Koszty transakcyjne i asymetria informacji a polubowna windykacja należnościwindykacja należności

Wierzytelność jest pojęciem prawnym, a należność jest pojęciem finansowym. Oznaczają jednak to samo – kwotę lub świadczenie rzeczowe, których zwrotu ma prawo domagać się wierzyciel od dłużnika128. Należność, inaczej wierzytelność, jest to uprawnienie osoby fizycznej lub prawnej (wierzyciela) do otrzymania w danym terminie określonego świadczenia pieniężnego lub rzeczowego od innej osoby fizycznej lub prawnej, którą jest dłużnik129. Warto zaznaczyć, że w rachunkowości należność jest kategorią wyłącznie pieniężną, która oznacza element aktywów jednostki gospodarującej zaangażowanych w rozliczeniach z odbiorcami130.

W Leksykonie bankowo ‑giełdowym jako źródła wierzytelności wskazano umowy cywilnoprawne, obowiązki podatkowe i decyzje administracyjne131. Główne źródła powstawania należności to132:

128 Ekonomia od A do Z. Encyklopedia podręczna, red. S. Sztaba, WAiP, Warszawa 2007, s. 502.

129 Leksykon finansowo ‑bankowy, PWE, Warszawa 1991, s. 254–255.

130 Ibidem.

131 z. Krzyżkiewicz, W.l. Jaworski, M. Puławski, r. Walkiewicz, Leksykon bankowo ‑giełdowy, red. z. Krzyżkiewicz, Poltext, Warszawa 2006, s. 482.

132 K. Kreczmańska ‑Gigol, Windykacja polubowna i przymusowa. Proces, rynek, wycena wierzytelności, Difin, Warszawa 2015, s. 18.

Rozdział 3.  Koszty transakcyjne dochodzenia wierzytelności na etapie windykacji... 77  •  źródła związane ze zwykłymi działaniami podmiotów, którymi są umowy 

cywilnoprawne – umowy kredytowe, umowy gwarancji, umowy pożyczki, umowy leasingu, umowy sprzedaży z odroczonym terminem płatności, umowy ubezpieczenia, umowy najmu i dzierżawy, umowy świadczenia usług komu‑ nalnych itp.,

 •  orzeczenia  będące  skutkiem  zdarzeń  nadzwyczajnych  –  niewykonanie  umów, nienależyte wykonanie umów, świadczenia nienależne, roszczenia odszkodowawcze, roszczenia z tytułu rękojmi i gwarancji, odsetki karne, kary umowne,

 •  decyzje administracyjne – podatki, cła, akcyza, składki ZUS.

zgodnie z tym, co twierdził ronald Coase, każdej zawieranej w gospodarce transakcji towarzyszą różnorodne koszty133. Według Coase’a ograniczone zasoby mogą być lokowane albo na rynku, albo w przedsiębiorstwie, a koszty transakcyjne obejmują przede wszystkim koszty poznawania i ustalania cen, koszty negocjacji oraz zawierania kontraktów. O.E. Williamson, mający podobne podejście do kosztów transakcyjnych co Coase, zajął się problemem analizy kosztów transak‑ cyjnych, bo znajomość kosztów transakcyjnych jest niezbędna do podjęcia decyzji dotyczących rozwijania określonej działalności wewnątrz przedsiębiorstwa lub też korzystania z oferty na rynku134.

r. Sobiecki i J.W. Pietrewicz zdefiniowali koszty transakcyjne jako koszty, które odpowiadają wartości zasobów osobowych, finansowych i czasu angażowanych przez przedsiębiorstwa do wykonywania czynności związanych z przygotowa‑ niem, zawieraniem i realizowaniem transakcji135. Według nich koszty transakcyjne można podzielić na trzy podstawowe grupy: koszty poszukiwania informacji (koszty badania rynku i planowania umów), koszty zarządzania i zawierania kontraktów (koszty zaistnienia transakcji), koszty egzekwowania zobowiązań136. Koszty windykacji należności są typowymi kosztami transakcyjnymi związanymi z egzekwowaniem zobowiązań.

133 r. Coase, The Nature of the Firm, „Economica” 1937, vol. 4(16), s. 336–405.

134 O.E. Williamson, Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications, The Free Press, New york 1975; O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWE, Warszawa 1998; W. Szymański, Zmiany kosztów transakcyjnych w dostosowaniu przedsiębiorstw do wyzwań współczesnej gospodarki, w: Koszty transakcyjne. Skutki zmian dla przedsiębiorstw, red. r. Sobiecki, J.W. Pietrewicz, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 17.

135 r. Sobiecki, J. Pietrewicz, Wprowadzenie, w: Koszty transakcyjne. Skutki zmian dla przed‑ siębiorstw, red. r. Sobiecki, J.W. Pietrewicz, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 10.

Katarzyna Kreczmańska ‑Gigol

78

W wyniku powstawania należności, które są częścią zasobów majątkowych wierzyciela, pojawia się ryzyko kredytowe z nimi związane, jako następstwo asymetrii informacji występującej między wierzycielem i dłużnikiem. Można wyróżnić ryzyko kredytowe:

 •  aktywne – prawdopodobieństwo poniesienia strat z tytułu braku spłaty lub  dokonania nieterminowej spłaty przez dłużnika,

 •  pasywne – prawdopodobieństwo poniesienia strat z powodu utraty korzyst‑ nych źródeł finansowania należności.

Na rysunku 3.1 przedstawiono negatywne efekty powstawania należności zwią‑ zane z ryzykiem kredytowym aktywnym i ryzykiem kredytowym pasywnym.

Powstawanie należności Ryzyko kredytowe aktywne Brak zapłaty Opóźnienie zapłaty Efekty • Utrata płynności

• Strata na sprzedaży kredytowej • Pogorszenie wyników finansowych • Bankructwo

• Utrata płynności

• Pogorszenie pozycji rynkowej • Pogorszenie wyników finansowych • Bankructwo

Efekty Ryzyko kredytowe pasywne

Utrata korzystnego źródła finansowania należności

Rysunek 3.1. Negatywne efekty towarzyszące powstawaniu należności, związane z ryzykiem kredytowym

Źródło: opracowanie własne na podstawie – P. rytko, Zarządzanie kredytem handlowym w małych lub

średnich przedsiębiorstwach, Difin, Warszawa 2009, s. 36.

W celu zmniejszenia kosztów transakcyjnych związanych z należnościami, a powstałych na skutek ryzyka kredytowego, wierzyciel powinien m. in. wypraco‑ wać szybkie i skuteczne metody reakcji na nieprawidłowości w spłacie zobowią‑

Rozdział 3.  Koszty transakcyjne dochodzenia wierzytelności na etapie windykacji... 79 zań przez dłużnika, czyli opracować skuteczne metody windykacji należności137. Windykacja należności jest ostatnim etapem procesu zarządzania należnościami, na który składają się poprzedzające ją trzy etapy – identyfikacja i pomiar ryzyka, dostosowanie warunków transakcji do poziomu ryzyka, monitorowanie należno‑ ści138. Identyfikacja i pomiar ryzyka oraz dostosowanie warunków transakcji do po‑ ziomu ryzyka, to działania prewencyjne poprzedzające powstanie należności.

Skutkiem powstawania należności są dla wierzyciela towarzyszące im koszty, które obniżają wynik finansowy wierzyciela, do których można zaliczyć:

 •  koszty działań prewencyjnych poprzedzających powstanie należności (których  wystąpienie jest pewne, przy czym występują nawet wówczas, gdy do zawarcia transakcji z powodu zbyt wysokiego poziomu ryzyka nie dojdzie),

 •  koszty finansowania należności (muszą być ponoszone dopóki istnieją należ‑ ności),

 •  koszty administrowania należnościami nieprzeterminowanymi (których wy‑ stąpienie jest pewne, jeśli wierzyciel nie zrezygnuje z monitorowania należ‑ ności),

 •  koszty windykacji (możliwe do ponoszenia, jeśli dłużnicy nie płacą termi‑ nowo),

 •  koszty utraconych należności (możliwe do ponoszenia, jeśli dłużnicy nie  wywiążą się z płatności).

Windykacja należności jest to proces dochodzenia przeterminowanych na‑ leżności, obejmujący wszelkie, zgodne z prawem, działania zmierzające do od‑ zyskania należności, poprzez dobrowolną spłatę dokonaną na rzecz wierzyciela przez dłużnika lub osobę trzecią, oraz sądowe dochodzenie praw własności, czyli wszelkie działania zmierzające do odzyskania należności przy wykorzystaniu przymusu państwa stojącego na straży tego prawa139. Dwa główne etapy windykacji to: niesformalizowana, prowadzona bez udziału przymusu instytucji prawnych windykacja polubowna (nazywana też miękką) i sformalizowana, prowadzona z udziałem instytucji egzekwujących przestrzeganie prawa, windykacja przy‑ musowa (inaczej twarda)140. Windykację polubowną dzieli się na dwa mniejsze

137 J. lisowski, Specyfika gospodarki finansowej ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w Polsce, Wydawnictwo uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 124.

138 K. Kreczmańska ‑Gigol, Windykacja polubowna i przymusowa..., op.cit., s. 19.

139 Ibidem, s. 23.

140 A. Müller ‑Wiedenhorn, Mahnverfahren, w: Praxishandbuch Forderungsmanagement, red. A. Müller ‑Wiedenhorn, Gabler, Wiesbaden 2006, s. 47–65; W. Podel, Windykacja dla wie‑ rzycieli, firm windykacyjnych i kancelarii prawnych, Difin, Warszawa 2014, s. 397, 472 i nast.; M. Barowicz, Obrót wierzytelnościami. Aspekty prawne, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 162, 170.

Katarzyna Kreczmańska ‑Gigol

80

etapy – monitorowanie należności przeterminowanych i właściwą windykację polubowną. Windykację przymusową dzieli się na trzy mniejsze etapy: windykację sądową, postępowanie klauzulowe i egzekucję komorniczą141.

Cele poszczególnych etapów windykacji przedstawiono na rysunku 3.2.

Jak najszybsze odzyskanie należności Jak najniższe koszty windykacji Zwiększenie szans na odzyskanie należności (uzyskanie dodatkowych dokumentów i informacji)

Monitoring przeterminowanych należności

Odzyskanie należności na warunkach korzystnych dla obu stron Odzyskanie należności przy niskich kosztach

Zachowanie dobrych relacji z dłużnikiem Właściwa windykacja

polubowna Windykacja polubowna

Uzyskanie tytułu egzekucyjnego Windykacja sądowa

Uzyskanie tytułu wykonawczego Postępowanie klauzulowe

Odzyskanie jak najszybciej, jak największej części należności stwierdzonej tytułem

wykonawczym Egzekucja komornicza Windykacja przymusowa Cele poszczególnych etapów

windykacji należności

Rysunek 3.2. Cele poszczególnych etapów windykacji należności

Źródło: opracowanie własne.

W ramach windykacji polubownej podejmowane są działania w celu dopro‑ wadzenia do dobrowolnego dokonania zapłaty przez dłużnika, ale jednocześnie obniżenia ryzyka utraty przez wierzyciela klienta, którym jest dłużnik. W ramach windykacji przymusowej wierzyciel odwołuje się do ochrony, jaką jest objęte przez sądy prawo własności. Na tym etapie utrata klienta staje się realna, ale

141 Szerzej na temat etapów windykacji należności patrz: K. Kreczmańska ‑Gigol, Windykacja polubowna i przymusowa..., op.cit., s. 30–53.

Rozdział 3.  Koszty transakcyjne dochodzenia wierzytelności na etapie windykacji... 81 wśród motywów działania windykatorów przeważa wówczas chęć ograniczania pozostałych kosztów windykacji.

3.2. Czynniki wpływające na skuteczność windykacji w świetle