Konstytucyjne gwarancje praw i wolności

Konstytucja z 1997 r. zawiera wyjątkowo liczne gwarancje praw i wolności303. Jest im przede wszystkim poświęcony Rozdział II, który obejmuje długi katalog praw i wolności, a także obowiązków człowieka

podstawie ogólnej klauzuli limitacyjnej, poprzez zastosowanie testu proporcjonalności. Wyrok z 30 sierpnia 2014 r., sygn. SK 22/13. W sprawie tej Trybunał uznał, że postępowa-nie przed sądem w sprawie karnej, w którym postępowa-nie zostały zagwarantowane postępowa-niezbędne prawa pokrzywdzonego, nie spełnia konstytucyjnego wymogu sprawiedliwości proceduralnej wynikającego z art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

302 Szczególna kategoria tego typu dotyczy odmowy dostępu do sądu lub prawa do od-wołania. W przypadku takiej odmowy Trybunał zazwyczaj nie przeprowadza analizy pro-porcjonalności, ale opiera się na przepisach Konstytucji gwarantujących te prawa (art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji). W tym ujęciu regulacja ustawowa, która całkowicie uniemożliwia określonej kategorii podmiotów wnoszenie powództwa do sądu lub odwoła-nia, jest postrzegana jako całkowita przeszkoda w realizacji konstytucyjnego prawa. W ta-kich przypadkach nie trzeba nawet powoływać się na art. 31 ust. 3 Konstytucji. Sytuację zamknięcia drogi sądowej lub odwoławczej należy jednak odróżnić od przepisów, które wprowadzają nadmierne ograniczenia prawa do rzetelnego procesu (jak np. opłaty sądowe). Dlatego też nadmierne opłaty sądowe lub inne wymogi proceduralne traktowane są jako ograniczenie prawa do rzetelnego procesu, które wymusza przeprowadzenie analizy pro-porcjonalności.

303 Część tych gwarancji ma również charakter zasad ustrojowych i została wpisana w Rozdział I Konstytucji.

i obywatela, a wzorowany jest na międzynarodowych umowach praw człowieka. Rozdział ten wyraźnie odróżnia kategorie praw i wolności osobistych, politycznych oraz ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych304. Warto zwrócić też uwagę na różny poziom szczegółowości przepisów zawierających gwarancje konstytucyjnych praw i wolności. Niektóre z nich obejmują wąsko określone prawa, które w innych państwach zo-stały wywiedzione z podstawowych gwarancji wolności jednostki. Jako przykład można wskazać odrębne unormowanie w polskiej konstytucji prawa do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci, dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym, a także tajemnicy komunikacji, nienaruszalności mieszkania oraz ochrony danych osobo-wych305, które w innych państwach mieszczą się w jednym przepisie lub uznane są za elementy składowe ochrony prywatności306.

Konstytucja RP nie wprowadza wyraźnego rozróżnienia między prawami bezwzględnymi i względnymi. Jednakże przyjmuje się, że wszystkie prawa i wolności zagwarantowane w Konstytucji są względne i mogą podlegać ograniczeniom, z wyjątkiem tych praw i wolności, które w prawie międzynarodowym uznaje się za bezwzględne. Stąd zakaz tortur lub okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania jest uważany za zakaz bezwzględny, który całkowicie wy-klucza ingerencję ustawodawcy w tym zakresie307. Zgodnie z przytoczo-nym tu poglądem, również w orzecznictwie Trybunału przyjęto, że zakaz tortur lub okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania nie może podlegać analizie proporcjonalności308. Ponadto Trybunał nie dopuszcza

304 W literaturze przedmiotu można znaleźć inne podziały, np. na prawa wolnościowe, prawa negatywne, prawa uprawnienia, prawa kompetencje oraz prawa instytucje. K. Woj-tyczek, Granice ingerencji..., s. 24–40.

305 Por. art. 47, 49, 50 i 51 Konstytucji.

306 W Konstytucji również wolność słowa, prawo do informacji i wolność akademicka określone są w odrębnych przepisach, które znajdują się w trzech różnych tytułach Rozdzia-łu II. Por. art. 54 ust. 1, art. 61 i 73 Konstytucji.

307 M. Wyrzykowski, Granice praw…, s. 58.

94

możliwości ustawowej ingerencji w konstytucyjnie zagwarantowane domniemanie niewinności309. Poza tym w literaturze prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym konstytucyjny zakaz dyskryminacji jest bez-względny310. Pogląd ten należy jednak zderzyć z utrwalonym standardem międzynarodowym, zgodnie z którym nawet zakaz dyskryminacji pod-lega uzasadnionym wyjątkom311.

Chociaż niektóre konstytucyjne prawa i wolności są formułowane w sposób kategoryczny, podlegają one szczególnym warunkom lub wy-jątkom. W literaturze naukowej ta kategoria praw nazywana jest „pra-wami negatywnymi”, ponieważ wynikają one z zakazów, które z defini-cji wykluczają prawne zawieszenie ich gwarandefini-cji. Ustawodawca nie może zatem regulować sposobu realizacji praw negatywnych, lecz może wpro-wadzać wyjątki od zakazów podejmowania określonych działań312. Przy-kład uzależnienia gwarancji praw od szczególnych warunków dotyczących samej ingerencji można natomiast odnaleźć w konstytucyjnym zakazie przeprowadzania eksperymentów naukowych bez uzyskania zgody313, a także w zakazie przymuszania do praktyk religijnych bądź ujawniania własnego światopoglądu, religii lub przekonań314. W tych przypadkach warunkiem uznania za ingerencję jest działanie bez zgody podmiotów tych praw. Oznacza to jednak, że jednostki mogą dobrowolnie wyrazić zgodę na poddanie się doświadczeniom naukowym lub ujawnienie swo-ich poglądów religijnych. Konstytucja kategorycznie zakazuje również cenzury prewencyjnej w środkach społecznego przekazu oraz koncesjo-nowania prasy315. Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana, ale

309 Wyrok z 30 września 2015 r., sygn. K 3/13.

310 W. Brzozowski, A. Krzywoń, M. Wiącek, Prawa człowieka..., s. 41.

311 Por. np. U. Belavusau, K. Henrard (red.), EU Anti-discrimination Law beyond Gender, Oxford 2018.

312 K. Wojtyczek, Granice ingerencji…, s. 70. W takich przypadkach ustawodawca może określić jedynie właściwe organy i procedury związane z wykonywaniem praw negatywnych.

313 Art. 39 Konstytucji.

314 Art. 53 ust. 6 Konstytucji.

dopuszcza się ekstradycję obywateli polskich na podstawie umowy międzynarodowej lub ustaw implementujących prawo Unii Europejskiej316.

Poza wymienioną kategorią bezwzględnych praw lub zakazów, konstytucyjne prawa i wolności uważa się za względne, nawet jeśli zo-stały sformułowane w sposób kategoryczny i nie następują po nich szczególne klauzule limitacyjne317. Jednakże, zgodnie z istniejącym orzecznictwem, prawa wyborcze318 czy zakaz wywłaszczenia bez słusz-nego odszkodowania319 nie mogą być przedmiotem regulacji ustawowej, ponieważ ich zakres i treść są określone w samej Konstytucji. W tym duchu Trybunał orzekł, że prawo stanowione nie może wprowadzać innych przesłanek ograniczeń praw wyborczych niż wymienione w art. 62 ust. 2 Konstytucji (ubezwłasnowolnienie, pozbawienie praw publicznych i wy-borczych prawomocnym orzeczeniem sądowym)320.