Solidarność jako wartość życia publicznego
9.2. konteksty przedmiotowe pojęcia solidarności
Niezależnie od poziomów solidarności, można wyróżnić cztery konteksty przed‑
miotowe pojęcia „solidarność”; są to: moralność, społeczeństwo, wyzwolenie oraz
19 Pełniejszy obraz sytuacji można zyskać, analizując partycypację polityczną i społeczne zaanga‑
żowanie zmierzone w badaniach społecznych; zob . m . in .: Zaangażowanie Polaków w sprawy społeczne a demokracja, TNS OBOP, http://obop‑arch .tnsglobal .pl/archive‑report/id/1357, 31 .08 .2013; Społeczeństwo obywatelskie w Polsce A.D. 2012, red . M . Grabowska, seria „Opinie i Diagnozy” nr 22, CBOS, Warszawa 2012 .
20 R . Putnam, Partycypacja polityczna, w: Samotna gra w kręgle, Wydawnictwa Akademickie i Pro‑
fesjonalne, Warszawa 2009 .
21 Ibidem, s . 61 .
państwo opiekuńcze22 . Każdy z nich może pełnić istotną rolę w życiu publicznym, choć dla budowania społeczeństwa obywatelskiego najważniejsza wydaje się solidarność społeczności oraz związana z pomocą (państwo opiekuńcze) .
solidarność i moralność. Pierwszy z kontekstów skupia się na tym, co łączy wszystkich ludzi w jedną wspólnotę . Odwołuje się zazwyczaj do naturalistycznego charakteru społecznych więzi ludzkich . W tym znaczeniu solidarność jest czymś wewnętrznym, jest uczuciem, determinacją, aby działać dla dobra ludzkości . Ogra‑
niczenia tego podejścia są oczywiste . Faktem jest, że wsparcie jest zazwyczaj moty‑
wowane konkretnymi obligacjami . Idea ogólnoludzkiego braterstwa, które dyktuje moralne zobowiązanie, aby pomagać bez jakiegokolwiek rozróżnienia, wydaje się przeceniać możliwości większości ludzi23 . Postulat ten jest „równie wymagający, jak nieskuteczny”24 .
solidarność i społeczeństwo. W tym kontekście solidarność odnosi się nie do związku ludzkości jako całości, ale do spójności pewnej, mniejszej grupy społecznej, w której ramach występują partykularne obligacje . Funkcjonuje wtedy jako pewne spoiwo społeczności, która jest koherentna dzięki wspólnej historii, kulturze, podob‑
nym stylom życia oraz ideom i celom . Definiowana jako harmonia i jednomyślność interesów, praktyk, decyzji obywateli warunkuje jakość koegzystencji . Ograniczenia dla tak rozumianej solidarności są związane ze spójnością społeczną, która w procesie modernizacji, podziału pracy, indywidualizacji nie jest wzmacniana; mówi się raczej o desolidaryzacji współczesnych społeczeństw25 . Podsumowując, społeczna solidar‑
ność, odwołująca się do natury ludzkiej, to raczej domena społeczności (w teorii F . Tönniesa Gemeinschaft) niż społeczeństw (Gesellschaft) .
solidarność i wyzwolenie. W tym kontekście solidarność pojawia się wówczas, gdy jednostki tworzą grupę, aby walczyć w imię wspólnego interesu . Zawiera po‑
zytywny komponent, ponieważ jest przyczynkiem do działania często związanego z obroną praw politycznych i socjalnych . Zawsze jednak obejmuje również jakiegoś przeciwnika, z którym podejmuje walkę . W tym kontekście solidarności najsilniej uwydatnia się element walki o wspólny interes, choć często jest ujęty szerzej . Sankcje negatywne są najsilniej związane właśnie z waleczną, wyzwoleńczą solidarnością . Odmowa partycypacji w walce o wspólne dobro, np . udziału w proteście czy strajku, jest postrzegane jako postępowanie nie tylko nieuczciwe i naganne, lecz także wspie‑
rające drugą stronę26 .
22 Podział, który stanowi punkt wyjścia rozważań na temat różnych kontekstów funkcjonowania solidarności, pochodzi z: K . Bayertz, Four Uses..., op .cit .
23 Ibidem, s . 5–9 .
24 Ibidem, s . 9 .
25 Ibidem, s . 9–15 .
26 Ibidem, s . 16–20 .
solidarność i państwo opiekuńcze. Ten kontekst solidarności odzwierciedla usprawiedliwienie redystrybucji dóbr materialnych przez państwo z korzyścią dla tych, którzy pomocy potrzebują . Jest związany z dziedziną prawa i polityki, ma sta‑
tus zasady regulującej procesy integracyjne27 . Odnosi się do braterstwa i caritas – obowiązku wspierania słabszych członków społeczności . Jako wiarygodny koncept solidarność wyewoluowała wraz ze społecznymi zmianami, w których wyniku biedę i niepowodzenia zaczęto wiązać bardziej ze złym losem niż z niekompetencją i leni‑
stwem . Przyczyny tego społecznego problemu szukano w wadliwej organizacji życia społecznego . Odpowiedzią było zinstytucjonalizowanie wzajemnej pomocy . Z zało‑
żenia, że partycypacja zależy od równości, wyciągnięto wniosek, iż należy dążyć do tej drugiej . Realizacja tych idei – zdaniem wielu badaczy28 – w praktyce powinna być jednak bardziej związana z ideą sprawiedliwości niż solidarności . Zinstytucjonali‑
zowana, systemowa pomoc może, z jednej strony, znosić poczucie indywidualnego obowiązku, spontanicznego uczucia i potrzeby niesienia pomocy . Z drugiej jednak strony, sensownie wprowadzana jako element obowiązku, może być ważnym aspektem w edukacji, czego przykładem są kraje skandynawskie .
Podsumowanie
W Polsce zainteresowanie sferą publiczną słabnie, choć nigdy nie osiągnęło satys‑
fakcjonującego poziomu . Z pewnością zaś nie mogło zostać przełożone na działania, nie wypracowano praktyk ani procedur wspierających społeczeństwo obywatelskie . Grupa, której tradycyjnie przypisuje się troskę o dobro wspólne – inteligencja – zo‑
stała przez wielu uznana za nieistniejącą . E . Leś zwraca uwagę na fakt, iż pierwsze lata transformacji ustrojowej mogą być postrzegane jako niewykorzystana szansa29 . Ogromny zryw zorganizowanej aktywności społecznej 1989 r . był spontaniczny, soli‑
darnie naturalny . Gotowość i wola do ustalania celów, podjęcia działania, wzięcia na siebie odpowiedzialności za jego wyniki były rzeczywiste . Pomimo tych uwarunkowań inicjatywy obywatelskie, stowarzyszenia i fundacje nadal nie uzyskały znaczącej roli, sektor obywatelski ma wciąż znacznie raczej marginalne . Na poziomie organizacyj‑
nym są potrzebne rozwiązania prawne i systemy finansowania . Mimo barier „udział
27 D . Dobrzański, Nowożytna idea solidarności, w: Idea solidarności w kontekstach filozoficzno‑
‑historycznych, red . D . Dobrzański, A . Wawrzynowicz, Instytut Filozofii Uniwersytetu im . Adama Mic‑
kiewicza w Poznaniu, Poznań 2006, s . 39 .
28 Zob . K . Bayertz, Four Uses..., op .cit .; D . Dobrzański, Nowożytna..., op .cit .; J .E .S . Hayward, Soli‑
darity..., op .cit .
29 E . Leś, Polski sektor obywatelski a odpowiedzialność społeczna. Między democracy building a civil socjety, w: Kultura solidarności..., op .cit ., s . 157–180 .
organizacji obywatelskich w polskiej polityce społecznej będzie wzrastał . Wymaga to przyjęcia odmiennej perspektywy rozwiązywania problemów społecznych od domi‑
nującej w minionym dwudziestoleciu, opartej na modelu państwo–rynek–rodzina”30 . Wymaga to również wspierania kultury społeczeństwa obywatelskiego, np . poprzez wspieranie kultury solidarności .
Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż solidarność bywa nazywana polską wartością eksportową . Jest też specyficzną marką naszego kraju, która wpływa na jego wizerunek . Pomimo uboższego dorobku teoretycznego, to Polakom często oddaje się pierwszeństwo mówienia o niej . Zapewne nie bez racji . To, co jest dyskutowane od wielu lat i owocuje szczególnym rysem solidarności francuskiej, brytyjskiej i niemiec‑
kiej, w Polsce wydarzyło się naprawdę . Ponad podziałami społecznymi różne grupy walczyły dla wspólnej sprawy w ruchu „Solidarności” . Wartość ta ma z pewnością ważną rolę do odegrania w życiu publicznym zarówno poszczególnych państw, jak i globalnie .
bibliografia
Arystoteles, Etyka eudemejska, http://biblioteka .kijowski .pl/arystoteles/etyka_eudemejska . pdf, 4 .09 .2013 .
Arystoteles, Etyka nikomachejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 . Bayertz K ., Four Uses of ‘Solidarity’, w: Solidarity, ed . K . Bayertz, Kluwer Academic Pu‑
blishers, Dordrecht 1 .
Dobrzański D ., Nowożytna idea solidarności, w: Idea solidarności w kontekstach filozoficzno‑
‑historycznych, red . D . Dobrzański, A . Wawrzynowicz, Instytut Filozofii Uniwersytetu im . Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006 .
Hayward J .E .S ., Solidarity: The Social History of an Idea in Nineteen Century France, „In‑
ternational Review of Social History” 1959, no . 4 .
Kaczmarek A ., Kultura solidarności – kultura autentyczności?, w: Kultura solidarno‑
ści . Socjologiczno ‑antropologiczne analizy kulturowego dziedzictwa „Solidarności”, red . K . Ciechorska ‑Kulesza, R . Kossakowski, P . Łuczeczko, Wydawnictwo Orbis Exterior, Pszczółki 2011 .
Kołakowski L ., O solidarności z małej litery pisanej, w: Odkrywając wolność. Przeciw znie‑
woleniu umysłów, red . L . Balcerowicz, Zysk i S‑ka, Poznań 2012 .
Leś E ., Polski sektor obywatelski a odpowiedzialność społeczna. Między democracy building a civil socjety, w: Kultura solidarności. Socjologiczno ‑antropologiczne analizy kulturowego dziedzictwa „Solidarności”, red . K . Ciechorska ‑Kulesza, R . Kossakowski, P . Łuczeczko, Wydawnictwo Orbis Exterior, Pszczółki 2011 .
30 Ibidem, s . 176 .
Metz K .H ., Solidarity and History. Institutions and Social Concepts of Solidarity in 19th Century Western Europe, w: Solidarity, ed . K . Bayertz, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1 .
Piechowiak M ., Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2012 .
Piechowiak M ., Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, KUL, Lublin 1 .
Putnam R ., Partycypacja polityczna, w: Samotna gra w kręgle, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 .
Puzynina J ., Język wartości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992 .
Rorty R ., Solidarność, w: Przygodność, ironia i solidarność, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2009 .
Sowa J ., Między erosem i arete. Przyjaźń w etyce Platona i Arystotelesa, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2009 .
Społeczeństwo obywatelskie w Polsce A.D. 2012, red . M . Grabowska, seria „Opinie i Dia‑
gnozy” nr 22, CBOS, Warszawa 2012 .
Tischner J ., Etyka solidarności, Wyd . Znak, Kraków 1981 .
Wildt A ., Solidarity: Its History and Contemporary Definition, w: Solidarity, ed . K . Bayertz, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1 .
Zaangażowanie Polaków w sprawy społeczne a demokracja, TNS OBOP, http://obop‑arch . tnsglobal .pl/archive‑report/id/1357, 31 .08 .2013 .
streszczenie
Solidarność jest wartością stosunkowo nową . W badaniach nad jej pochodzeniem i znaczeniem przyjęto, że wyewoluowała od takich wartości, jak przyjaźń i braterstwo . W porządku aksjologicznym zajmuje szczególne miejsce – jest jedyną tzw . wartością gorącą, która funkcjonuje w sferze publicznej i zazwyczaj nie wzbudza kontrowersji . Jest to wartość łącząca ludzi po linii interesu lub wyrażania wartości z jednoczesnym poszanowaniem ich indywidualności . Ujawnia się na różnych płaszczyznach, w różnych sytuacjach i różnych grupach – czasami tylko jako deklaracja, a czasami jako motywator działań . Może odegrać istotną rolę w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego . W ni‑
niejszym rozdziale krótko omówiono definicję i etymologię wartości solidarności oraz jej najważniejsze cechy, wskazano sposoby percepcji i działania w praktyce, przedstawiono odniesienia do społeczeństwa obywatelskiego w Polsce oraz etyki solidarności – szans i wyzwań dla tej wartości w sferze publicznej . Pokazano, jaką rolę solidarność odgrywa
i może odegrać w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego poprzez wspieranie ak‑
tywności dla wspólnego dobra, życzliwości, bez negowania opłacalności działań dla realizacji interesów . Świeckie wartości, nie mające ambiwalentnych konotacji z war‑
tościami prywatnymi, mogą i powinny spełniać ważną funkcję w budowaniu dobrych relacji na styku różnych obszarów życia: ekonomii, rodziny, gospodarki, polityki . Celem niniejszego rozdziału jest wskazanie roli, jaką odgrywają wartości – zwłaszcza solidar‑
ność – w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, ich siły motywującej do działania i modyfikującej postawy obywateli .
słowa kluczowe: solidarność, wartości życia publicznego, społeczeństwo obywatelskie, przyjaźń, partycypacja polityczna
solidarity as a value in public life summary
Solidarity is a relatively young value . In researches about its origination and meaning one assumed that it evolved from values of friendship and fraternity . It has a particular place in axiological order – it is the only “hot value” which functions in public sphere and it usually does not raise any controversies . It is a value that binds people because of the common interest or in the aim of the value articulation, with respect to people’s individuality . It appears in different areas, situations and within different groups – some‑
times only on the level of declaration and sometimes as an action’s motivator . This article is composed of a few elements: short description of solidarity definition and etymology, plus the most important attributes; ways of perception and activity in the practice; refer‑
ence to civil society in Poland, as well as ethics of solidarity – prospects and challenges in public sphere . This essay contains the most important trails which point to the role of solidarity in building civil society – at present and in the future – by supporting activ‑
ity for common good, kindness, without negating the benefits of actions for realisation of interests . Secular values, which do not have ambiguous connotations with private principles, can and should play an important role in building good relations on the joint of different areas of life: economy, family, business, politics . The purpose of this essay is to indicate the role of values – especially solidarity – in building civil society, their motivating power to operate and modify the citizens attitude .
keywords: solidarity, a value of public life, civil society, friendship, political parti‑
cipation