Małżeństwa

3.2. Formowanie się i rozpad małżeństw od drugiej połowy XX w.

3.2.1. Małżeństwa

Pierwsze powojenne lata to okres, w którym można zaobserwować ten‐ dencje wzrostowe natężenia liczby zawieranych małżeństw. Część z nich stanowiły małżeństwa odraczane ze względu na działania wojenne czy też politykę okupanta w tym względzie (na terenach włączonych do Rzeszy Niemieckiej władze okupacyjne wprowadziły zakaz zawierania małżeństw przed ukończeniem 28 lat dla mężczyzn i 24 lat przez kobiety). Był to też efekt opóźnionej rejestracji wcześniej już zawartych związków wyznanio‐ wych. Koniec lat 40. był rekordowym okresem pod względem liczby zawie‐ ranych małżeństw w całej powojennej historii Polski zarówno w warto‐ ściach bezwzględnych, jak i wartości współczynnika zawierania mał‐ żeństw25.

W 1946 r. częstość zawierania małżeństw w Polsce była o 45% wyższa niż w roku 1938 i wynosiła 11,9 małżeństw na 1000 ludności. Rok później współczynnik wzrósł do 13,0, a w 1948 r. do 13,3 i był najwyższy, jaki odnotowano dla całego kraju w XX w.26 – por. ryc. 18. W 1950 r. natężenie

24 Badanie zostało zrealizowane na zlecenie PAP w pierwszych dniach marca 2013 r., na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie 1000 osób.

25 Miarą natężenia zawierania związków małżeńskich, najczęściej wykorzysty‐ waną, jest ogólny współczynnik zawierania małżeństw, który oblicza się jako stosunek liczby małżeństw zawartych w badanym okresie do ogólnej liczby ludno‐ ści w tymże okresie, w przeliczeniu na 1000 (100 lub 10 000) osób. Współczynnik ten nie uwzględnia wpływu zmian struktury wieku zbiorowości, dlatego jego wartość poznawcza i porównawcza jest ograniczona. Bardziej poprawny meto‐ dycznie jest współczynnik zawierania małżeństw obliczany jako stosunek liczby małżeństw do liczby ludności w wieku uprawniającym do zawierania związków małżeńskich (np. 15 lat i więcej).

26 Zaobserwowaną prawidłowością jest niska częstość zawierania małżeństw w czasie wojny i wysoka ich częstość w pierwszych latach powojennych, na co zwrócił uwagę polski demograf Edward Rosset. Ten osobliwy cykl demograficzny według Rosseta składa się z wojennej fazy destrukcyjnej – z wysoką liczbą zgonów, niską liczbą małżeństw, urodzeń i kurczącym się przyrostem naturalnym, oraz powo‐ jennej fazy kompensacyjnej – z charakterystycznym wzrostem liczby małżeństw

zawierania małżeństw zmniejszyło się do 10,8‰ i było bardzo zróżnico‐ wane regionalnie. Wyjątkowo wysokie współczynniki zawierania mał‐ żeństw występowały w powiatach tzw. ziem odzyskanych, przede wszyst‐ kim na Dolnym Śląsku (rzędu 22‰ w powiatach wałbrzyskim i dzierżo‐ niowskim czy ok. 21‰ w miastach Świdnica i Wrocław), najniższe zaś w Małopolsce (od 6 do 7‰ w powiatach Limanowa, Nowy Sącz, Brzozów, Dąbrowa Tarnowska). Zróżnicowanie stopy małżeństw między tzw. zie‐ miami odzyskanymi i dawnymi było konsekwencją odpływu ludzi młodych z ziem dawnych na tereny zachodnie i północne, z którymi wiązali swoje plany życiowe i tam też zakładali rodziny (Gawryszewski 2005). Wysoka stopa małżeństw w pierwszej połowie lat 50. pozostawała jeszcze pod wpływem gasnącej tendencji kompensacyjnej i dopiero w 1954 r. współ‐ czynnik małżeństw spadł poniżej 10‰. Na początku lat 60. wystąpił gwał‐ towny spadek liczby zawieranych małżeństw, w wiek matrymonialny wkra‐ czały bowiem mniej liczne roczniki urodzone w czasie II wojny światowej. Poza tym, z początkiem stycznia 1965 r. wszedł w życie nowy kodeks ro‐ dzinny i opiekuńczy, podnoszący granicę wieku zawierania małżeństw dla mężczyzn do 21. roku życia. W drugiej połowie lat 60. w związki małżeńskie zaczynają wstępować coraz liczniejsze roczniki powojenne i malejąca uprzednio stopa małżeństw zaczyna się zwiększać – od 7,2‰ w roku 1963 do 8,5‰ w 1970 r. Nadal występowało zróżnicowanie częstości zawierania małżeństw między obszarami zachodnimi i północnymi a dawnymi. W znacznej mierze wynikało to z przeszłości, najwięcej małżeństw zawie‐ rano bowiem tam, gdzie 25 lat wcześniej notowano maksimum urodzeń. Częstość zawierania małżeństw, głównie przez pokolenia wyżu powojenne‐ go, rosła do 1975 r. (9,7‰), po czym przez następne ćwierćwiecze, gdy w wiek matrymonialny wkraczało pokolenie niżu demograficznego, syste‐ matycznie malała do 5,5‰ w 2000 r. Odnotować też należy zacieranie się różnic pomiędzy ziemiami dawnymi i odzyskanymi, które były wynikiem procesów migracyjnych. Początek lat 90. to okres, w którym wchodziły w wiek matrymonialny roczniki z echa wyżu powojennego, oczekiwano więc i zakładano w prognozach wzrost tendencji zawierania małżeństw. Tak się jednak nie stało, przyczyniły się do tego nie tylko zmiany społeczno‐ gospodarcze rozpoczynającej się w naszym kraju transformacji, ale i prze‐ miany demograficzne związane z drugim przejściem demograficznym. Wynika z tego, że rola czynnika demograficznego, tak ważna w okresie powojennym, od lat 90. wyraźnie traci na znaczeniu (Slany 2000).

Początek XXI w. zaowocował dalszym obniżeniem się tendencji wcho‐ dzenia w związki małżeńskie, szczególnie dotyczy to pierwszych jego lat, po

(a potem i urodzeń) i podnoszącym się przyrostem naturalnym; w fazie kompensa‐ cyjnej zawierane są małżeństwa odraczane wskutek wojny (Rosset 1975).

2006 r. tendencja ta nieco osłabła, ale ostatnie lata świadczą o powrocie obniżki częstości zawierania małżeństw. Co ciekawe, odwrócił się rozkład przestrzenny częstości zawieranych małżeństw, tereny bowiem północne i zachodnie, które przez wiele lat wykazywały najwyższe wartości współ‐ czynnika małżeństw, obecnie mają wartości zbliżone lub niższe od średniej krajowej (więcej na ten temat w podrozdziale 3.3).

Charakterystyczny jest też rozkład współczynnika zawierania mał‐ żeństw w układzie miasto‐wieś. Aż do końca lat 80. ubiegłego wieku czę‐ stość zawierania małżeństw w miastach była wyższa niż na terenach wiej‐ skich (były co prawda lata, gdy tendencja ta była odwrócona – 1959, 1967, 1973, 1975, 1977 r.), a różnice w wartościach, sięgające na początku okresu 3‰, zmniejszały się sukcesywnie do 0,5–1‰. Od 1989 r. tendencje odwró‐ ciły się i częstość legalizowania związków jest teraz wyższa na wsi, choć różnice wartości wskaźnika są niewielkie (por. ryc. 18).

Ryc. 18. Małżeństwa na 1000 mieszkańców w Polsce w latach 1946–2011 Źródło: oprac. własne na podstawie Rocznik Demograficzny, 2012, GUS, Warszawa

Procesy przemian demograficznych rozpoczęte na północy i zachodzie Europy od lat 90. ubiegłego stulecia obejmują kraje Europy Wschodniej i Środkowej. Zacierają się różnice pomiędzy Zachodem a Wschodem Europy wyznaczone linią Hajnala, w zamian można mówić o nowym zróżnicowaniu przestrzennym krajów europejskich w ramach zachowań demograficznych. Wyznaczona w latach 60. przez Hajnala granica dzieliła Europę wzdłuż linii Sankt Petersburg – Triest, dzieląc kontynent na część europejską (model europejski) i część wschodnio‐europejską (model wschodnio‐europejski). Podział ten dotyczył modelu zawierania małżeństw, który był obserwowa‐ ny od początku XVIII aż do połowy XX w. W Europie Wschodniej dominowa‐ 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 19 46 19 48 19 50 19 52 19 54 19 56 19 58 19 60 19 62 19 64 19 66 19 68 19 70 19 72 19 74 19 76 19 78 19 80 19 82 19 84 19 86 19 88 19 90 19 92 19 94 19 96 19 98 20 00 20 02 20 04 20 06 20 08 20 10

małżeństwa ogółem małżeństwa miasto małżeństwa wieś

na

 1000

 ludno

ły małżeństwa zawierane wcześnie, w modelu europejskim decyzje o zawarciu małżeństwa odkładano zaś na późniejszy okres życia lub rezy‐ gnowano z jego zawarcia (tab. 7).

Tabela 7 Udział kawalerów i panien w wybranych grupach wieku w 1900 r.

(na 100 osób danej grupy wieku i płci)

Kraje _20–24 ^Mężczyźni_{25–29 45–49 20–24} ^Kobiety_{25–29 45–49}

Model europejski Belgia 85 50 16 71 41 17 Francja 90 48 11 58 30 12 Szwecja 92 61 13 80 52 19 Model wschodnio‐europejski Grecja (model pośred‐ ni) ^{82 47 9 44 13 4} Bułgaria 58 9 3 24 3 1 Serbia 50 23 3 16 2 1 Źródło: Hajnal 1965, za: Kurkiewicz 1998.

Badania, które podjęła Kurkiewicz (1998) wskazują, że jeszcze na po‐ czątku lat 70. kraje Europy Środkowej i Wschodniej nie wyróżniały się pod względem zawierania pierwszych małżeństw z grupy krajów wziętych do analizy (wybrane kraje Europy Północnej, Zachodniej, Południowej i Środ‐ kowowschodniej). Po dziesięciu latach grupa krajów Europy Środkowej i Wschodniej wyróżniała się jako obszar o wysokiej intensywności zawiera‐ nia pierwszych małżeństw. W ciągu dziesięciu kolejnych lat pogłębiały się różnice między krajami Europy Środkowowschodniej i Europy Zachodniej. W chwili rozpadu kraje demokracji ludowej charakteryzowały się dość podobnymi zachowaniami matrymonialnymi. Już w połowie lat 90. wartości charakterystyk małżeńskości tych krajów zaczęły zbliżać się do Europy Zachodniej i Północnej. Jak twierdzi większość badaczy zajmujących się przemianami demograficznymi drugiego przejścia demograficznego, rozpo‐ częcie procesów przemian z opóźnieniem skutkuje ich większą dynamiką, tak jest właśnie w przypadku krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Według jednego z twórców tej koncepcji, van de Kaa, dodatkowym elemen‐ tem wpływającym na przebieg procesów w tych krajach są czynniki spo‐ łeczno‐ekonimczne jako główne przyczyny powodujące głębokie i dyna‐ miczne zmiany (van de Kaa 1994; 1996; 2001a; Lesthaeghe 1995; Lesthae‐ ghe, Surkyn 2002; Frejka 2008; Kotowska i in. 2008).

Instytut na rzecz Polityki Rodzinnej UE w Raporcie Ewolucja rodziny w Europie 2009 stwierdził, że w krajach europejskich (analiza 27 krajów UE) mamy od 1980 r. do czynienia z drastycznym spadkiem liczby zawiera‐ nych małżeństw pomimo wzrostu liczby ludności o ponad 42 mln osób.

W latach 1980–2007 liczba zawieranych małżeństw spadła o 750 tys. (23,4%), a współczynnik małżeństw z 6,75‰ (1980 r.) do 4,87‰ (2007 r.). Tylko dwa kraje, Dania i Szwecja, odnotowały wzrost liczby zawieranych związków (w wartościach bezwzględnych, a współczynnik małżeństw wykazywał tendencję zmienną i pod koniec okresu zmniejszył się). Sytuacja najgorzej przedstawiała się natomiast w Bułgarii, Słowenii i Estonii, gdzie spadek oscylował wokół 50%. Rozpatrując jeszcze dłuższą perspektywę czasową, tj. lata 1960–2011, należy zauważyć systematyczne utrzymywanie się tendencji spadkowej współczynnika zawierania małżeństw w krajach europejskich (UE i pozostałych), chociaż można zaobserwować krótkie okresy wzrostu w krajach Europy Środkowowschodniej, np. 2003–2007. Najniższe wartości współczynnika małżeństw dotyczyły w 2011 r. Bułgarii (2,9‰), Andory (3,1‰), Słowenii (3,2‰) i Luksemburga (3,3‰), a naj‐ wyższe były w Macedonii (7,3‰) i na Cyprze (7,2‰). Polska, z wartością współczynnika małżeństw 5,4‰, mieści się w grupie państw europejskich o wartościach średnich – por. ryc. 19. Uwzględnienie spadku częstości zawieranych małżeństw w krótkiej perspektywie czasowej, tj. w latach 2003–2011 wskazuje także na jego zróżnicowanie. Najwyższe jego wartości wystąpiły np. w Portugalii (33,3%), Hiszpanii (32%), Bułgarii (25,6%), na Węgrzech (25%). Polska znalazła się w grupie, gdzie wystąpił nieznaczny wzrost wartości współczynnika, ale jest to wynik przyjętego okresu analizy, jak wcześniej zaznaczono, od roku 2003 do 2007, w Polsce nawet do 2008, mieliśmy do czynienia z niewielkim, krótkookresowym wzrostem częstości wstępowania w związki małżeńskie, a po tym okresie znów nastąpiła ten‐ dencja spadkowa.

Wśród innych charakterystyk dotyczących zawieranych małżeństw istotną cechą jest wiek nowożeńców. W okresie międzywojennym (1931 r.) związki małżeńskie najczęściej zawierali mężczyźni w wieku 20–24 lata (37,2%) oraz z grupy 25–29 lat (36,4%), w przypadku kobiet dominował przedział wiekowy 20–24 lata (44,3%). Wysoki był w tym czasie udział kobiet bardzo młodych (19 lat i mniej), które wchodziły w związki małżeń‐ skie (siegał ponad 20% wszystkich kobiet zawierających małżeństwa). W pierwszych latach po II wojnie światowej struktura wieku nowożeńców uległa niewielkim zmianom. Wyraźne przemiany w strukturze tego wieku nastąpiły od lat 60. i polegały na zwiększeniu częstości związków zawiera‐ nych w młodszych grupach wiekowych (ryc. 20). Od lat 90., w wyniku zmian systemu społeczno‐ekonomicznego, zmieniły się aspiracje i preferen‐ cje młodzieży wkraczającej w dorosłe życie. Wyrazem tych przemian jest m. in. zawieranie związków małżeńskich w późniejszym wieku, w 2011 r. blisko 45% mężczyzn i ponad 39% kobiet wstąpiło w związek małżeński mając 25–29 lat. Mediana wieku nowożeńców wyniosła 28,5 roku dla męż‐ czyzn i 26,7 roku dla kobiet. W nieco późniejszym wieku zawierali małżeń‐

stwa mieszkańcy miast (29,1 roku mężczyźni i 27,4 roku kobiety) niż wsi (27,7 roku mężczyźni i 26,5 roku kobiety). Ryc. 19. Współczynnik zawierania małżeństw w krajach europejskich w 2011 r. Źródło: oprac. własne na podstawie Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/data/database W Polsce od 15 listopada 1998 r. wprowadzono możliwość zawierania, obok związków cywilnych, małżeństw wyznaniowych ze skutkami w pra‐ wie cywilnym, które potocznie są określane jako małżeństwa konkordato‐ we. W roku 2011 takich małżeństw zawarto 64,9%, pozostałe zawarte małżeństwa stanowiły związki cywilne, w miastach odsetek ten wynosił niespełna 60%, bardziej „popularne” były związki wyznaniowe na terenach wiejskich, gdzie stanowiły ponad 72% z ogółu wszystkich zalegalizowanych związków. Proporcje pomiędzy liczbą zawieranych związków wyznanio‐ wych i cywilnych od 1999 r. zmieniały się na korzyść związków kościelnych, np. w roku 2002 stanowiły ponad 73% zawartych związków. Sukcesywnie ich udział jednak malał i obecnie utrzymuje się na poziomie zbliżonym do 1999 r. 0 250 500 1 000 Km

Współczynnik zawierania małżeństw [‰]

Ryc. 20. Mediana wieku nowożeńców w Polsce w latach 1950–2011

Źródło: oprac. własne na podstawie: Holzer 2003, Rocznik Demograficzny 2012, 2013, GUS, Warszawa

Wśród małżeństw zawieranych w Polsce zdecydowanie dominują mał‐ żeństwa pierwsze, tj. związki, w które wstępują panny i kawalerowie. Od lat na niemal niezmienionym poziomie utrzymuje się udział małżeństw pierw‐ szych wśród ogółu zawieranych związków. W 2001 r. na 100 zawieranych małżeństw przypadało średnio 87 związków pierwszych; w kolejnych latach proporcja ta nieco uległa zmianie. W 2011 r. pary zawierające zwią‐ zek pierwszy raz stanowiły tylko 83,9% ogółu. Odsetek małżeństw powtór‐ nych, zawieranych przez obie osoby owdowiałe lub rozwiedzione, przez cały okres pozostawał na niemal niezmienionym poziomie i wynosił: 4,5% w 2001 r., 4,3% w roku 2005 i 5,2% w 2011 r. W miastach odsetki te były znacząco wyższe w zestawieniu z poziomem na wsi. Niskie wartości udzia‐ łów małżeństw powtórnych mogą wskazywać na malejącą skłonność do zawierania kolejnych związków. Jednak wysoce prawdopodobne jest, że zastępują je nieformalne związki (Sytuacja demograficzna… 2011). 23,5 24,5 25,5 26,5 27,5 28,5 29,5 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2011 mężczyźni ogółem mężczyźni miasto mężczyźni wieś

20,5 21,5 22,5 23,5 24,5 25,5 26,5 27,5 28,5 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2011 kobiety ogółem kobiety miasto kobiety wieś

Kształtowanie się liczby i struktury małżeństw zawieranych w Polsce Ludowej było wypadkową zmian czynników demograficznych, a także uwarunkowań społeczno‐ekonomicznych. Formowanie się małżeństw w okresie transformacji społeczno‐ustrojowej w Polsce wskazuje na więk‐ szą rolę czynników ekonomicznych i zmian świadomości społeczeństwa. Na modernizację społeczeństwa wpłynęła nie tylko transformacja ustrojowo‐ gospodarcza dokonująca się w naszym kraju, ale i przekształcenia w sferze osobowościowej wyrażające się w procesie autonomizacji jednostek, któ‐ remu towarzyszy rozwój idei wolności jednostki i jej samorealizacji także poza pracą (Tyszka 2002). Obrazem modernizacji społeczeństwa są m.in. zachowania demograficzne, a wśród nich zachowania matrymonialne.