą (S5 15).

5.6.2.1.6. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej i drugi przedmiot konieczny do jej wykonania (6 użyć):

Konwerski niech krzyżyk piórkiem wyrażą (S5 34); kurzawę z nich [z książek w bibliotece] niech omiecie (S5 52).

5.6.2.1.7. Predykat konotuje przedmiot czynności nakazanej oraz oko-liczności konieczne do wykonania tej czynności (3 użycia):

która wnidzie spóźniona niech pacierz zmówi (S5 19).

5.6.2.2. Predykat konotuje sposób wykonania czynności nakazanej (19 użyć):

Siostry uczciwie niech się ubierają (S5 2); nowicjuszka niech głośno i doskonale, rzetelnie wymawia (S5 33); niech się Przełożeni roztrop-nie i ostrożroztrop-nie pytają (S5 26); Lektorka roztrop-niech stoi prosto (S5 20).

5.6.2.2.1. Predykat konotuje sposób wykonania czynności nakazanej i czas jej wykonania (6 użyć):

odprawiwszy potrzebę w milczeniu prędko niech się wracają (S5 14); gdy konając z śmiercią biedzić się pocznie, Przełożona mocno niech się modli (S5 46); Godziny robocie naznaczonej Podprzeorysza trzy

razy w tablicę niech uderzy (S5 14); po wieczerzy rozmowę niech uczynią między sobą (S5 13).

5.6.2.2.2. Predykat konotuje sposób wykonania czynności nakazanej i jej cel (2 użycia):

w pospolitości i dla pospolitego pożytku niechaj robią (S5 61).

5.6.2.2.3. Predykat konotuje sposób wykonania czynności nakazanej i miejsce jej wykonania (5 użyć):

w celach abo ogrodach uczciwie niech się bawią (S5 11); Na miejsce Stacji bez omieszkania wszystkie zniść się mają (S5 11); niech stoją przed stołami twarzami się do siebie obróciwszy (S5 20).

5.6.2.2.4. Predykat konotuje sposób wykonania czynności nakazanej i inną czynność (2 użycia):

Niech wszystkie siostry z wielką pilnością i nabożeństwem się gotują do oddania chwały panu Bogu (S5 5); na przyście Przełożonej swej w Bogomyślności niech oczekiwają (S5 2).

5.6.2.3. Predykat konotuje osobę, na którą skierowana jest czynność nakazana (16 użyć):

Błądzące w Psalmach niech poprawią (S5 37); i one [chore] niech upo-mina, cieszy, posila (S5 46); niech ich uczy (S5 39); niech jej Przełożona opowie (S5 79).

5.6.2.3.1. Predykat konotuje osobę, na którą skierowana jest czynność nakazana i miejsce wykonania tej czynności (2 użycia):

A potym w Capitule przestępnice niech oskarży (S5 51); niech ich [go-ści] do izby wprowadzi (S5 58).

5.6.2.3.2. Predykat konotuje osobę, na którą skierowana jest czynność nakazana i czas wykonania tej czynności (2 użycia):

Xieni często niech nawiedza chorych (S1 46); Przełożona czasem nie-które starsze niech pośle (S5 80).

5.6.2.3.3. Predykat konotuje osobę, na którą skierowana jest czynność nakazana i przedmiot tej czynności (16 użyć):

Kantorka siostry do śpiewania niech pobudza (S5 37); niech ją napo-minają do stateczności (S5 46); w rozbieraniu i ubieraniu Nowicjusz-ki Przełożonemu niech pomogą (S5 36); a podpisaną profesję niech Przełożonemu odda (S5 34).

5.6.2.4. Predykat konotuje czas wykonania czynności nakazanej (17 użyć):

Siostry rano godziny naznaczonej niech wstaną (S5 6); Nieszpór za-wsze abo o wtórej abo o trzeciej godzinie (…) niech się odprawuje (S5 11); cały rok na chlebie i wodzie niech w piątki pości (S5 63).

5.6.2.4.1. Predykat konotuje czas wykonania czynności nakazanej i jej cel (3 użycia):

godzinie jedynasty do obiadu niech zadzwonią (S5 12); Dosyć wcze-śnie robić niech przestają, aby godziny zwyczajnym sposobem sio-stry odprawiły (S5 15).

5.6.2.4.2. Predykat konotuje czas wykonania czynności nakazanej i przytoczenie początkowego fragmentu tekstu religijnego (4 użycia):

Przełożona zaraz niech rzecze Adiutorium nostrum etc. (S5 10); po-tym niech położą Psalm Laudate Dominum omnes Gentes (S5 22).

5.6.2.5. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności nakazanej (17 użyć):

W celach swych aż znak dzwonkiem dadzą niech się zatrzymają (S5 14); Kantorka niech stoi w prawym chórze (S5 37); w zawarciu dormi-terza niech śpią (S5 23); kożda do Celle swej niech idzie (S5 11).

5.6.2.5.1. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności nakazanej i czas jej wykonania (9 użyć):

Podczas Benedykcji na miejscach swych niech stoją (S5 19); podczas jedzenia niech siedzą wszystkie u jednego stołu (S5 22); koło godziny posileniu pospolitemu naznaczonej niech do kuchni przyjdzie (S5 55).

5.6.2.5.2. Predykat konotuje miejsce wykonania czynności nakazanej i cel jej wykonania (4 użycia):

do Chóru dla odprawowania nieszporu niech wnidą (S5 12); zaczym śpiewać antyfonę Salve Regina do kościoła niech idą (S5 10).

5.6.2.6. Predykat konotuje warunek wykonania czynności nakazanej (w zdaniu podrzędnym) (5 użyć):

Jeśli którą niespałą albo niedbałą najdzie niech upomni i wzbudzi (S5 13); Lektorka jeśli nie rozumie, niech zrozumie i poprawi (S5 18).

6. ZAKAZ

Wyrażaniu zakazu, rozumianego jako deontyczna kategoria mo-dalna, w S1 służą konstrukcje zaprzeczone, w których negacji podlega modalny czasownik ma/mają. Nadawca nakłada na od-biorcę konieczność powstrzymania się od wykonania czynności wyrażonej treścią dyrektywy – N nakazuje, aby X nie (z)robił P. Konstrukcje te w badanym tekście służą normodawcy do wyra-żania zakazu. Definiując pojęcie zakazu, D. Rytel (1982: 91) pisze: „Zakaz wykonania przez x czynności a jest równocześnie stwier-dzeniem obowiązku niewykonania tej czynności oraz brakiem przyzwolenia na jej wykonanie”. Tak rozumiany zakaz, wyrażony w tekście konstrukcjami nie + ma/mają + (z)robić, w których predy-kat wyraża czynność zakazaną, pozwala traktować tego typu dość częste wypowiedzi jako dyrektywy wprowadzające obowiązek80.