Wybrane mikroekonomiczne teorie zachowań prokreacyjnych

to głównym czynnikiem, wpływającym na charakterystyki ludności, będzie imigracja, a nie różnice we współczynniku urodzeń rdzennej i napływowej ludności. Czy opisane przemiany można uznać za nowe, trzecie przejście demogra‐ ficzne? Sam autor zwraca uwagę na fakt, że cześć jego założeń opiera się na długoterminowych prognozach demograficznych obejmujących ruchy migracyjne. Migracja jest zjawiskiem demograficznym bardzo decyzyjnym i zależnym od wielu czynników o charakterze obiektywnym, ale także od uwarunkowań osobowościowych, indywidualnych. Do tej pory nie udało się znaleźć jednoznacznej, wyczerpującej odpowiedzi, dlaczego ludzie podej‐ mują decyzje migracyjne (poza oczywistymi powodami ekonomicznymi, politycznymi, społecznymi). Człowiek nie zawsze bowiem zachowuje się w swoim życiu jak homo economicus.

2.1.7. Wybrane mikroekonomiczne teorie zachowań prokreacyjnych

Teoria H. Leibensteina

Ekonomiczna teoria płodności H. Leibensteina została sformułowana w 1957 r. i opierała się na następujących założeniach: – wszelkie wybory dokonywane w gospodarstwie domowym, dotyczące również posiadania dzieci, są racjonalnie uzasadnione, – podejmując decyzję o powiększeniu rodziny o kolejne dziecko, rodzice porównują użyteczność, jaka wynika z jego posiadania, oraz związane z tym koszty z innymi alternatywnymi wyborami. Autor koncepcji stwierdza, że dziecko jest użyteczne, ponieważ – podob‐ nie jak inne dobra konsumpcyjne – zaspokaja potrzeby rodziców. Wprowa‐ dził trzy typy użyteczności i dwa typy kosztów związane z dodatkowym dzieckiem. Typy użyteczności według H. Leibensteina: 1) użyteczność dziecka rozważanego jako „dobro konsumpcyjne” – źró‐ dło radości dla rodziców, 2) użyteczność dziecka rozważanego jako dziecko‐producent – po pew‐ nym czasie dziecko przystąpi do pracy zarobkowej i przyczyni się do wzro‐ stu dochodów rodziny,

3) użyteczność przyszłego dziecka jako potencjalnego źródła zabezpie‐ czenia, np. na starość.

Koszty posiadania dodatkowego dziecka dzieli natomiast H. Leibenstein na: 1) bezpośrednie, tj. bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo zacznie zarabiać (mieszkanie, wyżywienie, odzież),

2) pośrednie, tj. utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka (niemożliwość pracy matki, utracone zarobki w okresie ciąży, mniejsza mobilność rodziców itp.).

Do swoich rozważań wprowadził analizy zależności pomiędzy zachowa‐ niami prokreacyjnymi a poziomem dochodów. Na tej podstawie wyróżnił cztery fazy przemian demograficznych:

− stadium pierwsze, w którym niskim dochodom towarzyszy wysoka umieralność oraz wysoka płodność, użyteczność potomstwa jest wówczas wysoka, niskie są bowiem koszty utrzymania i wysokie ryzyko zgonu w młodym wieku,

− stadium drugie, w którym obniża się stopa zgonów i wzrastają docho‐ dy; obniżające się bezpośrednio koszty utrzymania dzieci skłaniają do zwiększenia liczebności potomstwa,

− stadium trzecie, w którym występują warunki skłaniające do obniżenia liczebności potomstwa, wzrastają bowiem dochody i uczestnictwo kobiet na rynku pracy,

− stadium czwarte, któremu autor nie przypisuje prawidłowości prze‐ mian demograficznych, jest fazą trwałego rozwoju gospodarczego.

H. Leibenstein prowadził analizy przemian zachowań prokreacyjnych współwystępujących z mobilnością społeczną, a więc dążeniem do zajmo‐ wania coraz wyższego miejsca w hierarchii grup społecznych. Wynika z nich, że chęć awansu społecznego prowadzi do ograniczenia wielkości rodziny (Leibenstein 1963).

Teoria dzietności G. S. Beckera13

Teoria G. S. Beckera jest określana mianem nowej ekonomicznej teorii gospodarstw domowych (new home economics theory). Według autora decyzje o posiadaniu dzieci należy rozpatrywać na równi z innymi decyzja‐ mi ekonomicznym, takimi jak praca czy czas wolny i włączyć je do funkcji produkcji gospodarstw domowych. Płodność jest więc wynikiem świadomej decyzji oraz przemyślanego, celowego działania. Kluczowe znaczenie w ekonomicznej teorii dzietności ma teza, że w gospodarstwie domowym zachodzą interakcje między liczbą dzieci i ich składnikiem jakościowym, co zarazem oznacza, że pożądana liczba dzieci jest silnie uwarunkowana peł‐ nymi kosztami ich utrzymania i pełnymi dochodami gospodarstw domo‐ wych. Główne ustalenia opierają się na analizie funkcji użyteczności i funk‐ cji produkcji gospodarstwa domowego. Założenie tej teorii mówi, że dziecko jest wytworzonym w gospodarstwie domowym dobrem o określonej war‐ tości, która jest determinowana jego jakością: stanem zdrowia, wykształce‐ niem, uzdolnieniami, przyswojonym systemem wartości, poziomem kultury, umiejętnościami. Za pomocą obydwu funkcji rozważane są zachodzące

13 G. S. Becker za rozszerzenie dziedziny analizy mikroekonomicznej na szerokie spektrum spraw związanych z ludzkimi zachowaniami i interakcjami został wyróż‐ niony Nagrodą Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w 1992 r.

w gospodarstwie domowym relacje między dochodem, cenami, funduszem czasu, liczbą i jakością dzieci, które to relacje wpływają na zachowania prokreacyjne małżonków. Jeżeli przedmiotem maksymalizacji jest użytecz‐ ność dzieci w rodzinie, to wówczas optymalne wybory liczby i jakości dzieci wyznaczają krzywe obojętności wyboru użyteczności dzieci i krzywe ogra‐ niczeń budżetowych gospodarstwa domowego (ryc. 17). Ryc. 17. Interakcje między liczbą i jakością dzieci w rodzinie: krzywe obojętności wyboru dzieci oraz krzywe ograniczeń budżetowych gospodarstwa domowego Źródło: Becker 1981 Zaproponowany model był sukcesywnie rozwijany. Jako przykłady nale‐ ży wymienić wzbogacenie źródła użyteczności poprzez uwzględnienie altruizmu oraz wprowadzenie funkcji dynastycznej (dynastic function) jako elementu optymalnej alokacji zasobów. Altruizm beckerowski polega na połączeniu funkcji użyteczności wszystkich członków gospodarstwa domo‐ wego (Becker 1981). Teoria G. S. Beckera jest jedną z propozycji wyjaśniania spadku płodno‐ ści w okresie przejścia demograficznego oraz powojennego wyżu w Europie Zachodniej i USA. Teoria ta ma wielu zwolenników, ale jest także przedmio‐ tem krytyki za pominięcie w analizie warunków społecznych, kulturowych

AB i CD – krzywe ograniczeń budże-wych gospodarstwa domowego to

U i U – krzywe obojętności wyboru użyteczności dzieci ^{0 1}

Wielkość równowagi i optymalnego wyboru liczby i jakości dzieci rodzinnym gospodarstwie domowym^w

e e_{0, 1} Jakość dziecka (q) Liczba dzieci (n) A D B C U₀ U₀ e₁ U₁ U₁ e₀

i politycznych, w jakich podejmowane są decyzje w gospodarstwach domo‐ wych.

Teoria i hipoteza R. A. Easterlina

W koncepcjach R. A. Easterlina można wyróżnić dwa zasadnicze nurty, które tworzą:

1) teorię będącą propozycją uznania spadku płodności w okresie przej‐ ścia demograficznego, a więc w społeczeństwach rozwijających się,

2) hipotezę odnoszącą się do cykliczności zjawisk demograficznych przede wszystkim w USA i w innych krajach zamorskich zaludnionych przez emigrantów z państw anglosaskich. R. A. Easterlin przedstawił nowe podejście w ocenie czynników kształtu‐ jących płodność. Zdaniem autora wszystkie determinanty płodności oddzia‐ łują przez jeden lub więcej z następujących czynników: 1) popyt na dzieci, wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłe‐ go, jaką rodzice chcieliby mieć, gdyby kontrola urodzeń nie pociągała żad‐ nych kosztów, 2) potencjalna liczba rodzonych dzieci, wyrażona liczbą dzieci dożywają‐ cych wieku dorosłego, jaką rodzice mieliby, gdyby świadomie nie kontrolo‐ wali płodności, 3) koszty kontroli urodzeń.

Bezpośrednimi determinantami popytu na dzieci są: dochody, koszt dziecka w porównaniu z kosztem dóbr (trwałego użytku) i subiektywne preferencje posiadania dzieci w porównaniu z innymi dobrami (trwałego użytku). Potencjalna liczba urodzonych dzieci zależy od płodności natural‐ nej i prawdopodobieństwa dożycia dziecka do wieku dorosłego. Koszty regulacji urodzeń obejmują postawy wobec stosowania środków i metod kontroli urodzeń, ich dostępność oraz czas i pieniądze niezbędne do dotar‐ cia do tych środków. Motywacja do ograniczenia urodzeń wystąpi wtedy, gdy podaż dzieci przewyższa popyt na nie.

Ograniczenia płodności wynikają z:

− budżetu − poprzez ceny dóbr i usług rynkowych, płac i niezarobko‐ wych dochodów członków gospodarstwa domowego, a także poprzez czas, jaki mają oni do dyspozycji,

− technologii gospodarstwa domowego, która pozwala przekształcić do‐ bra rynkowe i czas, jakim dysponuje rodzina, w podstawowe środki utrzy‐ mania będące argumentami funkcji użyteczności,

− funkcji urodzeń, w których liczbę urodzeń żywych objaśnia: częstość stosunków seksualnych, okres reprodukcji, metody i środki antykoncepcyj‐ ne, niepłodne okresy w życiu kobiety,

Dla objaśnienia przemian zachowań prokreacyjnych zachodzących w krajach o niskiej płodności konieczne było rozwinięcie proponowanych modeli zarówno popytowych, jak i popytowo‐podażowych. W ten zakres rozważań wpisuje się hipoteza R. A. Easterlina. Zakłada ona, że cykliczność w procesie rodności jest oparta na danym mechanizmie socjoekonomicz‐ nym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw i zachowań prokreacyjnych. Cykliczne zmiany płodności (o cyklu 20−25 lat) wyrażają się tym, że liczna kohorta rodzicielska decyduje się na małą liczbę dzieci, ponieważ dostrzega niedogodności społeczne i ekonomiczne w dużej liczebności rówieśników. Z kolei mało liczna generacja decyduje się na posiadanie licznego potomstwa, widząc społeczne i ekonomiczne niedo‐ godności w małej liczbie rówieśników. Zdaniem R. A. Easterlina zmiany te, z opóźnieniem czasowym, powodują falowanie procesów demograficznych (Easterlin 1976).