Legitymacja bierna

Szczegółowa analiza zagadnienia legitymacji biernej w sporach z zakresu naruszenia autorskich praw majątkowych wykracza poza ramy niniejszej monografii. Należy jednak zwrócić uwagę na kilka najważniejszych kwestii.

Po pierwsze, legitymacja bierna przysługuje każdemu podmiotowi, który wkracza w monopol prawnoautorski uprawnionego, a więc narusza jego wyłączne prawo do korzystania i rozpowszechniania utworu, chyba że działa na podstawie upoważnienia ustawowego lub umownego²⁰⁹. Ochrona

praw-207 Według badań W. Machały brak legitymacji czynnej to najczęściej podnoszony przez po-zwanych zarzut w sprawach o naruszenia autorskich praw majątkowych – zob. W. Machała, Ana-liza..., s. 11.

208 Wyrok SO w Kaliszu z 11.03.2015 r., I C 1813/14, LEX nr 1833240.

209 J. Błeszyński [w:] Prawo..., s. 925.

noautorska przybiera charakter bezwzględny, a zatem jest oczywiście nieza-leżna od tego, czy uprawnionego łączy z naruszycielem „jakikolwiek stosu-nek obligacyjny mający swoje źródło w innych zdarzeniach, niż naruszenie praw autorskich”²¹⁰. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 24.07.2014 r.²¹¹,

„biernie legitymowanym podmiotem w sporach związanych z naruszeniem autorskich praw majątkowych jest osoba fizyczna albo prawna, która doko-nała tego naruszenia; bez znaczenia jest przy tym działanie sprawcy w dobrej wierze, jak i brak zawinienia²¹². W gronie biernie legitymowanych może chodzić zarówno o osoby trzecie, jak i o kontrahentów podmiotu prawa autorskiego, którzy przekroczyli granice udzielonego im umową upoważ-nienia, a nawet o współtwórców danego utworu²¹³ (...)”.

Po drugie, o  ile uznanie, że legitymowany biernie jest podmiot, który przekracza zakres przysługującego mu (na mocy ustawy lub na podstawie umowy) prawa, nie budzi szczególnych wątpliwości²¹⁴, o tyle bardziej

prob-210 Wyrok SA w Warszawie z 2.10.1996 r., I ACa 2/96, LEX nr 30175.

211 Wyrok SN z 24.07.2014 r., II CSK 562/13, LEX nr 1504836.

212 Słusznie wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 14.03.2006 r., VI ACa 1012/05, LEX  nr  219059, że „dla prawno-autorskiej ochrony utworu nie ma znaczenia, w  jaki sposób dokonujący naruszenia wszedł w  jego posiadanie lub też, w  jaki sposób utwór do niego dotarł, w szczególności nie ma znaczenia okoliczność, iż utwór, stanowiący przedmiot naruszenia dotarł do dokonującego naruszenia jako niezamawiana korespondencja przesyłana drogą elektroniczną, tak zwany spam (...). Nieistotna jest podnoszona przez pozwaną spółkę okoliczność, iż wiersz po-woda w zmienionej postaci krążył po Internecie, a powód nie przeciwdziałał takiej powszechnej i publicznej eksploatacji swojego dzieła, albowiem dokonanie naruszeń przez inne podmioty nie może stanowić wystarczającego usprawiedliwienia dla naruszeń dokonanych przez pozwanego”.

213 Zob. przywołany w uzasadnieniu wyrok SN z 18.11.1960 r., I CR 234/60, LEX nr 49788, w którym Sąd słusznie podniósł, iż naruszeniem autorskich praw majątkowych jest przypisywanie sobie wyłącznego autorstwa utworu, w sytuacji, gdy w rzeczywistości utwór powstał we współau-torstwie z inną osobą.

214 Kontrowersyjny jest przy tym wyrok SA w  Warszawie z  26.01.2015  r., I  ACa 1046/14, LEX nr 1667671, w którym Sąd stwierdził, że „biernie legitymowanym nie będzie (...) autor, który realizuje prawa majątkowe do dzieła z  naruszeniem licencji wyłącznej” (twórca utworu udzielił powodowi licencji wyłącznej, którą następnie naruszał). Twierdzenie Sądu wydaje się być nie-trafne. Wprawdzie twórcy nadal przysługują autorskie prawa majątkowe, jednakże wskazano już wcześniej, iż nie stoi to na przeszkodzie, aby posiadać legitymację bierną w sprawach o narusze-nie „tych samych” praw autorskich (przykładem są roszczenia pomiędzy współtwórcami). Skoro art. 67 ust. 4 upoważnia licencjobiorcę wyłącznego do dochodzenia roszczeń z tytułu autorskich praw majątkowych w zakresie objętym umową licencyjną, to uprawnienie takie jest skuteczne erga omnes (por. Ustawa..., red. E. Ferenc-Szydełko, art. 67, pkt III.3), a zatem również wobec licencjo-dawcy, nawet jeżeli jest nim sam twórca utworu. Zobacz również słuszną uwagę K. Konarskiego, że legitymowanym biernie może być twórca, np. wtedy, gdy przeniósł autorskie prawa majątkowe na inną osobę, a nadal dokonuje eksploatacji utworu – K. Konarski, Zakres..., s. 14.

lematyczna jest odpowiedź na pytanie, czy korzystanie z utworu zgodnie z posiadanym upoważnieniem (ustawowym lub umownym), jednakże bez zapłaty należnego uprawnionemu wynagrodzenia, również stanowi naru-szenie autorskich praw majątkowych. W orzecznictwie przyjmuje się, że w obu przypadkach, a zatem zarówno wtedy, gdy należnego honorarium nie uiszcza korzystający z utworu na podstawie licencji ustawowej (np. w ra-mach dozwolonego użytku)²¹⁵, jak i wtedy, gdy nie czyni tego licencjobiorca

„umowny”²¹⁶, uprawniony nie może dochodzić roszczeń przewidzianych w art. 79 ust. 1 pr. aut.²¹⁷. Wystarczające są bowiem inne środki prawne

przy-215 Por. wyrok SN z  20.05.1999  r., I  CKN 1139/97, LEX  nr  37915 („nie ma (...) podstaw do dochodzenia od operatora sieci kablowej, dokonującego retransmisji w warunkach art. 24 ust. 3 pr. aut., roszczeń przewidzianych w  art. 79 ust. 1 pr. aut. (...). Operatorowi sieci kablowej, dzia-łającemu w warunkach określonych w  art. 24 ust. 3 pr. aut., przysługuje w tym zakresie z mocy wymienionego dopiero co przepisu licencja ustawowa. Nie można przeto uznać, że narusza on cudze autorskie prawa majątkowe”); wyrok SN z 26.06.2003 r., V CKN 411/01, LEX nr 82130 („od-mienność wyłącznego prawa do korzystania z utworu i roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z utworu nie pozwala uważać wspomnianego roszczenia, mimo wskazanej treści art. 17 pr. aut., za element wyłącznego prawa do korzystania z utworu. Objęcia zakresem zastosowania art. 79 pr. aut.

także przypadków niezapłacenia wynagrodzenia za korzystanie z  utworu na podstawie licencji ustawowej nie da się zatem uzasadnić «istotowym» podobieństwem roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z utworu na podstawie licencji ustawowej do bezwzględnego, wyłącznego prawa do korzystania z utworu, ponieważ takiego podobieństwa nie ma”).

216 Zob.  wyrok SN z  25.11.2009  r., II  CSK 259/09, LEX  nr  551105: „w przypadku (...), gdy strony umówiły się na korzystanie z utworu, dla roszczenia o zapłatę wynagrodzenia przez osobę uprawnioną nie ma potrzeby sięgania do art.  79 ustawy o  prawie autorskim i  prawach pokrew-nych. Wystarczająco chroni je możliwość dochodzenia na drodze sądowej należnego wynagrodze-nia z odsetkami za opóźnienie”. Podobnie: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 30.05.2001 r., I ACa 1332/00, LEX nr 1680991: „sam (...) fakt, że [powódka] nie otrzymała wynagrodzenia za folder – wydany przecież za jej przyzwoleniem nie uzasadnia zasądzenia wynagrodzenia w trybie art. 79 ustawy o prawie autorskim – naruszenie takie miałoby miejsce, gdyby pozwany korzystał z efektów pracy powódki w sposób oczywiście sprzeczny z jej wolą”. Zob. również wyrok SA w Kra-kowie z  3.11.2016  r., I  ACa 801/16, LEX  nr  2163036 – w  rozpatrywanej sprawie autor zdjęć po zawarciu ustnej umowy z pozwanym (uprawniającej tego ostatniego do korzystania z fotografii) przeniósł autorskie prawa majątkowe na stronę powodową, przy czym wyłącznie w celu – jak usta-lił Sąd – wystawienia przez nią faktury VAT pozwanemu. Strona powodowa wobec nieuiszczenia zapłaty przez korzystającego ze zdjęć wniosła pozew o zapłatę wielokrotności stosownego wyna-grodzenia. Zarówno sąd I instancji, jak i Sąd Apelacyjny oddaliły powództwo wskazując, że w roz-patrywanej sprawie nie doszło do naruszenia autorskich praw majątkowych, ponieważ pozwany był uprawniony do korzystania ze zdjęć na podstawie zawartej licencji. Sąd podkreślił, że: „upraw-nienie powódki do żądania wynagrodzenia za korzystanie przez pozwaną spółkę z fotografii wy-konanych przez M.N. ogranicza się do sumy umówionej między autorem zdjęć a stroną pozwaną”, a zatem stanowi roszczenie związane z niewykonanym przez pozwanego zobowiązaniem.

217 Na gruncie poprzednio obowiązującej ustawy odmienne stanowisko wyraził SN w wyroku z 6.11.1976 r., III CZP 10/76, LEX nr 2030, uznając, że dochodzone przez OZZ wynagrodzenie należne z tytułu udzielonych licencji, stanowi działanie polegające na „ochronie praw autorskich”.

sługujące poszkodowanemu (np. możliwość żądania naprawienia szkody na podstawie przepisów dotyczących nienależytego wykonania zobowiązania).

W doktrynie zdania w tym zakresie są już bardziej podzielone²¹⁸.

Rozstrzygnięcie omawianego zagadnienia nie jest łatwe. Z jednej strony przychylam się do twierdzenia, zgodnie z którym wynagrodzenie jest ele-mentem składowym autorskich praw majątkowych (art. 17 pr. aut.), w kon-sekwencji czego należałoby przyjąć, że już samo jego nieuiszczenie stanowi naruszenie prawa. Z drugiej strony nie jest do zaakceptowania sytuacja, w której użytkownik został jednoznacznie upoważniony do korzystania z utworu w danym zakresie (zwłaszcza w przypadku upoważnień, tj. licen-cji, ustawowych, niezależnych od woli twórcy), a jednocześnie – na skutek nieuiszczenia opłaty – uprawniony może sięgnąć do roszczeń zakazowych z  art. 79 ust. 1 i w ten sposób faktycznie wyłączyć możliwość korzystania z utworu przez użytkownika²¹⁹. Można jednak także argumentować, że wo-bec „braku zagrożenia” w postaci roszczeń z art. 79 ust. 1 pr. aut. (nie tylko w postaci roszczeń zakazowych, ale również o zapłatę wielokrotności wy-nagrodzenia) podmioty eksploatujące dzieło na podstawie odpłatnej licencji ustawowej z założenia nie będą uiszczały należnych opłat, licząc, że nie zo-stanie to wykryte przez uprawnionego. Grożącą im sankcją będzie bowiem co najwyżej zapłata należnego honorarium, które i tak musiałyby uiścić.

Dlatego też najlepszym rozwiązaniem analizowanego problemu byłoby do-puszczenie dochodzenia przez podmioty autorskouprawnione wynagrodze-nia należnego za korzystanie z utworu w ramach upoważniewynagrodze-nia ustawowe-go poprzez zastosowanie środków ochronnych przewidzianych w art. 79

218 Dochodzeniu w ramach art. 79 ust. 1 pr. aut. wynagrodzenia nieuiszczonego wskutek ko-rzystania z utworu na podstawie upoważnienia ustawowego lub umownego sprzeciwiają się J. Barta i R. Markiewicz (por. aprobującą glosę do przywołanego wcześniej wyroku SN: J. Barta, R. Markie-wicz, Glosa do wyroku SN z 20.05.1999 r., I CKN 1139/97, OSP 2000/2, poz. 24. Podobnie: K. Ko-narski, Zakres..., s. 11; E. Traple [w:] Prawo..., s. 151–153 i 161–162). Odmienne stanowisko (uzna-jące, że już samo nieuiszczenie należnego twórcy wynagrodzenia stanowi naruszenie autorskich praw majątkowych) prezentują: A. Drzewiecki i J. Błeszyński (por. odpowiednio: A. Drzewiecki [w:] Ustawa..., art. 79, pkt II.B.1.; J. Błeszyński [w:] Prawo..., s. 932–934). Pośredni pogląd wyznaje D. Sokołowska, negując uprawnienie twórcy do dochodzenia na podstawie art.  79 ust.  1 wyna-grodzenia należnego z tytułu udzielenia licencji umownej (zob. D. Sokołowska, Prawo twórcy do wynagrodzenia w prawie autorskim, Poznań 2013, s. 466–467), jednakże dopuszczając taką ewentu-alność w przypadku dochodzenia honorarium z tytułu korzystania z utworu na podstawie licencji ustawowych (D. Sokołowska, Prawo..., s. 473–474).

219 P. Bogdalski, Środki..., s. 48.

ust. 1 pr. aut., przy czym z wyłączeniem roszczeń zakazowych. Dzięki temu powód mógłby chociażby żądać zapłaty dwukrotności wynagrodzenia, ale jednocześnie nie mógłby w ogóle „wyłączyć” korzystania z utworu przez użytkownika, skoro temu ostatniemu przyznano w tym zakresie odpowied-nią licencję ustawową.

Nieco inaczej należy natomiast oceniać sytuację nieuiszczania opłat z tytu-łu udzielenia licencji umownej. W takim przypadku istotnie wystarczające wydają się być środki ochrony określone np. w art. 471 i n. k.c. Twierdzenie to jest uzasadnione tym, że uprawniony (w przeciwieństwie do licencji usta-wowych) sam decydował o wyrażeniu zgody na korzystanie z utworu przez licencjobiorcę. Mógł więc temu zapobiec, jak również, wobec niespełnienia świadczenia przez drugą stronę, może dążyć do rozwiązania umowy, a więc do sytuacji, w której użytkownik zaprzestanie eksploatacji utworu z uwagi na brak stosownego upoważnienia.

Ze względu na przyjęte wcześniej stanowisko, zgodnie z którym przepisy dotyczące odpowiedzialności z tytułu naruszenia autorskich praw mająt-kowych stanowią regulacje szczególne w stosunku do przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących czynów niedozwolonych (por. 2.2.1.), legitymowany biernie w sprawach o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia bę-dzie również pomocnik, podżegacz oraz osoba, która świadomie skorzystała z dokonanego naruszenia – stosownie do postanowień art. 422 k.c.²²⁰ Istotną kwestią jest przy tym, jak już zostało wskazane, że wymienione podmioty będą ponosiły odpowiedzialność wyłącznie wtedy, gdy ich zachowanie bę-dzie zawinione.

Z tych samych względów odpowiedzialność kilku osób, które wspólnie wy-rządziły uprawnionemu szkodę na skutek naruszenia autorskich praw mająt-kowych, będzie kwalifikowana jako odpowiedzialność solidarna, stosownie do postanowień art. 441 k.c.

220 Tak, np.: wyrok SN z 11.08.2011 r., I CSK 633/10, LEX nr 1119398.