o legitymizację trudno pytać obywateli wprost – nie jest to naturalnie kategoria dyskursu potocznego – niemniej jest wiele sposobów, w jakie można dokonywać w tym względzie pośrednich pomiarów opinii publicznej. Jednym z nich jest poczucie optymizmu co do przyszłości unii europejskiej – odpowiednie pytanie zadawane jest w ramach pomiarów eurobarometru. Rozkłady odpowiedzi w latach 2012-2015 prezentuje tabela 1.
Porównując wiosenny i jesienny pomiar eurobarometru, w 2015 r. zauważyć można wyraźny spadek poczucia optymizmu co do przyszłości unii europejskiej – we wszystkich 28 krajach członkowskich wystąpił przeciętny spadek przewagi optymistów nad pesymistami o 10 p.p. Szczególnie duże spadki zanotowano w Buł-garii – o 31 p.p., w Niemczech – o 28 p.p., a przesunięcie w kierunku pesymizmu o 20 lub więcej p.p. wystąpiło również w holandii, na węgrzech, w Słowenii, estonii, czechach i Słowacji. Jedynie w czterech krajach członkowskich nie zanotowano wzrostu pesymizmu co do przyszłości – w hiszpanii, włoszech, Portugalii i Polsce.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim bardzo duża zmiana nastrojów w Niem-czech, gdzie w czasie kilku poprzednich pomiarów sytuacja cechowała się stabilną przewagą optymistów nad pesymistami o około 25 p.p. Spadek wskaźnika o 28 p.p., którego konsekwencją stała się nieznaczna przewaga pesymistów nad optymista-mi, spowodował przesunięcie Niemiec w rankingu optymizmu z 18. na 24. pozycję wśród wszystkich krajów członkowskich. Zmiany w uzyskanych rozkładach opinii stanowią naturalnie wypadkową różnych czynników, można jednak przypuszczać, że główny wpływ na wzrost nastrojów pesymistycznych między majem a listopadem 2015 r. miały trudności z odpowiedzią na wymykający się spod kontroli instytucji publicznych kryzys migracyjny.
tabela 1. Zmiany indeksu optymizmu1 co do spodziewanej przyszłości unii europejskiej w latach 2012-2015 (w %)
Kraj/ue 2012 2013 2014 2015
wiosna jesień wiosna jesień wiosna jesień wiosna jesień
Bułgaria 25 37 34 31 32 32 35 4
Niemcy 11 14 16 26 28 26 26 -2
holandia 20 23 21 24 42 37 44 18
węgry -31 -19 -4 -3 9 15 27 3
Słowienia 21 13 7 11 32 24 28 5
estonia 28 25 31 36 42 47 41 19
czechy -17 -14 -14 -2 12 18 16 -4
Słowacja 10 2 11 15 15 23 28 8
austria -10 2 2 1 16 14 1 -16
łotwa 18 18 21 21 35 34 23 6
Dania 45 47 46 53 45 48 51 35
Finlandia 7 13 12 18 40 34 31 17
Litwa 37 37 33 38 54 51 53 39
Francja 2 -8 -8 -16 1 3 6 -8
Grecja -31 -44 -39 -40 -13 -22 -16 -29
Belgia 17 7 21 29 32 23 24 12
Szwecja 5 4 11 20 21 33 28 18
chorwacja b.d. b.d. 21 27 40 36 50 40
ue 3 5 3 8 18 19 22 12
cypr -4 -23 -41 -37 3 -14 -13 -21
malta 24 32 38 44 61 58 55 48
Luksemburg 16 17 17 28 30 37 29 22
wielka Brytania -8 -18 -14 -3 -1 7 6 2
irlandia 19 23 22 39 47 61 59 56
Rumunia 39 28 30 32 53 54 55 52
hiszpania -15 3 -12 2 5 13 27 27
włochy -11 -2 -7 -12 2 -2 11 11
Portugalia -31 -36 -39 -33 0 7 16 18
Polska 35 40 34 41 45 57 42 49
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań eurobarometru (eB84, eB83, eB82, eB81, eB80, eB79, eB78, eB77, eB76).
1 indeks optymizmu jest wyliczany na podstawie oceny netto, rozumianej jako różnica między odsetkami ocen pozytywnych i negatywnych, na podstawie pytania: czy myśli Pan(i) bardzo optymi-stycznie, raczej optymioptymi-stycznie, raczej pesymioptymi-stycznie, czy bardzo pesymistycznie o przyszłości unii europejskiej?
Z niemieckiego punktu widzenia fiasko europeizacji odpowiedzi na napływ imi-grantów postawiło po raz kolejny pod znakiem zapytania użyteczność mechanizmów wspólnotowych dla rozwiązywania sytuacji kryzysowych. abstrahując od dyskursu publicznego, świadczą o tym również inne źródła danych o niemieckiej opinii pu-blicznej, np. według danych sondażowych Forschungsgruppe wahlen w kwietniu i maju 2015 r. integrację imigrantów i uchodźców za ważny dla Niemiec problem uważało ok. 50% respondentów, a w październiku i listopadzie – już ponad 85%, podczas gdy pomiar ze stycznia 2015 r. wynosił jedynie 28%2. Niemiecka polityka otwartych drzwi dla uchodźców stosunkowo szybko napotkała granice instytucjo-nalnej wydolności oraz społecznej akceptacji:
[...] zainicjowana przez kanclerz RFN angelę merkel jesienią 2015 r. polityka otwar-tych drzwi (willkommenspolitik), która spowodowała napływ do Niemiec w ub. roku ponad 1,1 mln imigrantów, początkowo była aprobowana. Jednak napływ dziesiątek tysięcy transkulturowych imigrantów zaczął wywoływać obawy i protesty, które nasiliły się po noworocznych atakach na kobiety w kilkunastu niemieckich miastach (w tym w Kolonii) (Dobrowolska-Polak 2016: 2).
Najbardziej pesymistyczne opinie wyrażano w Grecji i na cyprze – jesienią 2015 r.
przewaga pesymistów nad optymistami wynosiła w tych krajach odpowiednio 29 i 21 p.p. Negatywne nastroje społeczne osiągnęły tam apogeum w latach 2012-2013, stanowiąc odzwierciedlenie napięć i niepokojów związanych z kryzysem zadłu-żenia oraz implementacji niepopularnych programów pomocowo-naprawczych narzucanych przez europejskie oraz międzynarodowe instytucje. Podobnie jak w Niemczech, również w Grecji i na cyprze nastąpiło znaczne pogorszenie nastrojów pomiędzy pomiarem z wiosny a tym z jesieni 2015 r. – odwracało trend poprawy nastrojów po kryzysowym 2013 r., niemniej w związku z bardzo niskimi wartościami wyjściowymi zanotowane zmiany nie należały do największych wśród wszystkich 28 krajów członkowskich.
w przypadku Grecji na pogorszenie nastrojów wpływ miały – oprócz kryzysu migracyjnego – również wydarzenia związane z kolejną odsłoną kryzysu zadłużenia.
wiosną 2015 r. toczyły się negocjacje prowadzone przez wyłoniony po przeprowadzo-nych w styczniu 2015 r. wyborach lewicowy rząd alexisa tsiprasa – proces ten miał z greckiego punktu widzenia doprowadzić do zakończenia polityki oszczędności pro-wadzonej w ramach narzuconych przez tzw. troikę, tj. przedstawicieli europejskiego Banku centralnego, międzynarodowego Funduszu walutowego oraz Komisji euro-pejskiej. Jednak mimo początkowego odrzucenia kolejnego programu naprawczego proponowanego przez wierzycieli, które znalazło społeczne potwierdzenie w wyni-kach przeprowadzonego naprędce ogólnonarodowego referendum, rząd grecki został zmuszony (m.in. w związku z paraliżem systemu bankowego) do kapitulacji,
pole-2 Dane sondażowe Forschungsgruppe wahlen: Politbarometer, badania opublikowane 30 stycz-nia, 17 kwietstycz-nia, 22 maja, 9 i 25 października oraz 13 i 27 listopada 2015 r.
gającej na kontynuowaniu polityki oszczędności oraz akceptacji programu po-mocowo-naprawczego na warunkach pod wieloma względami gorszych od tych, jakie oferowano jeszcze wiosną 2015 r. w konsekwencji gabinet tsiprasa podał się do dymisji, wynikiem czego były przyspieszone wybory we wrześniu 2015 r. – choć ponownie zwyciężyła Syriza, osiągając wynik zbliżony do stycznia, to odbyło się to w zdecydowanie odmiennej atmosferze – nadzieję na nowe otwarcie zastąpił lęk przez katastrofą oraz poczucie braku realnej alternatywy.
Biorąc pod uwagę dane historyczne, Grecja przed kryzysem należała do grupy krajów członkowskich o wysokim poziomie wskaźników związku z unią europejską oraz zadowolenia z członkostwa. Dotyczyło to nie tylko krótkoterminowych, wyprze-dzających wskaźników oceniających oczekiwania co do najbliższej przyszłości, ale również długoterminowych pytań o poczucie związku czy tożsamość europejską.
Biorąc za przykład zadawane w ramach eurobarometru pytanie o poczucie związku z krajem i z unią europejską, wyraźnie zaznacza się wpływ długotrwałego kryzysu na opinię publiczną. odpowiednie dane zawiera tabela 2.
Poczucie związku z własnym krajem pozostaje – w porównaniu z poczuciem związku z unią europejską – dużo bardziej stabilne w czasie, jest również w nie-wielkim stopniu zróżnicowane międzykrajowo.
o ile rozpatrywane w izolacji poczucie związku z krajem okazuje się mieć nikłe zna-czenie dla badań porównawczych, to znaczące zróżnicowania międzykrajowe daje się zaobserwować na podstawie rozkładów deklaracji dotyczących poczucia związku z unią europejską (cichocki i Jabkowski 2009: 203).
Deklarowane poczucie związku z własnym krajem oraz postrzeganie procesu integracji europejskiej nie pozostają w stałym związku korelacyjnym, a jednocześnie postawy obywateli wobec integracji europejskiej w ramach poszczególnych krajów determinowane są głównie przez idiosynkratyczne czynniki wewnętrzne:
Poparcie dla integracji europejskiej jest warunkowane zarówno przez afektywną orien-tację obywateli względem ich państwa narodowego, jak też w odniesieniu do ue [...].
istnieje wystarczająco dużo dowodów, iż poziom poparcia dla ue oraz procesu integracji europejskiej zależy od postaw jednostek względem własnego narodu, poziomu poparcia dla integracji wertykalnej [...] oraz ogólnych doświadczeń w kontaktach z eu (maier i Rittberger 2008: 245).
wielokrotnie podkreślano też, iż europejskie procesy polityczne są trudne do po-znawczego uchwycenia przez obywateli, a co za tym idzie – schematy wypracowane na poziomie lepiej rozumianej polityki wewnątrzkrajowej wykorzystywane są jako zastępujące wiedzę stereotypy (Kritzinger 2003: 223). obywatele mają przeważnie znacznie wyższy poziom dyskursywnej, a przede wszystkim praktycznej świadomości praktyk społecznych oraz instytucjonalnych własnego kraju niż sposobów funkcjo-nowania unii europejskiej. w związku z tym w myśleniu o sprawach europejskich
tabela 2. Zmiany indeksów deklarowanego poczucia związku3 z własnym krajem oraz z unią europejską w latach 2012-2015 (w %)
Kraj/ue Przywiązanie do kraju Przywiązanie do unii europejskiej
2012 2013 2014 2015 2012 2013 2014 2015
Luksemburg 89 92 92 93 72 67 72 74
łotwa 90 91 91 93 54 57 63 65
Rumunia 89 91 92 94 51 48 58 60
węgry 90 91 90 94 46 54 51 59
malta 95 92 95 95 49 50 55 59
Polska 97 95 96 95 60 57 59 58
estonia 85 83 83 88 46 48 46 56
Belgia 83 84 83 83 58 59 51 56
chorwacja 93 92 87 90 39 45 41 55
Francja 93 93 93 94 55 49 51 55
Portugalia 94 96 97 97 42 41 45 54
Niemcy 93 95 93 94 52 55 49 53
Litwa 88 89 90 93 34 39 42 51
irlandia 97 95 94 97 44 42 43 51
Słowenia 93 90 92 92 44 41 38 50
ue 91 91 91 92 46 46 45 49
Słowacja 93 94 96 95 49 51 54 49
estonia 91 92 93 93 43 46 50 48
Dania 98 96 98 98 43 44 45 46
Szwecja 94 98 95 96 37 36 40 44
Bułgaria 96 96 96 98 53 53 44 44
wielka Brytania 88 87 88 91 27 29 36 40
włochy 87 89 92 89 45 44 39 40
holandia 86 84 86 86 35 35 31 39
Finlandia 95 97 94 95 33 37 35 39
austria 96 96 94 95 41 44 41 38
czechy 87 88 88 89 38 35 35 35
Grecja 99 98 97 99 37 27 30 34
cypr 97 98 93 97 33 24 27 24
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań eurobarometru (eB84, eB82, eB80, eB77).
3 odsetek odpowiedzi „bardzo związany” i „raczej związany” dla pytania kwestionariuszowego:
Ludzie mogą w różnym stopniu czuć się związani ze swoimi miastami lub wsiami, ze swoim regionem, ze swoim krajem lub z europą. Proszę powiedzieć, na ile czuje się Pan(i) związany(a): 1. Z własnym kra-jem (wymieniona nazwa kraju); 2. Z unią europejską. Kafeteria odpowiedzi: (1) „w ogóle niezwiązany”, (2) „raczej niezwiązany”, (3) „raczej związany”, (4) „bardzo związany” oraz (5) „trudno powiedzieć”.
lepiej i łatwiej sprawdzają się ogólnikowe metafory, ponieważ społeczna świado-mość jest uboga w przekonania i przemyślane opinie, a relacje między poziomem europejskim a własną sytuacją życiową pozostają przeważnie niejasne.
w sytuacji kryzysu występuje także sprzeczność między afektywnymi i racjo-nalnymi wymiarami postaw wobec unii europejskiej, choć systematyczny spadek deklarowanego poziomu poczucia związku z ue można interpretować jako rezultat erozji stanów emocjonalnych wywoływanych przed laty przez korzyści wynikające z członkostwa. wydaje się, że we wszystkich krajach członkostwo budziło więk-sze emocje w okresie oczekiwania na jego uzyskanie niż po wejściu w skład ue.
Również deklarowane obawy o przebieg procesu integracji europejskiej mogą wynikać bardziej z emocjonalnego stosunku wobec tego procesu niż z kalkulacji oczekiwanych zysków (czy też przewidywanych strat). Na dużo większe znaczenie czynników afektywnych niż kognitywnych w ocenie zagrożeń wynikających z inte-gracji kraju z ue wskazywano już w wielu opracowaniach poświęconych postawom wobec ue.
Kto ma prawo decydować o tym, jakie jest miejsce europejskiego państwa naro-dowego – którego władze mają umocowanie w demokratycznych wyborach – w pro-cesie decydowania o własnym losie? unia europejska miała stanowić odpowiedź na rozmywającą się narodową suwerenność, bufor chroniący państwa narodowe przed negatywnymi efektami procesów globalnych. Z perspektywy najsłabszych krajów wspólnoty ta obietnica okazała się pusta, a multilateralny ład zaczynał nabierać w toku kryzysu kształtów niemieckiej hegemonii – być może niezamierzonej, libe-ralnej i proeuropejskiej, ale jednak hegemonii. Jak to ujął ulrich Beck w odniesieniu do kwestii podejmowania decyzji przez parlament Niemiec o tym, czy Grecji należą się środki finansowe:
w jaki sposób mamy rozstrzygać nieporozumienia pomiędzy demokracjami krajo-wymi? Która demokracja powinna zwyciężyć? Jakim prawem? czy wycofanie kre-dytowania powinno być ostatecznie decydującym czynnikiem? […] w jakim żyjemy kraju, jakim świecie, jakim kryzysie – jeśli możemy stać, przyglądając się, jak jedna demokracja ubezwłasnowolniła drugą bez wywoływania oburzenia (Beck 2013: 2).
Głos Becka nie jest przy tym bynajmniej „głosem Niemiec”, biorąc pod uwagę nastrój niemieckiej debaty publicznej, pozostaje w swoim kosmopolitycznym oglądzie sytuacji ponadnarodowej dosyć odosobniony – podobnie jak w kontek-ście greckim obecne, lecz odosobnione są stanowiska rozpoznające sprawczą rolę greckich praktyk w wywołaniu kryzysu zadłużenia i zapaści gospodarczej.
w obliczu kryzysu myślenie o fundamentalnym zróżnicowaniu europy na osi wschód – Zachód zostało w znacznej mierze wyparte przez myślenie w kategoriach opozycji Północ – Południe. Z historycznego punktu widzenia nie zawsze faktem był europejski rozwój dominacji krajów Północy:
w swoim czasie Południe usiłowało zdefiniować tożsamość europy. [...] Renesansowa europa była prawdopodobnie najbardziej jednoznaczną próbą Południa, aby stwo-rzyć taką definicję. Jest to europa określona ze względu na swoją kulturę. Z drugiej strony, definiowanie europy przez Północ stanowi raczej niedawne zjawisko: jest to europa wyznaczona przez swój dobrobyt (eder 2006: 262).
Jednak schemat północnych eurowierzycieli zmagających się z zacofanymi eurowierzycielami krajów Południa stał się niewątpliwie dyskursem dominują-cym – kraje te zostały sprowadzone do roli biedniejszych krewnych tłumaczących się z niedoli własnego zacofania. Zdaniem Becka główną przesłanką zaistniałego kryzysu solidarności było podminowanie osiągnięć politycznych unii europejskiej przez nadmierne skupienie na krótkoterminowych, bieżących wyzwaniach ekono-micznych, w sytuacji gdy integracja europejska jest ważniejsza niż jakieś długi czy wspólna waluta:
Ktokolwiek zrównuje europę i euro, dawno już odwrócił się od europy. europa jest sojuszem niegdysiejszych światowych kultur i wielkich potęg, które wspólnie poszukują drogi ucieczki od swojej naznaczonej wojnami przeszłości. arogancja demonstrowana przez północnych europejczyków w swoich stosunkach z rzekomo leniwymi, niezdyscyplinowanymi południowcami objawia brutalną ignorancję kulturową oraz obojętność historyczną (Beck 2013: 20).
ZAkOŃCZENIE
Sięgając pamięcią do niedalekiej przeszłości – myślę o dekadzie poprzedzającej wschodnie rozszerzenie ue w latach 2004-2006 – można stwierdzić, że problem słabości europejskiej integracji społecznej sprowadzał się przede wszystkim do obojętności i niewiedzy. takie kategorie, jak deficyt demokracji, opisywały sytuację, w której „obywatele europejscy” byli strukturalnie wyznaczoną kategorią, a nie grupą czy wspólnotą polityczną. obawiano się o przyszłość instytucji politycznych funkcjonujących w społecznej próżni – bez kontroli społecznej poprzez krytyczną debatę publiczną, przy niskiej frekwencji w wyborach europejskich i zdomino-waniu poprzedzających je kampanii przez kwestie krajowe, w obliczu społecznej nieświadomości fundamentalnych reguł i zasobów wytwarzanych przez instytucje europejskie. integralny eurosceptycyzm – podważający sens integracji europejskiej w ogóle, a nie tylko w odniesieniu do poszczególnych polityk – istniał na marginesie polityki i sfery publicznej. ostatnia dekada przyniosła zmiany, które w jakiejś mierze ze względu na swój radykalny charakter wciąż pozostają niedocenione. integracja europejska została postawiona pod znakiem zapytania – nie broni się już sama przez się, brzmienie i efektywność utraciły zgrane przez lata argumenty. Nawet przywoływanie możliwości powrotu do ery europejskich konfliktów zbrojnych
przestało koncentrować umysły, nie mówiąc już o abstrakcyjnych odniesieniach do korzyści gospodarczych i społecznych płynących ze wspólnego rynku ze wszystkimi jego swobodami. Deficyt legitymizacji nie jest dla ue wyzwaniem na przyszłość, lecz teraźniejszym zagrożeniem. europejczycy są w kwestiach europejskich bardziej niż przed dekadą zmobilizowani, ale nie jako europejczycy, tylko coraz bardziej jako uczestnicy poszczególnych wspólnot narodowych.
LITERATURA
Beck, u. (2013), German europe, New york: John wiley & Sons.
cerutti, F. (2011), how not to (mis)understand political identity in the european union, w:
S. Lucarelli, F. cerutti, V. Schmidt (red.), Debating political identity and legitimacy in the european union, London: Routledge.
cichocki, P., Jabkowski, P. (2009), Poczucie związku z unią europejską w nowych krajach członkowskich europy Środkowo-wschodniej, Przegląd Zachodni, 3: 191-212.
Dobrowolska-Polak, J. (2016), Kryzys imigracyjny – europa w oku cyklonu?, Biuletyn instytutu Zachodniego, 219: 1-7.
eder, K. (2006), europe’s Borders. the narrative construction of the boundaries of europe, european Journal of Social theory, 9 (2): 255-271.
eriksen, e. o., Fossum, J. e. (2004), europe in search of legitimacy:Strategies of legitimation assessed, international Political Science Review, 25 (4): 435-459.
Fuchs, D. (2013), what kind of community and how much community does the european union require?, w: R. mcmahon (red.), Post-identity? culture and european integration, London: Routledge.
Gabel, m. (1998), Public support for european integration:an empirical test of five theories, the Journal of Politics, 60 (02): 333-354.
habermas, J. (1993), obywatelstwo a tożsamość narodowa: rozważania nad przyszłością europy, warszawa: wyd. iFiS PaN.
hooghe, L., marks, G. (2005), calculation, community and cues public opinion on european integration, european union Politics, 6 (4): 419-443.
Kritzinger, S. (2003), the influence of the nation-state on individual support for the european union, european union Politics, 4 (2): 219-241.
maier, J., Rittberger, B. (2008), Shifting europe’s boundaries mass media, public opinion and the enlargement of the eu, european union Politics, 9 (2): 243-267.
Pomian, K. (2004), europa i jej narody, Gdańsk: słowo/obraz terytoria.