Materiały źródłowe i metody badawcze

1.3. Materiały źródłowe i metody badawcze

Podstawowy materiał źródłowy wykorzystany w opracowaniu został pozyskany dwiema drogami. Istotne z punktu widzenia celu pracy były dane statystyczne pochodzące z GUS‐u (Bank Danych Lokalnych, Baza Demografia, roczniki statystyczne branżowe i wojewódzkie) oraz Eurostatu. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na niedostateczny zasób informacji o zachowaniach matrymonialnych i prokreacyjnych dla podregionów, jakie udostępniają Główny Urząd Statystyczny i urzędy wojewódzkie. W wielu przypadkach materiał pierwotny pozyskany przez GUS jest agregowany do poziomu regionów lub województw i tylko w takiej formie udostępniany. W innych przypadkach są to dane dla jednostek niższego rzędu, daje to jednak możliwość przetworzenia ich do poziomu podregionów, o ile są przedstawione w wartościach bezwzględnych. Materiał statystyczny wyko‐ rzystany w pracy pochodził także z Państwowej Komisji Wyborczej, Cen‐ tralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz raportów Ministerstwa Rozwoju Re‐ gionalnego, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Bardzo cenny materiał źródłowy stanowiły opracowania naukowe zarówno polskich, jak i zagra‐ nicznych autorów, które dostarczyły informacji w warstwie teoretycznej a także empirycznej.

Następne źródło informacji pochodziło z badań terenowych. Były to ba‐ dania ankietowe przeprowadzone z mieszkańcami Łodzi w celu poznania ich opinii na temat dokonujących się przemian w zachowaniach demogra‐ ficznych. Pierwszy kwestionariusz był skierowany do mieszkańców Łodzi powyżej 18. roku życia i zawierał pytania odnośnie do nowych zjawisk demograficznych (blisko 800 respondentów). W drugim bloku badań ankie‐ towych poznano opinie młodych łodzian (18–35 lat), których preferencje matrymonialne i prokreacyjne wpływają na ich zachowania demograficzne (ponad 900 respondentów).

Technika ankietowa jako narzędzie badań surveyowych należy do grupy typowych badań społecznych i polega na pozyskaniu informacji na podsta‐ wie wypełnianego przez respondenta kwestionariusza. Niewątpliwie zaletą tej techniki jest możliwość pozyskania nieskrępowanych wypowiedzi re‐ spondentów poprzez wyeliminowanie udziału osoby ankietera w procesie udzielania odpowiedzi. Nieobecność ankietera (tu osoby prowadzącej badania) może jednak wpływać niekorzystnie na wyniki badań z powodu udzielania niepełnych czy też nieistotnych dla badania odpowiedzi. Aby uniknąć takiej sytuacji, kwestionariusz był wręczany przez autorkę opra‐ cowania (bądź przez studentów grupy prowadzącej badania w ramach ćwiczeń terenowych z geografii społeczno‐ekonomicznej w lipcu 2010, 2011 r.) i przez nią odbierany, co umożliwiło wyjaśnienie nieścisłości lub pokonanie trudności. Biorąc pod uwagę formę dostarczenia kwestionariu‐ sza do respondenta i sposób zwrócenia go badaczowi, dokonano badań techniką ankiety rozdawanej (Lutyński 2000). Konstrukcja ankiety skiero‐ wanej do mieszkańców Łodzi była zgodna z zaleceniami budowy tego na‐ rzędzia badawczego sformułowanymi przez J. Lutyńskiego (1977), K. Lu‐ tyńską (1984) i L. A. Gruszczyńskiego (1991). W celu sprawdzenia popraw‐ ności konstrukcji ankiety przeprowadzono badania pilotażowe.

Przeprowadzone badania miały charakter próby dostępnościowej i ce‐ lowej (w przypadku drugiego kwestionariusza skierowanego tylko do młodych łodzian). Ponieważ próba oparta na dostępności badanych odzna‐ cza się niższym stopniem reprezentatywności niż próba losowa, uwzględ‐ niono także kwotowy dobór próby (Babbie 2004). Reprezentatywność zbadanej próby respondentów określono poprzez porównanie ich struktury ze strukturą mieszkańców Łodzi ze względu na płeć i wiek. Wyniki porów‐ nania tych struktur wykazały, że reprezentatywność dobranej w ten sposób próby była relatywnie wysoka.

Mając na uwadze niedoskonałość omawianej techniki zbierania danych (ankiety) należało dokonać oceny wartości uzyskanych wyników. Jak pisze J. Lutyński (2000) „Niezależnie bowiem od tego, że w socjologii – i nie tylko zresztą socjologii – nie opracowano dotychczas efektywnych metod ścisłej oceny wartości tych wyników, wielu badaczy i metodologów stara się pod‐

dać analizie i na tej podstawie dojść do jakichś oceniających wniosków”. Analizę oceny wiarygodności wyników liczbowych, traktowaną jako ich weryfikację, przeprowadzono na podstawie wewnętrznej zgodności logicz‐ nej odpowiedzi – porównując odpowiedzi uzyskane na poszczególne pyta‐ nia. Innym problemem dotyczącym oceny wyników badań ankietowych jest kwestia nieudzielania odpowiedzi na wszystkie pytania. Ogółem 58 ankiet zostało odrzuconych, ponieważ „braki” występujące w odpowiedziach dotyczyły zagadnień zasadniczych. W rezultacie do dalszej analizy zakwali‐ fikowano odpowiedzi ponad 1700 respondentów.

Na potrzeby analizy wykorzystano różnorodne metody statystyczne i kartograficzne. Najważniejszym jednak kryterium doboru metod badaw‐ czych powinien być zawsze problem badawczy. W tym przypadku szukano odpowiedzi na pytanie o tendencje w procesie formowania się i rozpadu małżeństw oraz zachowań prokreacyjnych, a także ich zróżnicowań prze‐ strzennych. Starano się także poznać uwarunkowania ich przebiegu. Istotne również z poznawczego punktu widzenia było, co myślą ludzie na temat nowych procesów demograficznych, szczególnie ludzie młodzi, którzy w niedługim czasie będą podejmować decyzje matrymonialne i prokreacyj‐ ne. Dlatego też podjęto próbę ujęcia tego problemu w sposób ilościowy i jakościowy. Autorka uważa, że połączenie tych podejść może przyczynić się do lepszego rozpoznania zmian, jakie dokonują się w procesach demo‐ graficznych w naszym kraju. Najistotniejsze z punktu widzenia celu pracy było zidentyfikowanie zróżnicowania przestrzennego zjawisk demograficz‐ nych w ujęciu dynamicznym, dlatego też w opracowaniu prezentowane jest podejście scjentystyczne. Jednocześnie szukając odpowiedzi na pytanie, co sądzą mieszkańcy Łodzi na temat przeobrażeń modelu rodziny w Polsce, uwzględniono podejście humanistyczne. To opinie bowiem, szczególnie ludzi młodych, wpływają na ich przyszłe zachowania matrymonialne i prokreacyjne, identyfikacja tego , co sądzą na ten temat młodzi jest istotna dla procesów demograficznych w przyszłości.

Specyfika przedmiotu badań przyczyniła się do zastosowania odpowied‐ nich do celów pracy metod badawczych. W analizach tych źródeł zastoso‐ wano różne procedury statystyczne (wbudowane w programy SPSS i Excel) oraz narzędzia kartograficzne (przy wykorzystaniu narzędzi GIS‐owych – pakietów MapInfo 8.5 i ArcGIS 10). Wśród wykorzystanych procedur staty‐ stycznych wymienić można jedną z metod analizy skupień, a mianowicie metodę aglomeracji Warda, która posłużyła do określenia zróżnicowania przestrzennego zachowań demograficznych. Wykorzystywano również metodę miernika rozwoju Z. Hellwiga do wyznaczenia grup podregionów ze względu na poziom rozwoju społeczno‐gospodarczego. W przypadku okre‐ ślenia znaczenia i wpływu cech demograficznych i społeczno‐ekonomicz‐ nych posłużono się regresją wieloraką.

Znaczenie pracy rozpatrywać można w dwóch aspektach – poznawczym i aplikacyjnym. W przypadku aspektu aplikacyjnego wskazać można jego znaczenie w:

– polityce społecznej i ludnościowej – realizowanie długofalowych dzia‐ łań na rzecz zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów społecznych, stosowanie właściwych instrumentów z punktu widzenia potrzeb społecz‐ nych nie jest możliwe bez rzetelnych informacji o procesach, tendencjach i kierunkach zmian zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych,

– gospodarce przestrzennej i planowaniu przestrzennym – planowanie rozwoju społeczno‐ekonomicznego kraju wymaga informacji na temat potencjału demograficznego i jego możliwości rozwoju, informacji o stanie ludności, jej strukturze, procesach demograficznych oraz zróżnicowaniu przestrzennym.

W aspekcie poznawczym proponowany projekt możne stanowić rozwi‐ nięcie badań, które były dotychczas podejmowane w ramach geografii w Polsce. Większość publikowanych do tej pory prac odnosi się do wybra‐ nych zagadnień i obszarów. Podjęcie rozważań nad większością zachowań matrymonialnych i prokreacyjnych w Polsce w ujęciu przestrzennym oraz ich uwarunkowań może stanowić wzbogacenie dorobku geografii ludności.