Region Morza Bałtyckiego ze względu na swe specyficzne położenie pełni strategiczną rolę w polityce energetycznej Federacji Rosyjskiej. Posiadając dostęp do Bałtyku, a przy tym ogromny potencjał surowcowy, Rosja często stosuje instrument presji politycznej wobec państw byłej radzieckiej strefy wpływów. Działania te mają na celu zapewnienie sobie optymalnych warun-ków współpracy gospodarczej oraz utrzymanie pozycji na europejskim rynku energetycznym. Aktywizacja rosyjskiej polityki energetycznej w regionie Mo-rza Bałtyckiego ma swój rodowód w doktrynie Walentina Fallina i Julija Kwi-cińskiego. Koncepcja ta miała na celu wypracowanie nowych form współpracy z byłymi satelitami, tak aby Moskwa zachowała w nich wpływy. Zachętę do dalszego utrzymywania więzi z Rosją miała stanowić współpraca gospodarcza, a w szczególności ich uzależnienie od dostaw ropy i gazu.
Realizacja rosyjskich interesów energetycznych w regionie Morza Bałtyc-kiego odbywa się za pomocą, należących częściowo bądź w pełni do państwa, koncernów. Najważniejszym z nich jest Gazprom, który jest jednym z najwięk-szych producentów gazu na świecie. Działalność Gazpromu ma zasadnicze znaczenie dla gospodarki narodowej Rosji, o czym świadczą przychody spółki, stanowiące 9,5% rosyjskiego PKB [Młynarski 2011, s. 169]. Ponadto działalność koncernu generuje 12% produkcji przemysłowej w Rosji oraz 16% wartości rosyjskiego eksportu [Młynarski 2011, s. 169]. Gazprom stanowi również na-rzędzie osiągania celów politycznych, gdyż pomaga w utrzymaniu kontroli nad strategiczną infrastrukturą przesyłową w regionie Morza Bałtyckiego oraz utrzymaniu monopolu dystrybucji surowców w basenie Bałtyku. Taka strate-gia rosyjskiej spółki jest niekorzystna dla Polski i wiąże się z prowadzeniem trudnej polityki negacyjnej z gazowym gigantem.
Początki współpracy polskiego sektora gazowego z Gazpromem sięgają lat 90. XX wieku. Najważniejszym wydarzeniem w tej sferze było zainaugurowa-nie budowy pierwszego polskiego odcinka Gazociągu Jamalskiego. Kontrakt podpisany pomiędzy PGNiG a Gazpromem we wrześniu 1996 roku dotyczył ok. 10 mld m3 gazu transportowanego przez Gazociąg Jamał-Europa. Formuła cenowa zakładała wówczas, że jedynym dostawcą gazu ziemnego będzie rosyjska spółka. Ponadto na niekorzyść wpływał fakt, iż kontrakt przewidywał zawyżone dostawy (250 mld m3 w ciągu 25 lat) – według zasady „bierz i płać”. Niekorzystna okazała się również przyjęta formuła cenowa – za 1 tys. m3 rosyj-skiego gazu Polska płaciła 379 dolarów, podczas gdy Niemcy – 323 dolary [Pawlicki 1996, s. 19]. Ten trend utrzymuje się do dzisiaj – do państw zachod-nich Gazprom dostarcza surowiec po stawce związanej z cenami spotowymi, z kolei dla Polski obowiązuje formuła związana z ceną ropy [Czerniewicz 2015]. Tym samym Polska płaci za rosyjski gaz najwięcej w Unii Europejskiej, dodatkowo, zgodnie z umową rządów Polski i Rosji z 2010 roku, w przyszłości stawki opłat za tranzyt rosyjskiego gazu przez Polskę będzie ustalać polska państwowa firma Gaz-System, co oznacza, że w przyszłości nie będzie mowy o prostym przedłużeniu dotychczasowej umowy tranzytowej, gdyż w obecnym kontrakcie taryfy ustalane są przez EuRoPol Gaz.
Gazprom jest również głównym udziałowcem spółki Nord Stream. Nord Stream to liczący 1224 km długości gazociąg przeznaczony do transportu gazu ziemnego, który rozpoczyna się na rosyjskim wybrzeżu w pobliżu Wy-borga, a kończy na wybrzeżu w pobliżu Greiswaldu w Niemczech. Przebiega-jący po dnie Morza Bałtyckiego rosyjsko-niemiecki projekt posiada przepu-stowość 27,5 mld m3 gazu rocznie. Dla podkreślenia znaczenia tego
przedsię-Bezpieczeństwo energetyczne Polski w regionie Morza Bałtyckiego
45 wzięcia należy uwzględnić także aspekt polityczny, a więc kwestię umocnienia rosyjskiej pozycji w regionie Morza Bałtyckiego, możliwość stworzenia tak zwanej „pętli gazowej”, która ułatwiałaby ominięcie w dostawach gazu państw Europy Środkowo-Wschodniej. Tym samym jedną z głównych pobu-dek budowy Gazociągu Nord Stream była chęć marginalizacji Białorusi, Ukra-iny, a także Polski jako państw tranzytowych. Możliwość wyłączenia zarówno naszego kraju, państw bałtyckich, jak i Białorusi i Ukrainy z tranzytu i dostaw gazu rosyjskiego jest elementem strategicznej gry Moskwy, która polega na uniezależnieniu się od tranzytu ropy naftowej lub gazu przez państwa Europy Środkowej oraz uniemożliwieniu tym państwom stworzenia infrastruktury pozwalającej na przełamanie rosyjskiej dominacji w zakresie dostaw surow-ców energetycznych.
Kontynuacją rosyjskiej polityki energetycznej w regionie Morza Bałtyckiego jest projekt rozbudowy Nord Stream o dwie kolejne nitki o łącznej przepusto-wości 55 mld m3 gazu ziemnego rocznie [Ruszel 2016, s. 182]. Przedsięwzięcie, w którym głównym udziałowcem jest spółka Gazprom, ma przede wszystkim wymiar polityczny i dotyczy wstrzymania przesyłu surowca rurociągami, które biegną przez terytorium Ukrainy. Wyeliminowanie strony ukraińskiej z tranzy-tu gazu spowoduje jeszcze większe jej uzależnienie od Rosji, z którą od 2014 toczy zbrojny konflikt.
Projekt noszący nazwę Nord Stream II oparty na współpracy niemiecko-rosyjskiej uderza nie tylko w interesy innych państw Europy Wschodniej, ale również w stronę polską, dla której Niemcy to największy partner biznesowy, a zarazem bardzo wpływowy członek Unii Europejskiej. Należy zatem zwrócić uwagę, że budowa kolejnej nitki Gazociągu Północnego stworzy pewne in-strumenty rozgrywania polityki energetycznej względem Polski w kontekście ewentualnego zmniejszania się ciśnienia w Gazociągu Europa-Jamał. Jeśli przyjmiemy hipotezę, że Gazociąg Jamalski okaże się niepotrzebny, Rosja mo-że dążyć do sprzedaży gazu bez pośredników. Oznaczałoby to konieczność przeorientowania polskiej infrastruktury przesyłowej na pobieranie surowca z Niemiec, w efekcie czego Polska straciłaby status państwa tranzytowego, a to wiązałoby się z brakiem przychodów z tytułu pośredniczenia w przesyle. Reasumując, polska polityka energetyczna znalazła się w trudnej sytuacji, gdyż przypieczętowanie rosyjsko-niemieckiego partnerstwa gospodarczego może na dziesięciolecia usankcjonować monopol Gazpromu w Europie Środ-kowej. Realizacja projektu Nord Stream II spowoduje, że państwa w regionie Morza Bałtyckiego zwiększą swoje uzależnienie od rosyjskiego gazu ziemne-go, co w kontekście polskiego bezpieczeństwa energetycznego może
ozna-czać pogrzebanie planów budowy gazociągu norweskiego, zwiększenie im-portu skroplonego gazu oraz tworzenie konkurencyjnego rynku gazu w Euro-pie Środkowej [Kublik 2017b]. Mając na uwadze powyższe założenia, polska polityka bezpieczeństwa powinna skupić się na niedopuszczeniu do sytuacji, w której Gazprom byłby zarówno producentem i sprzedawcą gazu tłoczone-go planowanym Nord Streamem II, jak i właścicielem samej rury.
Zakończenie
Bezpieczeństwo energetyczne odgrywa niezwykle ważną rolę w formułowa-niu koncepcji i strategii geopolitycznej Polski. Do jego elementów składowych należy zaliczyć bezpieczeństwo: naftowe, gazowe oraz energii elektrycznej. Dokonana analiza pokazała, że 30% zużywanej przez Polskę energii pochodzi z surowców, których pozyskiwanie obarczone jest ryzykiem „politycznego odcięcia” bądź wzrostem ceny z przyczyn niemożliwych do wyeliminowania. Kluczową rolę w polskim sektorze energetycznym odgrywa ropa i gaz. Wyso-kie zapotrzebowanie na te surowce jest ciągle nieadekwatne do poziomu rozwoju infrastruktury wytwórczej i transportowej oraz możliwości wykorzy-stania przez podmioty zewnętrzne presji politycznej. Strategiczne znaczenie bezpieczeństwa energetycznego pokazuje, że kluczowe dla Polski jest okre-ślenie niezbędnych działań do zabezpieczenia bieżących i przewidzianych w przyszłości potrzeb surowcowych. Szczególną rolę w tworzeniu polskiej polityki energetycznej oraz implementacji jej głównych celów odgrywa re-gion Morza Bałtyckiego. Od stabilizacji tego obszaru w znacznym stopniu zależy możliwość dywersyfikacji źródeł dostaw ropy naftowej oraz gazu ziem-nego. Odnosi się to przede wszystkim do Rosji, państwa, które jest zdolne uciekać się do środków polityczno-militarnych w celu wzrostu zależności państw europejskich od dostaw surowców energetycznych z Moskwy. W związku z powyższym priorytetem polskiej polityki bezpieczeństwa energe-tycznego w odniesieniu do Morza Bałtyckiego jest maksymalne zmniejszenie importu gazu rosyjskiego do Europy poprzez wspieranie projektów dywersy-fikacyjnych oraz podjęcie działań mających na celu osłabienie Gazpromu na unijnym rynku. Ponadto analiza porównawcza rosyjskich projektów energe-tycznych w basenie Bałtyku wykazała, że budowa Nord Stream oraz planowa-nego Nord Stream II wpisuje się w dotychczasową politykę Kremla, oznaczają-cą naruszenie gospodarczych interesów Polski, jak również innych krajów basenu Morza Bałtyckiego.
Bezpieczeństwo energetyczne Polski w regionie Morza Bałtyckiego
47
Bibliografia
Czerniewicz K. (2015), Bezpieczeństwo energetyczne Polski. Szanse, zagrożenia, zadania, Ośrodek Analiz Strategicznych [online], https://oaspl.org/2015/09/18/bezpieczenstwo-energetyczne-polski-szanse-zagrozenia-zadania/, dostęp: 20.01.2018.
European Energy Security Strategy (2014) [online], https://ec.europa.eu/energy/en/ publications/european-energy-security-strategy, dostęp: 21.01.2018.
Gazoport odbiera pierwszą komercyjną dostawę LNG. Pierwszy element Bramy Północnej działa (2016) [online], http://biznesalert.pl/raport-gazoport-odbiera-pierwsza-komercyjna-dostawe-lng-pierwszy-element-bramy-polnocnej-dziala/, dostęp: 20.01.2018.
Kochanek E. (2017), Terminal LNG – strategiczny element bezpieczeństwa energetycznego, „Bello-na” nr 3.
Kublik A. (2015), Gazociąg Jamał – Europa bez Gazpromu?, Gazeta Wyborcza [online], http://wyborcza.pl/1,155287,18189097,Gazociag_Jamal___Europa_bez_Gazpromu_.html, dostęp: 18.01.2017.
Kublik A. (2017), Polska w pułapce Nord Stream 2. Przed nami wybór jak między dżumą a cholerą, „Gazeta Wyborcza” [online], http://wyborcza.pl/7,155290,22379438,polska-w-pulapce-nord-stream-2.html, dostęp: 23.01.2018
Lotos podpisał pierwszy terminowy kontrakt na ropę naftową z USA (2017) [online], http://www.me.gov.pl/node/27914, dostęp: 22.01.2018.
Monitor Polski, poz. 502 (2014), Uchwała nr 15/2014 Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 2014 r. w sprawie programu wieloletniego pod nazwą „Program polskiej energetyki jądrowej”, http://www.monitorpolski.gov.pl, dostęp: 20.01.2018.
Nowa polityka OZE to szansa dla Polski (2017) [online], http://bip.me.gov.pl, dostęp 20.01.2018. Młynarski T. (2011), Bezpieczeństwo energetyczne w pierwszej dekadzie XXI wieku, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Projekt Polityki energetycznej Polski do 2050 roku (2015) [online], http://bip.me.gov.pl, dostęp: 20.01.2018.
Regularne dostawy gazu LNG z USA. Przełomowy kontrakt PGNiG (2017) [online], https://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1931230,Regularne-dostawy-gazu-LNG-z-USA-Przelomowy-kontrakt-PGNiG, dostęp: 21.01.2018.
Rewizorski M., Rosicki R., Ostant W. (2013), Wybrane aspekty bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej, Difin, Warszawa.
Ruszel M. (2016), Bezpieczeństwo energetyczne w regionie Morza Bałtyckiego [w:] B. Pączek (red.), Współczesne uwarunkowania bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo BP, Gdynia.
Ruszył strategiczny Terminal Naftowy PERN w Gdańsku (2016) [online], https://www.money.pl/ gospodarka/wiadomosci/artykul/ruszyl-strategiczny-terminal-naftowy-pern-w,47,0,2056751, dostęp: 22.01.2018.
Sawicki B. (2016), Cegiełka Orlenu w ramach integracji naftowej między Bałtykiem a Adriatykiem [online], http://biznesalert.pl/sawicki-cegielka-orlenu-w-planie-integracji-naftowej-miedzy-baltykiem-a-adriatykiem/, dostęp: 22.01.2018.
Sawicki B. (2017a), Kolejny gazowiec z LNG płynie do Świnoujścia [online], http://biznesalert.pl/ swinujscie-lng-dostawy-gazu-qatargas/, dostęp: 22.01.2018.
Sawicki B. (2017b), Orlen odebrał ropę z USA. W kolejce stoi Lotos [online], http://biznesalert.pl/ pkn-orlen-ropa-usa-lotos-energetyka-naftoport/, dostęp: 22.01.2018.
Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczpospolitej Polskiej (2014), BBN, Warszawa.
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I ZARZĄDZANIE 2018 Wydawnictwo SAN ISSN 2543-8190 Tom XIX Zeszyt 2 Część 3 ss. 49–59
Agnieszka Stępień1
Społeczna Akademia Nauk