żad-nym wypadku odwracać uwagi od ołtarza i stanowić konkurencji dla swiętych obrzędów. Polichromia, oszczędna w stosowaniu kompozycji figuralnych czy symbolicznych, które łatwo deprecjonują się i powszednieją, musi zaiwerać jednolity, logiczny i teologicznie poprawny program ikonograficzny. Nie może on być przypadkowym i chaotycznym zlepkiem scen i postaci5.
Cytowany fragment dokumentu został wydany w Gnieźnie 16 kwietnia 1966 r., a podpisany przez †Kazimierza Józefa Kowalskiego, Przewodniczą-cego Komisji Artystyczno-Konserwatorskiej i przez †Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski.
Powyższe zapisy, jak również Dokumenty Duszpastersko-liturgiczne Kon-ferencji Episkopatu Polski, określają dokładnie, co wolno, a czego nie wolno robić ze sztuką sakralną, stanowiącą wyposażenie kościołów. Twórcy tych dokumentów zwrócili uwagę na trwałość i ponadczasowość sztuki kościelnej, jak również określili zasady, jakimi powinni się kierować współcześni twórcy sztuki sakralnej. Nałożyli także na hierarchów Kościoła obowiązek zadbania o to, aby nowa sztuka wprowadzana do kościołów była na odpowiednim po-ziomie artystycznym. Poniższy przegląd witraży w kościołach dekanatu sie-mianowickiego pozwoli na dostrzeżenie zmian, jakim ulegała sztuka sakralna na przestrzeni od IV ćwierci XIX w. do I ćwierci wieku XXI.
WITRAŻE W KOŚCIOłACH DEKANATU SIEMIANOWICKIEGO 1. Kościół p.w. św. Michała Archanioła
Kościół parafii św. Michała Archanioła6, czwarty z kolei w tym miejscu, powstał w latach 1902-1904 z inicjatywy ówczesnego proboszcza ks. Ma-xymiliana Gerlicha. Projekt wykonał opolski budowniczy ludwig Schneider (na miejscu wcześniejszego, barokowego kościoła, ostatecznie rozebranego w 1926 r.). Wnętrze wyposażone zostało przez najlepsze ówczesne firmy.
W absydzie znajdowało się niegdyś pięć witraży wykonanych przypuszczal-nie przez pracownię witraży królów saksońskich Türcke & Schlein w Zittau7 lub przez pracownię Adolpha Seilera z Wrocławia8. Z oryginalnych witraży za-chowały się cztery. Dwa figuralne przedstawiają św. Franciszka i św. Jadwigę Śląską trzymającą model kościoła w Trzebnicy. Postacie stoją na tle rozwie-szonej poziomo kotary z bordiurą w kontrastowym kolorze u góry; ich głowy wpisane są w maswewrk, powyżej i poniżej całej kompozycji widoczne są sty-lizowane fragmenty architektury i schematycznie potraktowane kwiaty (lilie herbowe). Wokół witraży biegnie bordiura z łuków wypełnionych kompozycją z barwnych liści. Pod postaciami św. Jadwigi i św. Franciszka widnieje napis:
„Gestiftet von/ Peter Mokrski/ Schoppinitz”9. Podobny witraż widniał w środ-kowym oknie nad ołtarzem. Na początku lat 70. XX w. został zastąpiony widniejącym obecnie witrażem utrzymanym w czerwono-żółtej kolorysty-ce, a przedstawiającym symbolicznego Ducha Świętego. W oknach bocznych doświetlających miejsce nad znajdującymi się niegdyś w kościele ołtarzami bocznymi (obecnie stoi tam chrzcielnica) widnieją wstawione w latach 70.
XX w. witraże z postaciami św. Alojzego Gonzagi i św. Marii Goretti, a w tran-sepcie w oknach widnieją witraże tworzące wielofiguralne kompozycje ze sceną Zmartwychwstania w zachodnim ramieniu transeptu i Zesłania Ducha Świętego we wschodnim. Pozwolił na to układ okien w ramionach transeptu – dwa małe pośrodku, dwa większe po bokach i okrągłe wieńczące układ całości.
Nawę doświetlają witraże powstałe w pracowni siemianowickich witrażowni-ków – rodziny Romańczywitrażowni-ków. Są to przedstawienia symboliczne z wpisanymi pod nimi fragmentami modlitwy „Ojcze Nasz”.
2. Kościół p.w. św. Krzyża
Kościół powstał w 1894 r. jako lokalia, a następnie samodzielna parafia, wy-dzielona z parafii michałkowickiej. Pierwszym proboszczem i inicjatorem bu-dowy kościoła był ks. Hugo Stabik. Autorem projektu był Paul Jakisch, bytomski budowniczy. Witraże zamówione zostały w pracowni Adolpha Seilera we Wro-cławiu10. Przy kompozycji witraży w ramki z ołowiu ujęto postacie, natomiast tło zostało namalowane na szkle. Środkowy witraż przedstawia tzw. Grupę Ukrzy-żowania, czyli Chrystusa na krzyżu, Madonnę po Jego prawej stronie i św. Jana po lewej. Scena ta oddzielona jest od monochromatycznego przedstawienia zło-żenia Chrystusa do grobu, usytuowanego poniżej Grupy Ukrzyżowania, na osi powyższej sceny. Scena główna wkomponowana została w wykonane również w technice witrażu architektoniczne ramy przypominające nastawę ołtarzową, o maswerkowym zwieńczeniu z pinaklami i sterczynami powyżej. Tło stanowią romby w intensywnie błękitnym kolorze wypełnione stylizowanymi motywami kwiatowymi11. Za rozgrywającą się sceną widnieją zabudowania miasta (Jerozo-limy). Witraż po lewej przedstawia ewangelistów św. Mateusza i św. Marka, po prawej zaś św. Łukasza i św. Jana. Postacie ewangelistów widnieją na tle zawie-szonej z tyłu tkaniny w duże powtarzalne wzory z motywami roślinnymi. U dołu tkaniny widoczne są frędzle. U stóp ewangelistów widać ich symbole: lwa, anio-ła, wołu i orła. Głowy ewangelistów, otoczone nimbem, umieszczone są na czer-wonym tle również o stylizowanej, kwiatowej dekoracji. Każda postać ujęta jest w neogotycką architektoniczną kompozycję, przypominającą fragment ołtarza.
laskowanie zwieńczone jest łukiem ostrym z wpisanym maswerkiem. Całość kompozycji wieńczą pinakle i fiale. Powyżej widnieje stylizowany, powtarzalny motyw roślinny. Wysmukłe okno z kamiennym laskowaniem pośrodku, w na-turalny sposób oddzielającym postaci ewangelistów, zwieńczone jest czwórli-ściem wpisanym w łuk ostry.
Witraże w ramionach transeptu umieszczone w dużych czwórdzielnych oknach, wypełniają przedstawienia geometryczno-roślinne ich o powtarzalnych kwaterach. Dolny pas zajmują postacie czterech aniołów ukazanych z wstęgami
trzymanymi w dłoniach, przyklękających na jedno kolano. Całość wieńczy ma-swerk z wpisaną w niego rozetą z motywami roślinnymi. Pośrodku rozety w jed-nym ramieniu transeptu widnieje grecka litera „Alfa”, w drugim „Omega”.
3. Kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego
Konieczność budowy kościoła w gęsto zaludnionej gminie laurahuckiej na początku XX w. nie ulegała wątpliwości. Zbierano pieniądze na ten cel, rozpi-sany został nawet konkurs; sprzedawano też cegiełki-kartki z wizerunkiem przyszłego kościoła. Projekt na konkurs przygotował R. Klomp i katowicka fir-ma Knoch-Kallfir-mayr. Do realizacji budowy kościoła nie doszło z powodu wy-buchy I wojny światowej w 1914 r. Jednak w 1915 r. Wydzielono część parafii św. Krzyza i erygowano kurację św. Antoniego Padewskiego, której pierwszym kuratusem został ks. Jan Bujara. W 1919 r. ustanowiono samodzielną para-fię, a jej proboszczem został dotychczasowy kuratus ks. Bujara12. Ostatecz-nie na kościół zaadaptowano zaprojektowaną przez Theodora Heidricha Ostatecz-nie użytkowaną halę targową wybudowaną w 1914 r., którą Gmina przekazała Kościołowi w 1922 r. nieodpłatnie na cele sakralne. Używana przez pewien czas w stanie, w jakim została zbudowana, na potrzeby kościoła została roz-budowana w latach 1928-1932. Podwyższono ściany boczne, dobudowano dwuwieżową fasadę i zakrystię. Kościół p.w. św. Antoniego Padewskiego zo-stał wyposażony w latach 1945-1947 w witraże zaprojektowane i wykonane w siemianowickiej pracowni ucznia Stanisława Gabriela Żeleńskiego, Fryde-ryka Romańczyka13. Witraży jest 28. Znajdujący się nad prezbiterium witraż z wyobrażeniem Boga Ojca otrzymał srebrny medal na Ogólnopolskiej Wysta-wie Rzemiosła, która miała miejsce w Katowicach w 1947 roku. Nad wejściem do kościoła w fasadzie znajduje się dar Fryderyka Romańczyka dla kościoła – witraż z przedstawieniem Ducha Świętego. Pozostałe witraże przedstawiają popiersia świętych w górnej części kompozycji wpisane w okrąg, z girlanad-mi kwiatów otaczającygirlanad-mi brzegi witraża. W witrażach widoczne są wyraźne młodopolskie wpływy, zwłaszcza w kwiatowych dekoracjach ozdabiających po bokach kompozycje z wizerunkami świętych. Róże, lilie, konwalie, stokrot-ki, dzwonstokrot-ki, pozostają pod wpływem realizacji Stanisława Wyspiańskiego.
Z literatury przedmiotu wiadomo, że Fryderyk Romańczyk nie tylko wykony-wał witraże, ale także je projektowykony-wał14.