Model kontroli konstytucyjności w Konstytucji RP z 1997 r

Konstytucja RP przyjęta 2 kwietnia 1997 r. uznała Trybunał Kon-stytucyjny za niezależny organ władzy sądowniczej, choć odrębny od wymiaru sprawiedliwości257. Ustrojowa pozycja Trybunału Konstytucyj-nego wiąże się z jego wyłączną kompetencją dokonywania kontroli

255 Por. informacje, które w czasie kryzysu konstytucyjnego związanego z powołaniem sędziów Trybunału Konstytucyjnego zamieścił Rzecznik Praw Obywatelskich – RPO,

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego, które wpłynęły na życie obywateli, 16.12.2015, https://

www.rpo.gov.pl/pl/content/wyroki-trybunalu-konstytucyjnego-ktore-wplynely-na-zycie-obywateli [dostęp 20.02.2019] („Wokół działalności Trybunału Konstytucyjnego toczy się

obecnie ważna debata publiczna. Wiele osób, które wcześniej nie interesowały się polityką, pragnie dowiedzieć się więcej o tej instytucji. Szuka odpowiedzi, jaki związek mają wyro-ki Trybunału z ich życiem codziennym. Dlatego wybraliśmy 10 spraw z ostatnich lat, w których TK orzekał na wniosek Rzecznika Spraw Obywatelskich. Chcieliśmy w ten sposób zwrócić uwagę na to, jak ważna dla obywateli, ich praw i wolności, jest to instytucja. I dlaczego warto starać się o zachowanie jej roli i znaczenia w państwie prawnym”).

256 W. Sadurski, How Democracy…, s. 31.

257 W niniejszej publikacji celowo pominięto szczegółową analizę przepisów obecnie obowiązujących ustaw regulujących postępowanie przed Trybunałem ze względu na liczne

konstytucyjności aktów normatywnych258. Zgodnie z art. 188 ust. 1–3 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją; zgodności ustaw z ratyfiko-wanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie; oraz zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfi-kowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Biorąc pod uwagę system źródeł prawa, Trybunał orzeka jedynie o wertykalnej zgodności aktów normatywnych w hierarchicznym systemie źródeł prawa, a nie o horyzontalnej spójności systemu prawnego259.

Kontrola konstytucyjności prawa w Polsce opiera się zatem na scentralizowanym modelu kontroli sądowej, zgodnie z którym tylko Trybunał Konstytucyjny może orzec o niekonstytucyjności przepisów prawa, a inne sądy, w tym Sąd Najwyższy, są zobowiązane do skierowa-nia do Trybunału pytań prawnych w przypadku wątpliwości co do zgod-ności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami

zmiany, które zostały wprowadzone w ostatnich latach. Są one jednak drugorzędne z punk-tu widzenia przedmiopunk-tu badań, które dotyczyły jedynie orzeczeń wydanych wyłącznie na podstawie ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. 1997 Nr 102 poz. 643. Później ustawa ta została uchylona ustawą z dnia 25 czerwca 2015 r. i radykalnie zmieniona w 2016 r. Obecnie tryb postępowania określa ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji Trybunału Konstytucyjnego i trybie postępowania przed Trybunałem Konsty-tucyjnym, Dz.U. 2016 poz. 2072.

258 Dodatkowe kompetencje Trybunału dotyczą rozstrzygania sporów kompetencyjnych (art. 189 Konstytucji) oraz orzekania o celach i działalności partii politycznych (art. 188 ust. 4 Konstytucji), jak również o czasowej niezdolności Prezydenta Republiki do wykony-wania obowiązków służbowych (art. 131 ust. 1 Konstytucji). Mają one istotnie mniejsze znaczenie praktyczne niż kontrola konstytucyjności prawa. Trybunał Konstytucyjny został bowiem ustanowiony jako „sąd prawa”, a nie „sąd faktów”.

259 Jednak pewne problemy horyzontalne związane z konfliktami pomiędzy normami ustawowymi lub zaniechaniami legislacyjnymi, powodującymi problemy ze skuteczną ochroną konstytucyjnych praw lub wolności, mogą być rozwiązywane w decyzjach sygna-lizacyjnych. Por. postanowienie z 17 marca 2015 r., sygn. S 3/15 (sygnalizujące potrzebę legalizacji konopi indyjskich do celów medycznych) wydane po wyroku z 4 listopada 2014 r., sygn. SK 55/13.

80

międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed tym sądem.

Na marginesie należy jednak zaznaczyć, że proces tworzenia Trybunału Konstytucyjnego jako ostatecznego arbitra w sprawach kon-stytucyjnych oraz interpretatora Konstytucji doprowadził do rywalizacji o „prawo ostatniego słowa” z Sądem Najwyższym260. Pomimo powszech-nego uznania, że to Trybunał Konstytucyjny ma wyłączne prawo do uznania aktów normatywnych za niekonstytucyjne, a jego orzeczenia są wiążące dla innych sądów i mają skutek erga omnes, Sąd Najwyższy zakwestionował prawo Trybunału do wydawania wyroków interpreta-cyjnych, które eliminują niekonstytucyjne stosowanie prawa, przy jed-noczesnym braku stwierdzenia jego niekonstytucyjności, ponieważ możliwość takich rozstrzygnięć nie została jednoznacznie wskazana w Konstytucji. Ostatecznie jednak Sąd Najwyższy akceptuje możliwość wydawania wyroków interpretacyjnych, choć nie uznaje ich za podstawę do wznowienia postępowania261.

Temat zdecentralizowanej kontroli konstytucyjności prawa oraz bezpośredniego stosowania Konstytucji przez sądy powrócił ostatnio w kontekście kryzysu politycznego wokół Trybunału Konstytucyjnego. Jednocześnie poparcie dla tych postulatów doprowadziło do ataku poli-tycznego na Sąd Najwyższy, a zwłaszcza na Pierwszą Prezes SN262. Jest to więc kwestia przyszłości i pytania, jak spór wokół Sądu Najwyższego zostanie zakończony przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europej-skiej, od którego może zależeć dalsza ewolucja form kontroli konstytu-cyjności prawa w Polsce.

260 L. Garlicki, Constitutional Courts Versus Supreme Courts, „International Journal of Constitutional Law” 2007, vol. 5, no. 1, s. 44–68.

261 Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2009 r., III PZP 2/09.

262 T.T. Koncewicz, “Emergency Constitutional Review”: Thinking the Unthinkable?

A Letter from America, “Verfassungsblog” 29.03.2016, https://verfassungsblog.de/emergency

Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym jest oparte na zasadzie skargowości i jest kontradyktoryjne. Poza tym zasadę skargo-wości kształtują dwie inne zasady. Jest to zasada domniemania konsty-tucyjności oraz subsydiarności263. Zasada domniemania konstytucyjno-ści oznacza, że badany akt normatywny pozostaje w mocy, dopóki nie zostanie uznany za niekonstytucyjny264. Z zasady tej pośrednio wynika również przesunięcie ciężaru dowodu na podmiot inicjujący kontrolę oraz konieczność wykazania, że nie ma możliwości dokonania wykład-ni aktu będącego przedmiotem kontroli w zgodzie z konstytucją. Nato-miast subsydiarna rola kontroli konstytucyjności prawa przez Trybunał Konstytucyjny jest raczej kwestią praktyki niż przyjętej doktryny. Można zatem argumentować, że jest ona efektem instytucjonalnej stra-tegii Trybunału, mającej na celu ograniczenie skutków orzeczeń, w któ-rych stwierdzono niekonstytucyjność badanych aktów265. W celu unik-nięcia „efektu gilotyny” orzeczeń negatoryjnych, jakimi są wyroki uznające badane akty normatywne za niezgodne z Konstytucją, Trybu-nał często posługuje się wyrokami interpretacyjnymi266 i zakresowymi267

lub odracza termin, w którym niekonstytucyjne przepisy tracą moc prawną268.

263 M. Masternak-Kubiak, Procedura postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, [w:] J. Trzciński (red.), Skarga konstytucyjna, Warszawa 2000, s. 170.

264 P. Radziewicz, Wzruszenie ‘domniemania konstytucyjności’ aktu normatywnego przez

Trybunał Konstytucyjny, „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 5, s. 55–86. Por. też w kontekście

kryzysu konstytucyjnego – P. Radziewicz, Refusal of the Constitutional Tribunal to Apply

the Act Stipulating the Constitutional Review Procedure, „Review of Comparative Law”

2017, vol. 28 1, s. 23–40.

265 Z. Czeszejko-Sochacki, Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego: pojęcie, klasyfikacja,

skutki prawne, „Państwo i Prawo” 2000, nr 12, s. 20.

266 Jako przykład wyroku interpretacyjnego por. np. wyrok z 11 kwietnia 2007 r., sygn. K 2/07.

267 Jako przykład wyroku zakresowego por. np. wyrok z 23 kwietnia 2008 r., sygn. SK 16/07.

82

2.3. Wniesienie sprawy o naruszenie