Zastaw ustawowy

zastaw ustawowy w nie odgrywa w polskiej praktyce prawnej istotnej roli. Mimo że liczne przepisy wprowadzają zastaw ustawowy jako środek prawny zabezpieczający realizację określonych wierzytelności, to ten typ zastawu jest prawem słabym. Słabość tego zastawu wynika przede wszystkim z faktu, że je‑ dynym sposobem zaspokojenia wierzytelności nim zabezpieczonej jest sądowe postępowanie egzekucyjne. zasada zaspokojenia wynika z przepisu art. 326 k.c., który każe stosować do zastawu ustawowego przepisy o zastawie zwykłym. Po‑ nadto niektóre zastawy ustawowe nie są oparte nawet na posiadaniu rzeczy przez zastawnika, co spowoduje, że nie jest to prawo jawne dla osób trzecich. To z kolei rodzi ryzyko wygaśnięcia takiego zastawu wskutek zbycia rzeczy obciążonej (art. 170 k.c.). Wreszcie fakt obciążenia rzeczy zastawem ustawowym nie przyznaje zastawnikowi szczególnego pierwszeństwa w podziale sumy uzyskanej z egzekucji, chyba że sama wierzytelność korzysta z przywileju egzekucyjnego. Trudno też określić pierwszeństwo w grupie samych zastawów ustawowych, skoro powstają one z mocy ustawy, w chwili spełnienia ustawowych przesłanek. rozważania zostaną jednak ograniczone tylko do tych kwestii, które są charakterystyczne dla

Rozdział 5.  Zastaw w prawie polskim 153 zastawu ustawowego. W pozostałym zakresie aktualne będą rozważania o zastawie zwykłym na rzeczach ruchomych.

zastaw ustawowy, na co wskazuje jego nazwa, powstaje z mocy prawa. Jego źródłem nie jest zatem umowa, jak w przypadku zastawu zwykłego, czy reje‑ strowego, ale ustawa. Ten typ zastawu powstaje z chwilą spełnienia przesłanek określonych w ustawie. Wola stron, czyli zastawnika i zastawcy nie jest w tym przypadku potrzebna. Źródeł zastawu ustawowego należy poszukiwać zarówno w przepisach kodeksu cywilnego, jak i ustawach szczególnych. zastaw ustawowy według kodeksu cywilnego powstaje dla zabezpieczenia wierzytelności przysłu‑ gujących: posiadaczowi samoistnemu gruntu na zajętym zwierzęciu (art. 432 k.c.), jednostce udzielającej kredytu na zakup rzeczy przy sprzedaży na raty (art. 588 § 2 k.c.), wynajmującemu na rzeczach najemcy (art. 670, 671, 686 k.c.), wydzierżawiającemu na rzeczach służących do prowadzenia gospodarstwa lub przedsiębiorstwa (art. 791 i 702 k.c. w zw. z art. 694 k.c.), agentowi na rzeczach dającego zlecenie (art. 764 k.c.), komisantowi na rzeczach stanowiących przedmiot komisu (art. 773 k.c.), przewoźnikowi na przesyłce (art. 790 k.c.), spedytorowi na przesyłce (art. 802 k.c.), utrzymującemu hotel lub podobny zakład na rzeczach ruchomych wniesionych do hotelu (850 i 852 k.c.), przedsiębiorstwu składowemu na towarach przyjętych na skład (art. 859(3) k.c.).

zastaw ustawowy został także przewidziany jako zabezpieczenie wierzytel‑ ności w przepisach szczególnych242. Jest to: zastaw dla wierzycieli, którym przy‑ sługują przywileje na statku i na innych rzeczach oraz prawach, na które rozciąga się przywilej na statku (art. 64 i 67 k.m.), zastaw dla przewoźnika na ładunku (art. 147 k.m.) lub na bagażu pasażerów w przewozie statkiem (art. 173 k.m.), zastaw dla wierzycieli, którym przysługuje wynagrodzenie za ratownictwo lub wydobycie mienia z morza (art. 242 i 250 k.m.), zastaw dla przewoźnika w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z przewozu (art. 51 ust. 1243), zastaw ustawowy dla Skarbu Państwa z tytułu należności za składki na ubezpieczenie społeczne (art. 27 ust. 3 i 4244).

242 Wyliczenie to nie jest zamknięte.

243 ustawa z dnia 15.11.1984 r. Prawo przewozowe (Dz.u. 1995, nr 119, poz. 575).

244 ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.u. 1998, nr 137, poz. 887).

Jacek Gołaczyński

154

5.5.1.  Skutki powstania zastawu ustawowego

zgodnie z art. 326 k.c.: „przepisy o zastawie zwykłym stosuje się odpowiednio do zastawu, który powstaje z mocy ustawy” i dlatego żadne z wyżej cytowanych przepisów nie regulują kwestii dotyczących pierwszeństwa zastawu, zakresu za‑ bezpieczenia wierzytelności, przejścia wierzytelności zabezpieczonej zastawem ustawowym na inny podmiot, wpływu przejścia własności rzeczy obciążonych zastawem na jego byt prawny, obowiązków zastawnika, który staje się posiada‑ czem zależnym rzeczy.

zastaw ustawowy, jak każdy zastaw, daje zastawnikowi możliwość zaspokojenia się z jego przedmiotu (rzeczy ruchomej). uprawnienie do zaspokojenia wynika jednak z przepisu art. 306 k.c. w zw. z art. 326 k.c. zastawnik, któremu przysłu‑ guje ustawowe prawo zastawu ma możliwość zaspokojenia swojej wierzytelności z rzeczy, bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne. W związku z tym obowiązkiem zastawcy będzie poddanie się egzekucji z przedmiotu zastawu. W przypadku zastawu usta‑ wowego zastawcą staje się zwykle dłużnik osobisty wierzyciela, a zastawnikiem będzie zwykle wierzyciel.

Odnośnie zastawu ustawowego aktualny jest zakaz zastrzeżenia, na mocy którego zastawca byłby pozbawiony prawa rozporządzenia obciążoną rzeczą. zastrzeżenie takie okazałoby się nieważne, podobnie jak w przypadku zastawu zwykłego. Jednak zastaw ustawowy nie powstaje na podstawie umowy, dlatego trudno sobie wyobrazić sytuację, aby strony stosunku zastawu powstającego ex lege zawierały takie porozumienie. Oczywiście może dojść do sytuacji, gdy po powsta‑ niu takiego zastawu, zastawnik umówi się z zastawcą, że ten ostatni nie obciąży rzeczy innym zastawem, co ma znaczenie dla pierwszeństwa zastawów. Takie zastrzeżenie będzie również nieważne. Ostatecznie można stwierdzić, że przepis art. 311 k.c. nie będzie miał raczej zastosowania do zastawu ustawowego.

Podobna sytuacja dotyczy przepisu art. 315 k.c., ponieważ zastawcą jest zwykle dłużnik osobisty zastawnika. z tego powodu zastawca może podno‑ sić zarzuty przeciwko zastawnikowi, ale wynikające z jego własnego stosunku prawnego z zastawnikiem. Wyjątkiem może tu być sytuacja powstania zastawu na rzeczach członków rodziny najemcy wniesionych do lokalu mieszkalnego będącego przedmiotem najmu (art. 686 k.c.). W tym wypadku zastawcami będą osoby, które są członkami rodziny najemcy i do nich będzie miał zastosowanie przepis art. 315 k.c.

Rozdział 5.  Zastaw w prawie polskim 155 Do zastawu ustawowego, chociaż nie w każdym wypadku, będzie miał też zastosowanie przepis art. 318 k.c., nakładający na zastawnika, któremu rzecz zo‑ stała wydana obowiązek czuwania nad jej zachowaniem w stanie nienaruszonym, stosownie do przepisów o przechowaniu za wynagrodzeniem (art. 835–844 k.c.). W szczególności, przepis ten będzie stosowany dla tych zastawów ustawowych, które wiążą się z władztwem zastawnika nad rzeczą ruchomą. zastaw ustawowy powstaje, gdy wierzyciel jest w dzierżeniu rzeczy np. posiadacz samoistny gruntu (art. 432 k.c.), agent i komisant (art. 764 i 773 k.c.), przewoźnik (art. 790 k.c.), przedsiębiorstwo składowe (art. 857 k.c.), spedytor (art. 802 k.c.). W takim wy‑ padku dzierżenie rzeczy (art. 338 k.c.) przekształca się z mocy prawa w posiadanie zależne (art. 336 k.c.). Stosunkiem prawnym, określającym rodzaj władztwa nad rzeczą, jest zastaw. W tym przypadku na zastawniku będą ciążyły obowiązki wynikające z art. 318 k.c., mimo że zastawnik nabył posiadanie (zależne) rzeczy obciążonej nie w drodze wydania rzeczy (traditio coropralis).

Wydaje się natomiast, że przepis art. 318 k.c. nie będzie dotyczył zastawu usta‑ wowego, który powstaje poprzez wniesienie rzeczy do określonego pomieszczenia, np. lokalu oddanego w najem. Wynajmujący nie staje się dzierżycielem rzeczy. Podobne uwagi dotyczą obowiązków wydzierżawiającego (art. 701, 702 w zw. z 694 k.c.) i osób utrzymujących zarobkowo hotele lub podobne zakłady (art. 850 i 852 k.c.). rzeczy obciążone zastawem znajdują się bowiem dalej w pomieszczeniach zajmowanych przez najemcę, dzierżawcę, osobę korzystającą z usług hotelu lub innego podobnego zakładu. Jeżeli jednak osoby te opuszczą przedmiot najmu, dzierżawy, hotel lub podobny zakład, to dopiero wówczas zastawnik stanie się posiadaczem zależnym rzeczy i tym samym obowiązanym do zachowania rzeczy według przepisów o przechowaniu odpłatnym.

W przypadku natomiast ustawowego prawa zastawu przysługującego bankowi dla zabezpieczenia spłaty kredytu przy sprzedaży na raty, przedmiot zastawu nigdy nie znajduje się w posiadaniu zależnym, czy nawet dzierżeniu banku (zastawnika), dlatego do tego zastawu przepis art. 318 k.c. nie będzie miał zastosowania. zresztą na co zwrócił uwagę K. Gandor mała skuteczność tego zastawu wynika właśnie z faktu, że rzecz znajduje się we władaniu kupującego, a zastaw wygaśnie, jeżeli kupujący wyda ją osobie trzeciej245. Te same uwagi dotyczą zastosowania przepi‑ sów art. 320 i 321 k.c. Skoro bowiem zastawnik nie jest posiadaczem rzeczy, nie

245 K. Gandor, Sprzedaż na raty. Problemy organizacyjne i prawne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1966, s. 271.

Jacek Gołaczyński

156

będzie mógł czynić na tę rzecz nakładów i w konsekwencji zastawca nie będzie domagał się od niego zwrotu.

zgodnie z przepisem art. 323 § 1 k.c. przeniesienie wierzytelności zabezpie‑ czonej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu. Jednak w razie przenie‑ sienia wierzytelności zabezpieczonej zastawem z wyłączeniem zastawu, zastaw wygasa. Powstaje problem, czy przepis ten może mieć zastosowanie do zastawu ustawowego, który przecież zabezpiecza zawsze szczególnego rodzaju wierzytel‑ ności oraz wiąże się z władztwem wierzyciela nad rzeczą będącą przedmiotem zabezpieczenia. Jeżeli posiadaczowi gruntu przysługuje wierzytelność o napra‑ wienie szkody wyrządzonej przez zwierzę, które weszło na jego grunt, to czy ta wierzytelność może być przedmiotem przelewu? Wydaje się, że nie ma tu żadnych przeszkód. zgodnie bowiem z art. 509 k.c. przedmiotem przelewu może być każda wierzytelność. Osoba trzecia może zatem, nabyć wierzytelność z tytułu czynu niedozwolonego, a jeżeli jest ona zabezpieczona ustawowym prawem zastawu na zwierzęciu, to wówczas nabywca staje się zastawnikiem. Nie dotyczy to wypadku, gdy dotychczasowy zastawnik zbyje wierzytelność z wyłączeniem zastawu – wów‑ czas zastaw wygasa. zgodnie jednak z art. 324 k.c. w braku zgody zastawcy na wydanie przez cedenta przedmiotu zastawu cesjonariuszowi, ten ostatni może żądać złożenia zastawionej rzeczy do depozytu sądowego. Wątpliwości budzi jednak okoliczność, czy ustawowe prawo zastawu może przysługiwać innym pomiotom niż tym, którzy z mocy przepisu stają się zastawnikami. A zatem, czy zastaw, np. na rzecz wynajmującego lub wydzierżawiającego dotyczący zapłaty np. czynszu może przysługiwać innym pomiotom, które nabędą wierzytelność o zapłatę czynszu. Możliwe są dwa rozwiązania. Pierwsze, według którego w przy‑ padku wierzytelności zabezpieczonej zastawem ustawowym, możliwe jest jej prze‑ niesienie, ale bez ustawowego prawa zastawu. I drugie, że przelew wierzytelności powoduje przeniesienie na nabywcę prawa zastawu, niezależnie od tego, czy jest ono prawem wynikającym z umowy, czy ustawy.

Należy opowiedzieć się za rozwiązaniem drugim. ustawowe prawo zastawu powstaje dla zabezpieczenia określonych w ustawie wierzytelności (np. roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej przez cudze zwierzę na gruncie, roszczenia o zapłatę czynszu za okres do jednego roku z tytułu najmu itp.). Wierzytelności te zostały wzmocnione z woli ustawodawcy ustawowym prawem zastawu na okre‑ ślonych rzeczach ruchomych (np. na zwierzęciu, na rzeczach ruchomych wniesio‑ nych przez najemcę lub jego bliskich do przedmiotu najmu itp.). Jednak nie można twierdzić, że wzmocnienie wierzytelności spowodowało, że nie jest ona zbywalna. Przedmiotem umowy o przelew wierzytelności zabezpieczonej zastawem na rzeczy

Rozdział 5.  Zastaw w prawie polskim 157 ruchomej stają się te wszystkie wierzytelności, które mogą być zabezpieczone zastawem, chyba że sprzeciwiałoby się to zakazowi ustawowemu lub wynikają‑ cemu z właściwości zobowiązania (art. 509 § 1 k.c.)246. Skoro zatem wierzytelności wzmocnione przez ustawodawcę ustawowym prawem zastawu mogą być przedmio‑ tem dalszego obrotu, to także ustawowe prawo zastawu, jako prawo akcesoryjne, przechodzi na cesjonariusza. Pogląd ten jest aktualny w stosunku do wszystkich postaci zastawu ustawowego, z wyjątkiem wierzytelności przysługujących Skarbowi Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych i składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Do zastawu ustawowego ma także zastosowanie przepis art. 317 k.c. zgodnie z tym przepisem przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem nie narusza uprawnień zastawnika do uzyskania zaspokojenia z rzeczy obciążonej, z wyjątkiem oczywiście odsetek przedawnionych. Przepis art. 314 k.c. stanowi bowiem, że w granicach przewidzianych w k.p.c. zastaw zabezpiecza także rosz‑ czenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną, w szczególności roszczenia o odsetki nieprzedawnione, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub niena‑ leżytego wykonania zobowiązania, o zwrot nakładów na rzecz oraz o przyznane koszty zaspokojenia wierzytelności. zakres zabezpieczenia ustawowym prawem zastawu jest zatem taki sam, jak zakres zabezpieczenia zastawem zwykłym. Nie ma żadnych wątpliwości, że każdy zastaw ustawowy zabezpiecza też roszczenia o odsetki nieprzedawnione. zarówno wierzytelności przysługujące posiadaczowi samoistnemu gruntu o naprawienie szkody wyrządzonej przez cudze zwierzę, jak i wierzytelność wynajmującego o zapłatę czynszu i świadczeń dodatkowych, wierzytelność agenta o zapłatę prowizji itp. stanowią wierzytelności pieniężne, od których można domagać się zapłaty odsetek na wypadek ich opóźnienia. Poza tym oprócz wierzytelności przysługującej posiadaczowi samoistnemu gruntu o zapłatę odszkodowania, każde inne ustawowe prawo zastawu powstaje jako wzmocnie‑ nie wierzytelności, które ma swe źródło we wcześniej zawartej umowie (najmu, dzierżawy, agencji, komisu, składu, przewozu, usług hotelowych, spedycji). z tego wynika, że wierzyciel może ponieść szkodę, wskutek niewykonania lub nienale‑ żytego wykonania zobowiązania. zatem i to roszczenie dodatkowe, wynikające z niewykonania zobowiązania, jest zabezpieczone ustawowym prawem zastawu. Do zakresu zabezpieczenia ustawowym prawem zastawu nie wchodzą jedynie roszczenia o zwrot nakładów na rzecz, a to z przyczyn wyżej już wskazanych. Nie budzi natomiast żadnych wątpliwości fakt, że zastaw ustawowy zabezpiecza także koszty zaspokojenia wierzytelności.

Jacek Gołaczyński

158

5.5.2.  Wygaśnięcie zastawu ustawowego

zastaw ustawowy wygasa z tych samych przyczyn co zastaw zwykły. Należy w tym miejscu wskazać jedynie na pewne odrębności dotyczące wygaśnięcia za‑ stawu ustawowego. Powstanie zastawu ustawowego wiąże się z trzema sytuacjami: dzierżeniem rzeczy przez wierzyciela, wniesieniem rzeczy do pomieszczenia (bez dzierżenia) oraz z istnieniem jakiegoś przestrzennego stosunku wierzyciela do rzeczy obciążonej247. Dzierżenie rzeczy przez wierzyciela (przez posiadacza samoistnego gruntu, agenta, komisanta, przewoźnika, spedytora, przedsiębiorstwo składowe) lub wniesienie rzeczy do pomieszczenia należącego do wierzyciela (najem, najem lokalu mieszkalnego, dzierżawa, wniesienie rzeczy do hotelu lub podobnego zakładu) daje jeszcze wierzycielowi pewne gwarancje zaspokojenia swojej wierzytelności z rzeczy obciążonej zastawem. zabezpieczenie staje się naj‑ silniejsze w przypadku, gdy wierzyciel jest początkowo dzierżycielem rzeczy, które wskutek powstania z mocy prawa zastawu przekształca się w posiadanie zależne (art. 336 k.c.). W przypadku drugim, gdy wierzyciel nie jest już nawet dzierżycie‑ lem, a jedynie ma rzecz pod „kontrolą”, wskutek wniesienia do pomieszczenia, jego sytuacja staje się już znacznie trudniejsza. usunięcie bowiem rzeczy z pomiesz‑ czenia zawsze będzie skutkowało wygaśnięciem zastawu. Przepis art. 671 § 1 k.c. stanowi bowiem, że „przysługujące wynajmującemu ustawowe prawo zastawu wygasa, gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną z przedmiotu najmu usunięte”. Oczywiście przepisy art. 671 § 2 i 3 k.c. zapewniają wynajmującemu ochronę przed wygaśnięciem ustawowego prawa zastawu na rzeczach ruchomych, wniesionych do przedmiotu najmu, ale jednak usunięcie spowoduje wygaśnięcie zabezpiecze‑ nia. § 2 tego przepisu zawiera regulację, która dotyczy prawa zatrzymania. Prawo zatrzymania przysługuje wynajmującemu na rzeczach ruchomych wniesionych do przedmiotu najmu przez najemcę, dopóki zaległy czynsz nie zostanie zapłacony lub zabezpieczony. Powstaje oczywiście problem, czy prawo zatrzymania służy wyłącznie dla zabezpieczenia zapłaty zaległego czynszu, czy też zabezpieczeniu zapłaty zaległego czynszu i świadczeń dodatkowych (art. 670 k.c.)? Nie jest też jasne, jaką właściwie rolę odgrywa w tym wypadku prawo zatrzymania – czy jest ono samodzielnym, niezależnym od zastawu zabezpieczeniem wierzytelności, powstającym w chwili próby usunięcia rzeczy z przedmiotu najmu? Może jest to zabezpieczenie wspomagające jedynie ustawowe prawo zastawu?

Rozdział 5.  Zastaw w prawie polskim 159 Natomiast jeżeli zastaw nie jest związany z dzierżeniem ani wniesieniem do pomieszczenia, jego skuteczność jest bardzo mała. Przykładem tego jest zastaw przysługujący na podstawie art. 588 § 2 k.c. bankowi kredytującemu sprzedaż na ratalną. ustawowe prawo zastawu przysługuje jednak bankowi tylko do momentu, gdy rzecz znajduje się u kupującego. Jak podkreślił K. Gandor, dla wygaśnięcia tego zastawu wystarczy, aby kupujący utracił dzierżenie rzeczy, i to niezależnie od tego, czy taka była jego wola248. W ten sposób ustawodawca uzależnił trwanie ustawowego prawa zastawu od woli osoby, przeciwko której jest ono skierowane (czyli kupującego)249.