Odszkodowanie ryczałtowe w dyrektywie

Choć roszczenie o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia wystę-powało w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych od chwili jej uchwalenia (co zostanie szerzej omówione w dalszej części niniejszej pub-likacji), to obecne brzmienie przepisu art. 79 ust. 1 pr. aut. zostało ustalone poprzez nowelizację ustawy dokonaną w 2007 r.⁸⁶, stanowiącą implementa-cję postanowień dyrektywy 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29.04.2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej⁸⁷. Rozważania dotyczące stricte roszczenia z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b pr. aut.

muszą zostać zatem poprzedzone krótką analizą przepisów prawa unijne-go, tym bardziej że zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie zgłaszano wątpliwości co do zgodności polskich regulacji z dyrektywą 2004/48/WE⁸⁸.

Celem przyjęcia dyrektywy było przede wszystkimi ujednolicenie systemów ochrony praw własności intelektualnej⁸⁹ oraz zapewnienie twórcom nale-żytego poziomu tej ochrony, gwarantującego właściwe zabezpieczenie ich interesów ekonomicznych⁹⁰. Wskazano na to wprost w zdaniu pierwszym motywu 2, który stanowi, że: „ochrona własności intelektualnej ma umoż-liwiać wynalazcy lub twórcy uzyskiwanie prawnie uzasadnionych korzyści ze swego wynalazku lub dzieła”. W przeciwnym bowiem razie „innowa-cyjność i kreatywność są hamowane, a inwestycje spadają” (por. motyw 3 zdanie pierwsze). Jednocześnie jednak w motywie 26 podkreślono, że „nie jest celem [dyrektywy] wprowadzenie obowiązku zastosowania odszkodo-wań o charakterze kary”. Dostrzeżono w ten sposób potencjalne zagrożenia płynące ze zbyt daleko idącej (zbyt restrykcyjnej) ochrony praw na dobrach niematerialnych⁹¹.

86 Ustawa z  9.05.2007  r. o  zmianie ustawy o  prawie autorskim i  prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 99, poz. 662).

87 Dz.Urz. UE L 157, s. 45.

88 Zob. pkt 4 w rozdziale III.

89 Por. motywy 8–10 dyrektywy.

90 P. Machnikowski, Funkcja..., s. 495.

91 Zbyt restrykcyjna ochrona praw własności intelektualnej potencjalnie prowadzi do zmniej-szenia innowacyjności i zahamowania postępu, z uwagi na to, że użytkownicy mogą obawiać się negatywnych konsekwencji czerpania z dorobku twórczego innych osób, por. np. P. Machnikowski, Funkcja..., s. 495–496; R. Markiewicz, S. Sołtysiński, Konstytucyjne..., s. 5.

Założenia, sformułowane w przytoczonych fragmentach preambuły, zna-lazły swój konkretniejszy wyraz w  art. 3 dyrektywy, w którym wskazano, że środki ochrony praw własności intelektualnej powinny być sprawiedliwe i słuszne, a także skuteczne, proporcjonalne i odstraszające. Prawodawca unijny słusznie poszukuje zatem równowagi pomiędzy spornymi interesami twórców oraz użytkowników, nakazując państwom członkowskim wpro-wadzenie „elastycznego systemu sankcji, pozwalającego na dostosowanie rozmiaru odpowiedzialności do okoliczności konkretnego przypadku”⁹². Dyrektywa 2004/48/WE określa przy tym jedynie minimalny poziom ochro-ny praw własności intelektualnej, nie sprzeciwiając się wprost istnieniu su-rowszych uregulowań krajowych⁹³ (zob.  art. 2 ust. 1 dyrektywy⁹⁴).

W przywołanym już motywie 26 wskazano również, że w pewnych sytu-acjach, tzn. w sprawach, w których „ustalenie sumy poniesionego [przez uprawnionego] uszczerbku byłoby trudne”, możliwe jest wprowadzenie zryczałtowanego odszkodowania opartego „na elementach takich, jak opła-ty licencyjne, honoraria autorskie lub opłaopła-ty, jakie byłyby należne, gdyby naruszający poprosił o zgodę na wykorzystanie wchodzących w grę praw własności intelektualnej”. Dodatkowo odszkodowanie powinno stanowić także rekompensatę uwzględniającą „wydatki poniesione przez właściciela praw, takie jak koszty identyfikacji i badań”.

Założenia motywu 26 zostały rozwinięte w  art. 13 dyrektywy⁹⁵, dotyczącym odszkodowań należnych z tytułu naruszenia praw własności intelektualnej.

W  ust. 1 tego przepisu wyraźnie wskazano, że odszkodowanie powinno

92 P. Machnikowski, Funkcja..., s. 498.

93 S. Sołtysiński, A. Nowicka, Uwagi o  projekcie ustawy wdrażającej dyrektywę 2004/48/WE w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej, KPP 2006/4, rok XV, s. 1070; P. Machnikow-ski, Funkcja..., s. 494 i 503; P. ŻerańMachnikow-ski, Granica..., s. 30–31; wyrok TSUE z 9.06.2016 r., C-481/14, LEX nr 2144012; wyrok TSUE z z 25.01.2017 r., C-367/15, LEX nr 2192554; Wytyczne dotyczące niektórych aspektów dyrektywy 2004/48/WE..., s. 1.

94 „Bez uszczerbku dla środków przewidzianych lub środków, które mogą być przewidziane w prawie wspólnotowym lub krajowym w zakresie, w jakim te środki mogą dawać właścicielom praw większe korzyści, przewidziane niniejszą dyrektywą procedury i środki naprawcze stosuje się, zgodnie z  art. 3, do wszelkich naruszeń praw własności intelektualnej określonych w prawie wspólnotowym i/lub prawie wewnętrznym zainteresowanego Państwa Członkowskiego” (podkre-ślenia moje – Ł.M.).

95 Artykuł 13. „1. Państwa Członkowskie zapewniają, że na wniosek poszkodowanej strony właściwe organy sądowe nakazują naruszającemu, który świadomie lub mając rozsądne podstawy do posiadania takiej wiedzy zaangażował się w naruszającą działalność, wypłacenie podmiotowi

odpowiadać „rzeczywistemu uszczerbkowi”⁹⁶, przy czym za takowy pra-wodawca unijny uważa nie tylko negatywne czynniki stricte ekonomiczne („negatywne skutki gospodarcze”, „utracone zyski”, „nieuczciwe zyski uzy-skane przez naruszającego”), ale także inne okoliczności, jak np. „uszczerbek moralny”.

Istotnym aspektem omawianej normy jest uzależnienie (co do zasady) odpo-wiedzialności naruszyciela od wystąpienia winy po jego stronie (świadomości ingerowania w prawa wyłączne), choćby winy nieumyślnej (niedbalstwa)⁹⁷, przy czym brak wiedzy w zakresie naruszania prawa, a nawet dołożenie w tym zakresie należytej staranności przez użytkownika, nie wyłącza zupeł-nie możliwości dochodzenia od zupeł-niego przez uprawnionego „zwrotu zysków”

albo „wypłacenia odszkodowań”, gdyż taką ewentualność dopuszcza ust. 2 omawianego artykułu⁹⁸.

uprawnionemu odszkodowań odpowiednich do rzeczywistego uszczerbku, jaki ten poniósł w wy-niku naruszenia. Ustanawiając wysokość odszkodowań, organy sądowe:

a) biorą pod uwagę wszystkie właściwe aspekty, także poniesione przez poszkodowaną stronę negatywne skutki gospodarcze z utraconymi zyskami włącznie, wszelkie nieuczciwe zyski uzyskane przez naruszającego oraz, we właściwych przypadkach, elementy inne niż czynniki ekonomiczne, w rodzaju np. uszczerbku moralnego, jaki naruszenie spowodowało dla właściciela praw; lub

b) jako alternatywa dla lit. a) mogą one, we właściwych przypadkach, ustanowić odszkodowa-nia ryczałtowe na podstawie elementów takich, jak przynajmniej suma opłat licencyjnych, honora-riów autorskich lub opłat należnych w razie poproszenia przez naruszającego o zgodę na wykorzy-stywanie praw własności intelektualnej, o którą chodzi.

2. Jeśli naruszający zaangażował się w działanie naruszające bez swojej wiedzy lub nie mając rozsądnych podstaw do posiadania takiej wiedzy, Państwa Członkowskie mogą stanowić, że organy sądowe mogą zarządzać albo zwrot zysków, albo wypłacenie odszkodowań, zależnie od ustalenia”.

96 Na przedmiotowy cel art. 13 dyrektywy zwrócono także uwagę w wytycznych Komisji Eu-ropejskiej z 29.11.2017 r. – zob. Wytyczne dotyczące niektórych aspektów dyrektywy 2004/48/WE..., s. 4.

97 P. Machnikowski, Funkcja..., s. 499.

98 Możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności cywilnej użytkownika, który dokonał nieza-winionego naruszenia prawa, skrytykowała A. Tischner, uznając art. 13 ust. 2 dyrektywy za „dość niejasny w kontekście zasad odpowiedzialności” (zob. A. Tischner, Harmonizacja..., s. 688 i 691).

Autorka wskazuje m.in., że „odejście od klasycznych zasad odpowiedzialności, w szczególności po-mijanie lub minimalizowanie przesłanki winy, może spowodować zjawisko ekspansji de facto praw własności intelektualnej w sytuacjach, gdy granice prawa nie są wyraźnie sprecyzowane i jasne dla wszystkich uczestników obrotu (...). W takich sytuacjach zobowiązanie podmiotu, który działał bez zamiaru naruszenia cudzego prawa do zapłaty odszkodowania w oparciu o mierniki obiektywne (szczególnie w postaci wielokrotności opłaty licencyjnej) albo do wydania wszelkich zysków, które osiągnął z  działalności tak podjętej stanowić może środek nieproporcjonalny, wręcz rujnujący”.

Nie sposób zgodzić się z przytoczoną argumentacją. Należy podkreślić, że prawa własności inte-lektualnej są prawami skutecznymi erga omnes. Owa skuteczność jest czynnikiem o charakterze obiektywnym, a  nie subiektywnym. Dla skutecznego wykonywania swojego prawa przez twórcę

W art. 13 ust. 1 lit. b prawodawca unijny wskazuje z kolei wprost na koniecz-ność⁹⁹ wprowadzenia w ustawodawstwach krajowych możliwości wystąpie-nia z roszczeniem o zapłatę odszkodowawystąpie-nia ryczałtowego (stanowiącego przynajmniej „sumę opłat licencyjnych, honorariów autorskich lub opłat należnych w razie poproszenia przez naruszającego o zgodę na wykorzy-stywanie praw”). Ważną kwestią, do której niestety nie odniósł się TSUE badając zgodność art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b pr. aut. z przepisami dyrektywy¹⁰⁰, jest ograniczenie dopuszczalności przyznawania zryczałtowanego odszkodo-wania do „właściwych przypadków”, o zaistnieniu których mają rozstrzygać

„organy sądowe”. Choć zagadnienie to zostanie szerzej omówione w dalszej części niniejszej publikacji¹⁰¹, w tym miejscu należy wskazać, że w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych to uprawniony, a nie sąd, swo-bodnie decyduje o wystąpieniu z roszczeniem o zapłatę wielokrotności sto-sownego wynagrodzenia (zamiast dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych)¹⁰².

Na koniec tej części rozważań warto dodać, że pierwotnie projekt dyrektywy zakładał wprowadzenie do ustawodawstw krajowych surowszych rozwiązań

nie ma znaczenia stan świadomości osób trzecich. Wypaczałoby to bowiem istotę praw bezwzględ-nych. W związku z tym, jeżeli naruszyciel, ingerując w prawa wyłączne twórcy (choćby w sposób niezawiniony), wyrządził mu szkodę, trudno znaleźć uzasadnienie dla poglądu, zgodnie z którym nie powinien on (naruszyciel) zostać zobowiązany do jej naprawienia. Tak zarysowana odpowie-dzialność nie przyjmuje postaci „kary”, która istotnie związana jest z wystąpieniem winy po stronie sprawcy. Polega ona po prostu na przywróceniu stanu poprzedniego, który uległ zmianie na skutek bezprawnej ingerencji („nieświadomego”) naruszyciela.

99 Moim zdaniem błędne (bo sprzeczne z wykładnią literalną) jest stanowisko E. Laskowskiej, jakoby przepisy dyrektywy wprowadzały jedynie fakultatywność w zakresie wprowadzenia do usta-wodawstw krajowych roszczenia o zapłatę odszkodowania ryczałtowego (zob. E. Laskowska, Kon-strukcja ochrony prawnoautorskiej na tle procesu europeizacji prawa prywatnego, Warszawa 2016, s. 289). Wydaje się, że przepis art. 13 ust. 1 dyrektywy jest w tym zakresie jednoznaczny: organ sądowy powinien mieć zapewnioną możliwość przyznania uprawnionemu albo odszkodowania na zasadach ogólnych albo zryczałtowanego odszkodowania („we właściwych przypadkach”).

100 Zob. wyrok TSUE z 25.01.2017 r., C-367/15, LEX nr 2192554. Orzeczenie zostanie szczegó-łowo omówione w pkt 4 w rozdziale III.

101 Zob. rozważania w pkt 4 w rozdziale III.

102 Tak: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 26.11.2014 r., VI ACa 212/14, LEX nr 1665173:

„wybór roszczenia pozostawiony jest woli powoda, a  Sąd w  przypadku spełnienia się przesła-nek z  art.  79 ust.  1, zobowiązany jest do uwzględnienia żądania w  wysokości wynikającej z  tre-ści przepisu”; podobnie: Sąd Apelacyjny w  Gdańsku w  wyroku z  21.06.2016  r., V  ACa 917/15, LEX nr 2308694.

dotyczących odszkodowań ryczałtowych¹⁰³. Artykuł 17 ust. 1 projektu¹⁰⁴ do-puszczał bowiem, po pierwsze, dochodzenie zryczałtowanego odszkodowa-nia w każdym przypadku (a nie jedynie we „właściwych przypadkach”), a po drugie, uprawniony mógł domagać się od naruszyciela zapłaty w wysokości dwukrotności honorariów autorskich (opłat licencyjnych). Projekt został jednak skrytykowany, gdyż uznano, że w konsekwencji może prowadzić do przyjęcia przez Państwa Członkowskie odszkodowań o charakterze kar-nym¹⁰⁵ (punitive damages¹⁰⁶).