Kategoria narodu we współczesnym świecie ulega istotnym przewartościo-waniom. Na skutek procesów związanych z globalizacją (a w przypadku Ślą-zaków raczej z glokalizacją – czyli zjawiskom globalizacji, zaadaptowanym do lokalnego, śląskiego środowiska), integracją europejską, cyfryzacją oraz roz-wojem nowych technologii (przede wszystkim Internetu i nowych mediów), skutkującymi wyraźnymi przemianami tożsamości, pojęcie narodu staje się rozmyte i płynne. Wokół określenia zbiorowości narodowej pojawia się szereg problemów polityczno-społecznych, dlatego brak jest jednoznacznej i jedynie obowiązującej definicji oraz trudno o wymierne wskaźniki. Należy pamiętać, że w praktyce żaden naród – polski, niemiecki, francuski czy amerykański, nie jest formalnie nigdzie zarejestrowany, dlatego nie możemy mówić o określo-nej, skończonej liczbie narodów.
W książce Być narodem? Ślązacy o Śląsku, grupa uczonych – Elżbieta Anna Sekuła, Bohdan Jałowiecki, Piotr Majewski i Walter Żelazny, posiadających ogromne doświadczenie w dziedzinie badań re-gionalnych, nierzadko zahaczających o problemy mniejszości narodowych i etnicznych, analizu-je zagadnienie autorefleksji Ślązaków na temat własnej tożsamości. Ta tematyka, po 1989 roku wzbudza spore zainteresowanie śląskiego śro-dowiska naukowego. W 1990 roku ukazała się książka Górny Śląsk w oczach Górnoślązaków, przygotowana przez socjologa Jacka Wodza. Sta-nowiła ona zbiór materiałów nadsyłanych przez miejscową ludność do konkursu organizowane-go przez Śląski Instytut Naukowy w Katowicach i redakcję „Dziennika Zachodniego”. Dalsze pogłę-bione badania naukowe tej materii zaowocowały wydaniem w 1992 roku pracy Świat społeczny Ślązaków. Rekonstrukcja treści świadomości po-tocznej, pod redakcją zespołu w skład, którego
E. A. Sekuła, B. Jałowiecki, P. Majewski, W. Żelazny
Być narodem? Ślązacy o Śląsku Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 2012
wchodzili: Krzysztof Łęcki, Kazimiera Wódz, Jacek Wódz oraz Piotr Wróblew-ski. Początkowe badania objęły swoim zasięgiem wyłącznie wschodnią, uprze-mysłowioną część Górnego Śląska. Rozszerzeniem refleksji na zachodnie tereny regionu, których punkt centralny stanowi miasto Opole, była publikacja marii Szmeji z 2000 roku Niemcy? Polacy? Ślązacy! Rodzimi mieszkańcy Opolsz-czyzny w świetle analiz socjologicznych. Jednocześnie uwaga badaczy zaczęła kierować się bardziej ku kwestiom narodowościowym. W ostatnich latach po-jawia się coraz więcej analiz problemu narodowości śląskiej, co związane jest przede wszystkim z wynikami Spisów Powszechnych z 2002 roku (w którym 173153 osoby zadeklarowały śląską identyfikację narodowościową) i z 2011 roku (w którym 847 tysięcy osób zadeklarowało śląską tożsamość narodową).
Już nie tylko śląskie środowisko naukowe dostrzega to zjawisko, ale również uczeni z innych części Polski, czego przykładem może być pozycja Być naro-dem? Ślązacy o Śląsku.
Praca składa się z czterech rozdziałów, w których każdy z badaczy porusza inne kwestie związane z tożsamością Ślązaków. Całość poprzedzona została przedmową autorstwa kierowniczki całego projektu – Elżbiety Anny Seku-ły, w której przedstawione zostały główne założenia badań. Autorzy swoje dociekania oparli z jednej strony na badaniu ilościowym, w postaci ankiety przeprowadzonej na próbie ponad 500 osób, które w ostatnim Spisie Po-wszechnym zadeklarowały jako pierwszą narodowość śląską, zaś z drugiej strony na badaniu o charakterze jakościowym, w postaci pogłębionych wy-wiadów swobodnych, w których udział wzięło 50 respondentów, z czego 30 wywodziło się z tej samej grupy, co uczestnicy ankiety, zaś 20 badanych było ekspertami, o szczególnym znaczeniu dla regionu. Autorzy postanowili wsłu-chać się w opinie społeczności śląskiej i oddać jej głos w sprawach szczególnie dla Śląska istotnych. Jak sami przyznali: „Celem projektu była odpowiedź na pytanie o istotę poczucia narodowościowej odrębności części ludności Górne-go Śląska mieszkającej w Polsce. W ramach prowadzonych badań chcieliśmy zdobyć wiedzę na temat sposobu definiowania – a zatem rozumienia, odczu-wania i postrzegania – swojej narodowej odrębności wśród obywatel polskich, którzy określają własną narodowość jako śląską”1.
Pierwszy rozdział, autorstwa Bohdana Jałowieckiego, przedstawia spoj-rzenie Ślązaków na własną tożsamość oraz ich opinie na temat narodu ślą-skiego. Spośród zaprezentowanych wyników badań warto zwrócić uwagę na fakt, iż 66% uczestników ankiety uważa Ślązaków za odrębną grupę narodo-wą. Badani wyraźnie rozróżniają przy tym kategorię narodu od państwa. Na pytanie o to, kto jest Ślązakiem pojawiają się dwa typy odpowiedzi. Z jednej strony wskazywane są wyznaczniki formalne, jak chociażby urodzenie się na
Śląsku (55% odpowiedzi) bądź posiadanie obojga rodziców ze Śląska (65%), zaś z drugiej strony pojawia się kryterium subiektywnej identyfikacji, czyli po-czucie przynależności do grupy Ślązaków (65%).
W rozdziale drugim Walter Żelazny prezentuje zbliżone wywody, jak Boh-dan Jałowiecki. Skupia się przy tym na kwestiach językowych i refleksji bada-nych nad śląską grupą etniczną i narodową. Obaj badacze podkreślają brak uzasadnienia dla opinii o Ślązakach jako ukrytej opcji niemieckiej i wskazują na zakorzenienie Śląska w polskości. Już sam tytuł rozdziału: „Śląskość jest materią w procesie”, podkreśla płynny charakter śląskości. Trafnie sedno tej części książki oddają słowa: „śląska grupa etniczna (oraz język śląski) może się wyodrębnić jako narodowość czy naród (ale nie musi) wyłącznie z polskie-go rdzenia, gdyż historycznie z niepolskie-go i na nim powstała. Ślązacy nie są grupą etniczną o własnej właściwości primordialnej (istniejącej od zarania, tak jak Bretończycy, Walijczycy czy Baskowie), ale są wypracowanym konstruktem lingwistycznym i narodowościowym o mocnym charakterze symbolicznym przywołanym z historii”2.
Trzeci rozdział prezentuje rozważania Elżbiety Anny Sekuły na temat śląskiej kultury. Autorka, podobnie jak Walter Żelazny, podkreśla zmienność i płynność śląskości. Ciężko tak naprawdę mówić dzisiaj o jednej kulturze Ślą-ska, gdyż jest to zjawisko niejednorodne. Możemy wyróżnić kulturę śląską, kulturę tworzoną na Śląsku oraz kulturę opowiadającą o Śląsku. E. A. Sekuła zwraca ponadto uwagę na swoistą modę na śląskość, którą możemy współ-cześnie obserwować, zastanawiając się przy tym, jaka jest kondycja śląskiej kultury i co tak naprawdę ją wyróżnia.
Ostatni z rozdziałów mówi o przejawach śląskiej tożsamości w nowych mediach. Główny nacisk położony jest na analizę internetowej aktywności o charakterze śląskim. Autor, Piotr Majewski, proponuje ciekawą koncepcję podziału śląskości na dwie prędkości. Pierwsza, reprezentowana przez tzw.
„Ślązaków 2.0”, to grupa ludzi związana z nowymi mediami i cyberprzestrze-nią, która rości sobie prawo do konstruowania nowoczesnej i wartościowej kultury śląskiej. Druga, znacznie liczniejsza, to grupa, skupiająca zwłaszcza osoby starsze „50+”, przywiązana do tradycyjnych form i wzorów kultury, wśród której „dominują przaśno-folklorystyczne emblematy śląskości”3.
Głównym atutem pracy jest wieloaspektowe spojrzenie na problem śląskiej tożsamości. Treści zaprezentowane w książce zawierają zarówno głosy samych Ślązaków, jak i teoretyczną wiedzę naukową autorów, wyjaśniającą poszcze-gólne zjawiska. Całość napisana jest przystępnym językiem, nie sprawiającym trudności przeciętnemu odbiorcy. Poszczególne analizy zawierają ponadto przejrzyste tabele, które ułatwiają zrozumienie poszczególnych wątków.
Minusem może być fakt, iż wielowątkowe ujęcie pracy powinno zostać skwitowane podsumowaniem, którego brak rzuca się w oczy. Wywody Być narodem? Ślązacy o Śląsku prezentują opinie wyłącznie wąskiej grupy osób dobranych do próby badawczej, które zadeklarowały narodowość śląską w ostatnim Spisie Powszechnym, co sprawia, że trudno mówić o uogólnie-niach na całą społeczność Ślązaków, która jest znacznie bardziej różnorodna.
Taki stan rzeczy tłumaczyć można przyjętą metodologią badawczą, jednak nie zostało to należycie podkreślone w pracy.
Podsumowując, książka Być narodem? Ślązacy o Śląsku jest pozycją ważną poznawczo. Wpisuje się w nurt publikacji o autorefleksji Ślązaków na temat własnej tożsamości, co jest podejściem świeżym i perspektywicznym. Praca prezentuje ciekawe i nierzadko innowacyjne wnioski. Warto polecić ją zarów-no osobom zainteresowanym tematyką Śląska, jak i czytelnikom spoza regio-nu, pragnącym poznać bliżej specyfikę śląskości. Z pewnością w przyszłości prowadzone będą dalsze badania w tym kierunku.
PRZYPISY
1 E. A. Sekuła, B. Jałowiecki, P. Majewski, W. Żelazny, Być narodem? Ślązacy o Śląsku, War-szawa 2012, s. 9
2 Tamże, s. 61 3 Tamże, s. 141
Michał Kuryś