Przewłaszczenie na zabezpieczenie – zalety i ograniczenia

rzeczową formą zabezpieczenia wierzytelności jest również przewłaszczenie na zabezpieczenie. Instytucja ta polega na przeniesieniu na wierzyciela tytułem zabezpieczenia własności rzeczy, do czasu wykonania przez dłużnika zobowiązania wynikającego ze stosunku podstawowego286. Przewłaszczenie na zabezpieczenie w polskim prawie ma ubogą regulację i swoje odniesienie w przepisach prawa znajduje wyłącznie w obszarze prawa bankowego. W pozostałym zakresie polskie prawo nie reguluje tej instytucji wprost, jednak dopuszczalność zawierania tego typu umów nie budzi większych wątpliwości. Podstawą do zawierania tego typu umów jest zasada swobody kontraktowania wyrażona w art. 3531 k.c., zgodnie z którą strony mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania, żeby tylko nie sprzeciwiał się on przepisom ustaw, właściwości zobowiązania ani zasadom

286 Szerzej na temat zabezpieczenia J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Warszawa 2004; F. zoll, G. Tracz, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, praktyka, konstrukcja, dopuszczalność, przedmiot, Kraków 1996.

Rozdział 7.  Prawne formy zabezpieczeń wierzytelności – inne niż zastaw i weksle 191 współżycia społecznego. Na tej podstawie za dopuszczalne uznaje się także prze‑ właszczenie na zabezpieczenie nieruchomości287.

zgodnie z art. 101 ust. 1 p.b. zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych288. Jak wynika z powołanej regulacji, przewłaszczenie na rzecz banku obejmuje rzeczy ruchome lub papiery warto‑ ściowe. Jeśli przeniesiona została własność rzeczy określonej co do gatunku lub zbioru rzeczy, dłużnik lub osoba trzecia obowiązani są do wyodrębnienia i ozna‑ czenia tej rzeczy lub zbioru oraz, jeśli umowa nie stanowi inaczej, prowadzić ich ewidencję (art. 101 ust. 2 p.b.)289.

umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie jest bardzo atrakcyjną dla wierzy‑ ciela formą zabezpieczenia, ponieważ oprócz wzmocnienia swojej pozycji przy zaspokojeniu wierzytelności, wierzyciel uzyskuje często możliwość posiadania rze‑ czy obciążonej i korzystania z niej. ubogie regulacje prawne sprawiają, że umowa przewłaszczenia jest dość elastyczna, a swoboda stron w kształtowaniu jej treści rozległa. Cel zabezpieczający umowy może być osiągany w dwóch konstrukcjach. W przypadku pierwszej z nich, w umowie wykorzystywany jest warunek rozwią‑ zujący, co oznacza, że dłużnik przenosi na wierzyciela własność rzeczy z chwilą zawarcia umowy, a wierzyciel zobowiązuje się do przeniesienia własności rzeczy z powrotem na dłużnika po spłacie długu. Ta konstrukcja przewłaszczenia daje wierzycielowi silną pozycję właścicielską w stosunku do obciążonej rzeczy, co ma niebagatelne znaczenie z relacji z pozostałymi wierzycielami dłużnika. W przy‑ padku przewłaszczenia rzeczy ruchomych, jeśli dług zostanie spłacony, następuje zwrotne przeniesienie własności rzeczy bez potrzeby zawierania dodatkowej umowy (jeśli jednak w umowie ujęto taką klauzulę, to konieczne jest zawarcie dodatkowej umowy przenoszącej własność). Istota umowy przewłaszczenia za‑ wiera w tym wypadku zastrzeżenie, że w razie wykonania zobowiązania własność powraca na rzecz przewłaszczającego. Jeśli dług zostanie spłacony, przeniesienie własności traci moc i przewłaszczający staje się z powrotem właścicielem tej

287 Wyrok SN z 29.05.2000 r., III CKN 246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213, wyrok SN z 8.03.2002 r., III CKN 748/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 33.

288 Na temat przewłaszczenia na zabezpieczenia na rzecz banku zob. m. in. A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 438–441; B. Smykla, Prawo bankowe..., op.cit., s. 397–398; E. Niezbecka, w: E. Niezbecka, A. Jakubowski, J. Mojak, Prawne zabezpieczenie wierzytelności..., op.cit., s. 379–395.

289 zob. też G. Sikorski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w prawie bankowym, „Prawo Bankowe” 1999, nr 5, s. 73.

Anna Stangret ‑Smoczyńska

192

rzeczy lub prawa. Powierniczy charakter czynności daje wówczas dłużnikowi pewność, że wierzyciel nie skorzysta już z prawa własność w przypadku spłaty długu. Druga konstrukcja umowy przewłaszczenia sprowadza do przeniesienia przez dłużnika na wierzyciela własności rzeczy pod warunkiem zawieszającym, że ten nie wykona zobowiązania. Wówczas umowa zawiera zastrzeżenie, zgodnie z którym wierzyciel staje się właścicielem dopiero w przypadku, gdy dług nie zostanie spłacony. Dodatkowo zamieszcza się zobowiązanie przewłaszczającego do niezbywania i nieobciążania rzeczy przed spłatą całego długu290.

Przewłaszczeniem można zabezpieczyć każdą wierzytelność: pieniężną, nie‑ pieniężną, przyszłą czy warunkową. Przed podjęciem decyzji o przewłaszczeniu, wierzyciel powinien sprawdzić, czy rozporządzenie przedmiotem nie jest wy‑ łączone lub ograniczone oraz czy przedmiot nie jest obciążony ograniczonym prawem rzeczowym, użytkowaniem, lub zastawem rejestrowym. z reguły rzecz przewłaszczona oddawana jest przez wierzyciela przewłaszczającemu w użyczenie albo na przechowanie. Możliwe jest również oddanie w użytkowanie i pobieranie z tego tytułu wynagrodzenia lub wydanie rzeczy w posiadanie wierzycielowi291.

W przypadku przewłaszczenia rzeczy ruchomych oznaczonych co do tożsa‑ mości, przewłaszczający otrzymuje rzecz do bezpłatnego używania. Jeśli rzecz zostaje oddana do używania bez prawa pobierania pożytków jest to użyczenie, gdy przewłaszczający może pobierać pożytki jest to wówczas umowa niena‑ zwana, do której w drodze analogii należy stosować przepisy dotyczące użyczenia (art. 710–719 k.c.). W przypadku przewłaszczenia rzeczy ruchomych oznaczo‑ nych co do gatunku ma zastosowanie norma art. 155 § 2 k.c. Powyższe oznacza, że nie ma obowiązku wydawania rzeczy wierzycielowi. Przeniesienie posiadania może nastąpić poprzez zbadanie rzeczy i pozostawienie jej we władaniu zbywcy na podstawie ustalonego stosunku prawnego, np. przechowania292.

Wykluczone jest zawarcie umowy przenoszącej własność nieruchomości pod warunkiem, że kredytobiorca nie spłaci kredytu w terminie. Pod warunkiem może zostać zawarta wyłącznie umowa zobowiązująca do przeniesienia własności. Do‑ puszczalne jest więc zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości pod warunkiem zawieszającym niewykonanie określonego zobowiązania. W razie gdy

290 zob. J. Gołaczyński, Przewłaszczenie..., op.cit., s. 130–151; E. Niezbecka, w: Prawne za‑ bezpieczenie..., op.cit., s. 386–388.

291 Na ten temat zob. E. Niezbecka, w: Prawne zabezpieczenie..., op.cit., s. 386–387; J. Goła‑ czyński, Przewłaszczenie..., op.cit., s. 141–144.

Rozdział 7.  Prawne formy zabezpieczeń wierzytelności – inne niż zastaw i weksle 193 zobowiązany uchyla się od zawarcia umowy przenoszącej własność, jej zawarcia można dochodzić w trybie art. 64 k.c. i 1047 k.p.c.

zaspokojenie wierzyciela w przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie nie następuje w postępowaniu egzekucyjnym. Wierzyciel z reguły korzysta z przy‑ sługującego mu prawa własności. Sposób zaspokojenia wierzyciela powinien być ściśle określony w umowie ustanawiającej zabezpieczenie, w tym przede wszystkim w zakresie szacowania wartości rzeczy przewłaszczonej oraz terminu, w jakim następuje zaspokojenie. W razie braku postanowień umownych wierzyciel może zaspokoić się z przedmiotu zabezpieczenia według swojego wyboru w każdy spo‑ sób, który nie jest sprzeczny z treścią stosunku prawnego, ustawą lub zasadami współżycia społecznego293.

Wierzyciel jako właściciel może żądać wydania rzeczy od przewłaszczającego lub osoby trzeciej (art. 222 k.c.), jeżeli rzecz ta znajduje się w ich władaniu. Jeśli dłużnik (osoba trzecia) odmawia wydania rzeczy, należy wszcząć egzekucję świad‑ czeń niepieniężnych. Podstawą egzekucji może być: orzeczenie sądu nakazujące wydanie rzeczy zaopatrzone w klauzulę wykonalności, akt notarialny, w którym przewłaszczający poddał się egzekucji przez zobowiązanie się do wydania rze‑ czy indywidulanie oznaczonej (poprzednio także bankowy tytuł egzekucyjny), w którym dłużnik poddał się egzekucji wydania rzeczy po nadaniu klauzuli wykonalności. Po objęciu rzeczy w posiadanie wierzyciel może rzecz zatrzymać, zbyć ją w drodze sprzedaży, licytacji, przetargu, oddać w najem, użytkowanie, dzierżawę.