Bydgoszcz posiada duże możliwości związane z położeniem nad Brdą, wisłą i Starym Kanałem Bydgoskim, a tym samym potencjał kreowania systemu ogólnodostępnych nadrzecznych przestrzeni publicznych z lokalnymi atrakcjami oraz nadrzecznych
stref prestiżu miejskiego. w wyniku wieloletnich działań rewitalizacyjnych powstało już kilka atrakcyjnych przestrzeni publicznych. aby wykorzystać te możliwości, potrzebne są dalsze aktywne działania lokalnych władz i inwestorów dotyczące za-gospodarowania i kształtowania terenów nadrzecznych. w Bydgoszczy rewitalizacja terenów nadrzecznych mogłaby stać się elementem wspierającym rozwój miasta, przyczynić się do osiągnięcia nowego stanu jakościowego znaczącej przestrzeni miej-skiej, a przede wszystkim do określenia nowego profilu rozwojowego Bydgoszczy. to, jaki będzie ten profil, powinno wynikać z kodu genetycznego miasta, z jego wartości przestrzenno-symbolicznych, z funkcji, które jest w stanie przyjąć i rozwinąć. Proces rewitalizacji może zwiększyć jego atrakcyjność, umocnić specyficzny dla Bydgoszczy charakter zabudowy, przeciwstawiając się tendencjom do jej uniformizacji, oraz ściągnąć do siebie inwestycje inteligentne i trwałe (muszyńska 2006).
Bezpośrednią przyczyną przekształceń terenów nadrzecznych jest rosnące spo-łeczne zapotrzebowanie na tego typu indywidualne, naznaczone bogatą historią i tradycją miejsca. w miastach europejskich (nadrzecznych i portowych) zaczęto na nowo odkrywać znaczenie obszarów nadrzecznych, dostrzegać ich atrakcyjność lokalizacyjną, znaczącą rolę rzeki i nabrzeży w identyfikacji miast oraz duże wartości kulturowe i historyczne.
Jednym z głównych zadań w rewitalizacji frontów wodnych miast europejskich jest stworzenie nadrzecznej przestrzeni publicznej jako ważnego składnika struktury i kom-pozycji urbanistycznej nabrzeży. Podstawą wszystkich projektów typu „waterfront”
jest otwarcie tych terenów na funkcje publiczne (Bruttomesso 2001; Lorens 2001; tölle 2010). odpowiednie urządzenie i zagospodarowanie obszarów nadrzecznych nadaje charakter całemu projektowi, przyczynia się do podniesienia jakości życia w mieście nadrzecznym, a także zwiększa wartość stref brzegowych rzeki (tölle 2010).
w procesie rewitalizacji istotne jest zatem uczynienie rzeki i jej otoczenia głów-nym przedmiotem działań rewitalizacyjnych oraz przywrócenie właściwych relacji przestrzenno-funkcjonalnych między rzeką a miastem. tereny nadrzeczne powinny docelowo stać się miejscem decydującym o image’u miasta i umożliwić mieszkańcom identyfikację z miejscem ich życia, a gościom zaprezentować swoje najpiękniejsze oblicze od strony rzeki.
Jako rekomendacje dla kształtowania systemu nadrzecznych przestrzeni publicznych w Bydgoszczy w procesie rewitalizacji należy wskazać:
1. tworzenie różnych typów obszarów nadrzecznych w strukturze przestrzenno--funkcjonalnej i kompozycji urbanistycznej miasta. Preferowanie interesujących dla współczesnego odbiorcy przestrzeni publicznych, w pełni wykorzystujących sąsiedztwo wody, np. promenady, bulwary nadrzeczne o rozwiniętej strukturze placów i zatok oraz forum wodne, ścieżki spacerowe i rowerowe, ogrody wodne i kształtowanie społecz-nych relacji z rzeką. humanizacja przestrzeni publicznej – zwiększenie intensywności wprowadzanych stref kultury, sztuki i rekreacji. Na terenach nadrzecznych wzdłuż rzeki Brdy i Kanału Bydgoskiego należy wprowadzić system urządzonych nadrzecznych
prze-strzeni publicznych z lokalnymi atrakcjami (np. śluzy żeglugowe, zbiornik Brdyujście) – odniesienie tego typu działań do dobrych praktyk i doświadczeń rewitalizacji wyspy młyńskiej i terenów nad Starym Kanałem Bydgoskim. Zaplanowanie i urządzenie tere-nów zieleni oraz kształtowanie stref brzegowych jako równorzędnych pod względem znaczenia w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej terenów nadrzecznych. wzdłuż niezabudowanych odcinków rzek wisły i Brdy oraz Kanału Bydgoskiego należy dążyć do kształtowania pasmowego systemu nadrzecznych, ogólnodostępnych terenów zieleni urządzonej i krajobrazowej (korytarz ekologiczny rzeki) wraz z infrastrukturą ścieżek pieszych i rowerowych, a także przyrodniczo-edukacyjnych powiązanych z miejskim systemem przyrodniczym. w strefach przyrodniczych dolin rzek Brdy i wisły należy chronić tereny nadrzeczne przed niekontrolowanym i nadmiernym (intensywnym) zagospodarowaniem i zainwestowaniem.
2. Poszanowanie elementów historycznego dziedzictwa, zarówno budowli, jak i detalu urbanistycznego, oraz zachowanie typowego dla danego obszaru kolorytu lokalnego. Dążenie do utrzymania i wyeksponowania reliktów dawnych funkcji por-towych, obiektów dziedzictwa kulturowego i lokalnej tożsamości związanej z rzeką oraz do skontrastowania z nimi wyrazistej i oryginalnej architektury współczesnej.
Zlokalizowane nad śródmiejskim i ujściowym odcinkiem rzeki Brdy oraz nad Kanałem Bydgoskim i Starym Kanałem Bydgoskim spichrze, młyny, stocznie oraz budowle hydro-techniczne (śluzy, jazy, nabrzeża) należy zaadaptować i nadać im nowe funkcje. Należy także przywrócić historyczne funkcje rzeki i terenów nadrzecznych, a także wykorzystać dziedzictwo kultury wodnej, zaszłości, mitów i energii tkwiącej w rzece w nowej formule estetycznej, symbolicznej i turystycznej. w działaniach rewitalizacyjnych powinno się uwzględnić bogatą historię rozwoju hydrotechniki (Starego Kanału Bydgoskiego wraz z zespołem śluz) oraz podkreślić nadrzeczną tożsamość miasta związaną z barkarstwem – idea utworzenia w Bydgoszczy otwartego, przestrzennego muzeum hydrotechniki (muzeum historycznej przestrzeni kulturowej rzeki), nawiązująca do wrocławskiej koncepcji otwartego muzeum techniki, Przestrzennego muzeum odry czy muzeum wisły w tczewie (Drapella-hermansdorfer 1998). Głównym celem otwartego, prze-strzennego muzeum hydrotechniki powinna być ochrona i popularyzacja dziedzictwa kulturowego i historycznego rzek Brdy i wisły oraz Kanału Bydgoskiego. Koncepcja ta zakłada wyznaczenie i urządzenie wodno-lądowego szlaku turystyczno-edukacyjnego umożliwiającego poznanie dziejów rzeki wpisanej w krajobraz i historię miasta, jej przyrody, nadrzecznej tożsamości wyrażonej w zabudowie i zagospodarowaniu, historii rozwoju żeglugi śródlądowej, a także dawnych funkcji związanych z obecnością rzeki w mieście. Głównym założeniem takiego muzeum jest wykorzystanie istniejącego w przestrzeni miasta dziedzictwa kulturowego, w tym miejsc i obiektów świadczących o dawnych, silnych przestrzenno-funkcjonalnych związkach miasta z rzeką. muzeum to powinno wyrażać genius loci rzeki w kulturowo-historycznym krajobrazie rzeki w nowej, współczesnej formule turystycznej i symbolicznej.
3. Zróżnicowanie funkcji terenów nadrzecznych i dzielnic nadrzecznych. Zapewnie-nie różnorodności funkcji, np. kulturalnych, komercyjnych, mieszkalnych oraz protury-stycznych, z pierwszeństwem dla funkcji publicznych, budujących prestiż, unikatowych, powiązanych funkcjonalnie z wodą i turystyką wodną. wprowadzanie różnych form użytkowania terenów nadrzecznych, które wymagają bezpośredniego dostępu do wody. Lokalizowanie przedsięwzięć komercyjnych w centralnych punktach oraz sto-sowanie magnesów publicznych, np. instytucji kultury, administracji, szkół wyższych.
Kształtowanie wielofunkcyjnych struktur przestrzenno-funkcjonalnych terenów nad-rzecznych z dużym udziałem handlu, usług, z bogatą ofertą turystyczną, rekreacyjną, kulturalną, gastronomiczną i rozrywkową oraz przestrzeni publicznych i terenów zieleni. Na terenach nadrzecznych wzdłuż Brdy, wisły i Kanału Bydgoskiego należy wprowadzić i rozwinąć funkcje mieszkaniowe (zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna i jednorodzinna o niskiej intensywności), kulturalne (instytucje kultury), usługowe, turystyczne, rekreacyjno-wypoczynkowe, komunikacyjne, ekologiczne i krajobrazowe.
Należy również ograniczyć uciążliwą działalność przemysłową, usługowo-produkcyjną oraz składy i magazyny, a także wprowadzić w sąsiedztwie nadrzecznych terenów prze-mysłowych strefy ochronne i izolacyjne. Należy też zapobiegać lokalizowaniu w strefie nadrzecznej funkcji, które mogą powodować izolację przestrzenną tych terenów od systemu rzecznego, oraz dążyć do przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych obsza-rów zdegradowanych i poprzemysłowych, np. w kwartale ulic obrońców Bydgoszczy, warmińskiego, marszałka Focha, zespołów zabudowy przemysłowej w sąsiedztwie rzeki Brdy, np. Pralchemu (ul. Świętej trójcy), Fabryki Narzędzi (ul. marcinkowskiego) i cegielni (ul. Fordońska).
4. upublicznienie strefy nadrzecznej, przełamanie izolacji przestrzennej terenów nadrzecznych oraz zapewnienie ogólnej dostępności do wody i nabrzeży, a także odpowiednie skomunikowanie ich ze strukturą miasta, poprzez budowę nowych i zmianę istniejących połączeń. unikanie tworzenia przestrzeni ściśle prywatnych na styku z wodą, głównie na terenach przemysłowych i ogrodów działkowych wzdłuż Brdy i Kanału Bydgoskiego oraz prywatnych ogrodów przydomowych, wzdłuż spławnego odcinka Brdy. w celu udostępnienia miejskich terenów nadrzecznych mieszkań-com należy zaplanować budowę nowych przepraw przez rzekę Brdę i Kanał Byd-goski, zwłaszcza kładek pieszych, ścieżek rowerowych i pieszych oraz przystanków tramwaju wodnego, a także zapewnić dojazd komunikacją publiczną do ważnych, węzłowych punktów miasta zlokalizowanych nad Brdą, wisłą i Kanałem Bydgoskim.
5. angażowanie społeczności miasta w proces rewitalizacji terenów nadrzecznych.
tereny nadrzeczne wymagają kreowania funkcjonalnych, dobrze zaprojektowanych i zagospodarowanych miejsc, które będą odpowiadały potrzebom i oczekiwaniom społecznym. w procesie rewitalizacji terenów nadrzecznych należy też zwrócić uwagę na działania prospołeczne, promocyjne i popularyzatorskie, których celem powinno być wzbudzenie zainteresowania mieszkańców rzeką (przebywaniem, odpoczynkiem
i spotkaniami nad wodą) oraz stworzenie popytu na rzekę, na kontakt z wodą i tury-stykę wodną. Znaczącą rolę w tych działaniach mogą odegrać środowiska wodniackie oraz organizacje pozarządowe i społeczne o różnym profilu. warto też wykorzystać obecny trend czy modę na aktywne spędzanie czasu wolnego i w odpowiedzi na te potrzeby przygotować oferty i atrakcje nadrzeczne w Bydgoszczy. w projektowaniu w strefie nadrzecznej należy także uwzględnić i wykorzystać zasób, jakim jest widok na wodę – kontakt wzrokowy z wodą uznaje się bowiem za bardzo ważny.
6. Zagospodarowanie terenów nadrzecznych umożliwiające intensywne ich użyt-kowanie. tereny nadrzeczne w Bydgoszczy powinny być zagospodarowane w atrakcyjny sposób, odpowiadający randze dużego miasta, w sposób umożliwiający wykorzystanie ich do celów rekreacyjnych i wypoczynkowych, a rzeki Brda i wisła – dla rozwoju tury-styki wodnej. Działania te powinny obejmować rozbudowę, modernizację i adaptację istniejącego zagospodarowania rekreacyjnego i turystycznego oraz budowę nowych obiektów i urządzeń. Rozwój turystyki wodnej wymaga infrastruktury cumowniczej i miejsc postojowych dla różnych jednostek pływających w centrum (śródmieściu) miasta oraz infrastruktury umożliwiającej pokonywanie przeszkód na wodzie (np.
przenoski dla kajaków), a także odpowiedniego oznakowania szlaków wodnych w mie-ście. Na terenach nadrzecznych konieczne będzie wytyczenie pieszych i rowerowych szlaków turystycznych nad wodą, ścieżek przyrodniczych i dydaktycznych, urządzenie terenów do uprawiania nordic walking, plaż, budowa placów zabaw, kortów teniso-wych, nabrzeży i bulwarów wzdłuż rzeki, umeblowanie tych terenów w ławki, fontanny i małą architekturę.
LITERATURA
Bręczewska-Kulesza, D., Derkowska-Kostkowska, B. (2008), etablissement – ogrodowe założenia teatralno-rozrywkowe, w: Przybytki melpomeny. architektura Bydgoszczy, Bydgoszcz: muzeum okręgowe im. L wyczółkowskiego w Bydgoszczy.
Bruttomesso, R. (2001), the Strategic Role of waterfront in urban Redevelopment of cities on water, w: P. Lorens (red.), Large scale ubran Development, Gdańsk: wyd. Politechniki Gdańskiej.
chaline, c. (1980), La dynamique urbain, Paris: Presses universitaires de France.
cichy-Pazder, e., markowski, t. (2009), wprowadzenie, w: e. cichy-Pazder, t. markowski (red.), Nowa urbanistyka – nowa jakość życia. materiały iii Kongresu urbanistyki Polskiej, warszawa: Biblioteka urbanisty.
Drapella-hermansdorfer, a. (1998), Nadrzeczne bulwary, w: J. Kołtuniak (red.), Rzeki – kultura, cywilizacja, historia, Katowice: Śląsk.
Karta Przestrzeni Publicznej (2009), w: e. cichy-Pazder, t. markowski (red.), Nowa urbanistyka – nowa jakość życia. materiały iii Kongresu urbanistyki Polskiej, warszawa: Biblioteka urbanisty (autorzy karty: P. P. Biegański, G. Buczek, e. cichy-Pazder. S. Gzell, a. Kowalski, t. markowski).
Kochanowski, m. (red.) (1998), współczesne metamorfozy miast portowych, Gdańsk: wyd.
Politechniki Gdańskiej.
Kochanowski, m. (2002), Niepokoje i pytania, w: m. Kochowski (red.), Przestrzeń publiczna miasta postindustrialnego, Gdańsk: wyd. Politechniki Gdańskiej.
Lorens, P. (2001), Rewitalizacja frontów wodnych nadmorskich miast portowych [praca doktorska], Gdańsk: Politechnika Gdańska.
muszyńska, D. (2006), Rewitalizacja miejskich terenów nadrzecznych szansą na potrzymanie tożsamości miejsca, w: N. Juzwa, a. Gil, a. Sulimowska-ociepka, K. Zalewski (red.), toż-samość miejsca w dobie globalizacji. odnowa krajobrazu miejskiego, Gliwice: wydział architektury Politechniki Śląskiej.
muszyńska-Jeleszyńska, D. (2012), tereny nadrzeczne w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej Bydgoszczy. Problemy rozwoju i rewitalizacji [praca doktorska], Poznań. uniwersytet im.
adama mickiewicza w Poznaniu.
muszyńska-Jeleszyńska, D. (2014), tereny nadrzeczne w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej Bydgoszczy. Problemy rozwoju i rewitalizacji, w: J. Skowronek (red.), innowacyjne roz-wiązania rewitalizacji terenów zdegradowanych, Katowice – Lędziny: instytut ekologii terenów uprzemysłowionych. centrum Badań i Dozoru Górnictwa Podziemnego.
muszyńska-Jeleszyńska, D. (2015), Znaczenie konsultacji społecznych w procesach rewitalizacji obszarów miejskich, Ruch Prawniczy, ekonomiczny i Socjologiczny, LXXVii (1): 257-271.
ostrowski, w. (1996), wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, warszawa:
oficyna wydawnicza Politechniki warszawskiej.
Pancewicz, a. (2004), Rzeka w krajobrazie miasta, Gliwice. wyd. Politechniki Śląskiej.
Pluta, K. (2014), Przestrzenie publiczne miasta europejskiego, projektowanie urbanistyczne, warszawa: oficyna wydawnicza Politechniki warszawskiej.
Sulima-Kamiński, J. (1984), most Królowej Jadwigi, t. i, Bydgoszcz. Pomorze.
tölle, a. (2010), Restrukturyzacja miejskich obszarów nadwodnych. aspekty urbanistyczne, zarządzające i społeczno-kulturowe, Biuletyn instytutu Geografii Społeczno-ekonomicz-nej i Gospodarki PrzestrzenSpołeczno-ekonomicz-nej, 10.
[1] http://www.mwik.bydgoszcz.pl/index.php/2012-08-06-06-20-22/273-ogrody-wody-u-rothera [10.11.2015].