Kompleks Zamkowy w Tarnowicach Starych (obecnie dzielnica Tarnowskich Gór) jest ciekawym i wartym zainteresowania obiektem w skali Górnego Śląska.
Zamek wraz z przyległym założeniem parkowym oraz przyzamkowym folwar-kiem 2 maja 1966 roku wpisany został do rejestru zabytków. Na dzień dzisiejszy po rozpoczętej rewitalizacji po okresie popadnięcia w ruinę po II wojnie świato-wej znajduje się on pod opieką Fundacji Kompleks Zamkowy Tarnowice Stare, która dba o utrzymanie w należytym stanie całego kompleksu, jak i populary-zację historii, kultury i sztuki, szczególnie wśród dzieci i młodzieży. Jest to w tej chwili miejsce, które warto odwiedzić, zwiedzając zabytki Górnego Śląska.
Najstarsza osada na terenie Tarnowic datowana jest na okres wczesne-go średniowiecza (IV w.)1, natomiast najstarsze pisane wzmianki pochodzą z roku 12512, lecz jest to data niepewna. Pierwszym znanym dziedzicem miej-scowości był Adam z Tarnowic, który wzmiankowany jest po raz pierwszy w dokumencie wystawionym w Toszku 29 stycznia 1304 roku3.
Pierwotną siedzibą dziedzicznych panów z Tarnowic był najprawdopo-dobniej nie do końca rozpoznany archeologicznie stożkowy gródek w Starych Tarnowicach. Nie wiadomo, jak długo był on użytkowany4. Natomiast około 1545 roku kilkaset metrów na zachód od owego wzniesienia ówczesny wła-ściciel wsi Piotr Wrochem wybudował kamienny renesansowy zamek obron-ny na rzucie czworoboku, piętrowy, z kwadratową, trójkondygnacyjną wieżą w południowo-wschodnim narożniku5. Zamek ten pozostawał siedzibą Piotra Wrochema i jego rodu aż do początków XVII wieku, kiedy to został sprzedany Baltazarowi Ohm Januszowskiemu6.
Następnym właścicielem dóbr tarnowickich został Kasper Hunter z Gran-don poprzez małżeństwo z Anną Felicjaną, ówczesną spadkobierczynią tychże dóbr. Był on szkockim szlachcicem, któremu nadano czeski indygenat7.
Od roku 1721 Tarnowice zostały podzielone między dwóch nowych posia-daczy majątku. Jedna część należała do Jerzego Gusnara, natomiast druga do rodziny Skrońskich.
Następnie dobra te dość często zmieniały swych właścicieli8. W 1820 roku zamek wraz z folwarkiem przeszły w ręce rodu Henckel von Donnersmarck.
W tymże roku hrabia Karol Łazarz ze Świerklańca zakupił je od Gottlieba von
Büttner9. Podczas jego rządów dokonano licznych modernizacji zarówno sa-mego zamku jak i folwarku. Posiadłość w owym czasie rozwijała się, przy-nosząc coraz większe korzyści. W 1830 roku w Starych Tarnowicach miało znajdować się 47 budynków mieszkalnych, 1 pański folwark, katolicki kościół i szkoła, oraz jedna cegielnia. Wieś zamieszkana była przez 359 osób w tym 23 ewangelików oraz 17 członków wyznania mojżeszowego10.
Po śmierci Karola Łazarza właścicielem dóbr tarnowickich został jego dru-gi syn, Guido, od 1901 roku, pierwszy książę Henckel von Donnersmarck11. W tym czasie majątek tarnowicki wraz między innymi z repeckim został przekształcony przez hrabiego w fideikomis dla jego młodszego syna Krafta.
W 1916 roku stał się on ostatnim panem na zamku w Tarnowicach Starych12. Prawdopodobnie w początkowym okresie posiadaniach Tarnowic przez ród Henckel von Donnersmarck na dziedzińcu gospodarczym we wschodniej części został zbudowany murowany spichlerz oraz masztarnia, a w później-szym okresie duża stodoła13. W 1845 roku Tarnowice posiadały już 62 budynki mieszkalne, które zamieszkane były przez 797 osób, w tym 52 konfesji ewangelic-ko augsburskiej i 25 wyznania mojżeszowego. We wsi było 12 rzemieślników14.
W czasie władania zamkiem przez ród Henckel von Donnersmarck, odwie-dzany był on przez nie tylko śląską arystokrację, ale także przez przedstawi-cieli możnych rodów z całej Europy. Urządzano wtedy wyścigi konne z uwagi na hodowlę rasowych koni. W tym czasie przebudowano zamkową wieżę, na której zainstalowano urządzenie do obserwacji nieba. Rodzina Henckel von Donnersmarck dzierżyła zamek do 1945 roku15.
Po 1945 roku zamek został znacjonalizowany i utworzono tam PGR. Na-stępnie pięć lat później dokonano przeróbek zamku (między innymi powięk-szono okna). Niestety wraz z biegiem czasu obiekt coraz bardziej podupadał.
W roku 2000 jego wła-ścicielem stał się Rajner Smolorz, który podjął się całkowitej renowacji zamku i jego otoczenia, by dostosować się go do po-trzeb hotelowo-gastrono-micznych. Neogotycka, podłużna masztarnia została przekształcona w Gospodę u Wrochema, a mniejsza obora w Hotel na Podzamczu. Natomiast
Zamek w Tarnowicach Starych (fot. www.fundacjakomplekszamkowy.pl)
obok zamku urządzono ogród w stylu francuskim16.
Jeszcze przed przystąpieniem do zadań rewitalizacyjnych, opra-cowano program działalności Zespołu Zamkowego. Aby mógł on być realizowany, powołano do życia w 2005 roku Fundację Kompleks Zamkowy Tarnowice Stare17. Jej celem jest wspieranie opieki nad Kompleksem Zamko-wym w Tarnowicach Starych oraz popularyzowanie szeroko pojętej kultury i sztuki w społeczeństwie, w szczególności wśród dzieci i młodzieży18.
PRZYPISY
1 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach. Centrum Sztuki i Dawnego Rzemiosła, Tarnowskie Góry 2012, s. 11.
2 Idzi Panic: Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu. Katowice 1992 s. 88, 102.
3 Jerzy Krzysztof Horwat: Księstwo bytomskie i jego podziały do końca XV wieku. Gliwice 1993. s. 75.
4 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 19.
5 Jarosław A. Krawczyk, Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Śląskie zamki i pałace Donnersmarcków.
Schlesische Schlösser der Donnersmarcks, Radzionków 2011, s. 152.
6 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 20.
7 tamże, s. 24-25.
8 Szczegółową wiedzą na temat zmian własnościowych dóbr tarnowickich można odnaleźć w pracy: Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 27-31.
9 Jarosław A. Krawczyk, Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Śląskie zamki i pałace…, s. 152.
10 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 32.
11 tamże.
12 Jarosław A. Krawczyk, Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Śląskie zamki i pałace…, s. 152.
13 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 32.
14 tamże.
15 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 34.
16 Jarosław A. Krawczyk, Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Śląskie zamki i pałace…, s. 152.
17 Rajner Smolorz, Bernard Szczech, Edward Wyżgoł, Zamek w Starych Tarnowicach…, s. 36.
18 http://www.fundacjakomplekszamkowy.pl/web/index.php/pl/fundacja/nasza-misja/
[dostęp: 11.05.2014 r.]
Komnata zamku w Tarnowicach Starych (fot. www.fundacjakom-plekszamkowy.pl)
Rafał Grzywocz