Regulacje prawne dotyczące urodzeń

Podobnie jak na inne zjawiska demograficzne, na poziom urodzeń wpły‐ wa polityka ludnościowa, oczywiście jeśli jej instrumenty są skuteczne. Jednym z jej elementów jest prawo pracy i zakres uprawnień przysługują‐ cych pracującym kobietom w okresie ciąży, połogu i wychowania małego dziecka. Choć pierwsze akty prawne dotyczące ochrony macierzyństwa wydano w Polsce w 1919 r. i po II wojnie światowej zwiększano zakres ochrony macierzyństwa w kolejnych aktach prawnych, to dopiero w roku 1974 skodyfikowano prawo i uchwalono kodeks pracy (DzU, 1974, nr 24, poz. 141), wprowadzający jednolite zasady uprawnień przysługujących kobietom pracującym. Zapewnił on kobietom m.in. trwałość stosunku pracy w okresie ciąży i płatne urlopy macierzyńskie, związane z porodem, w wymiarze 16 tygodni przy pierwszym porodzie, 18 tygodni przy każdym następnym porodzie i 26 tygodni przy urodzeniu więcej niż jednego dziecka podczas jednego porodu. Natomiast dopiero od 1 lipca 1981 r. kobiety mogą korzystać z trzyletniego urlopu wychowawczego do ukończenia przez dziecko czterech lat, zachowując ciągłość pracy, oraz z zasiłku wychowaw‐ czego przez dwa lata w czasie urlopu wychowawczego (DzU, 1981, nr 19, poz. 97).

W roku 2013 w odpowiedzi na potrzeby społeczne dokonano zmian do‐ tyczących urlopów rodzicielskich (macierzyńskich i tzw. tacierzyńskich). Zgodnie z przepisami nowelizacji kodeksu pracy oraz niektórych innych ustaw, od 17 czerwca 2013 r. łączny wymiar płatnego urlopu po urodzeniu jednego dziecka zwiększy się z sześciu miesięcy do roku (52 tygodnie), a w przypadku porodu mnogiego nawet do 71 tygodni w zależności od liczby dzieci. Z płatnego rocznego urlopu będą mogli skorzystać rodzice wszystkich dzieci urodzonych w 2013 r. Będzie on obejmował 20 tygodni urlopu macierzyńskiego oraz do 6 tygodni dodatkowego urlopu macierzyń‐

skiego przy urodzeniu jednego dziecka. Rodzice bliźniąt, trojaczków i więk‐ szej liczby dzieci urodzonych w trakcie jednego porodu otrzymają urlop macierzyński w wymiarze od 31 do 37 tygodni w zależności od liczby dzieci oraz do 8 tygodni dodatkowego urlopu macierzyńskiego. Do czasu noweli‐ zacji ustawy dodatkowy urlop macierzyński wynosił do 4 tygodni przy jednym dziecku lub do 6 tygodni przy porodzie mnogim. Ponadto ustawa wprowadza dodatkowo nowy, 26‐tygodniowy urlop rodzicielski. Jego dłu‐ gość jest stała, bez względu na liczbę dzieci urodzonych podczas jednego porodu. Zmiany w przepisach dotyczą także m.in. wysokości wynagrodzeń wypłacanych rodzicom w przypadku korzystania z urlopów. Rodzic, który zdecyduje się tylko na półroczny pobyt z dzieckiem otrzyma 100% pensji. Jeśli będzie chciał przedłużyć urlop o kolejne pół roku, jego pensja przez ten okres wyniesie 60%. Rodzic, który od razu zdecyduje o skorzystaniu z rocznego urlopu otrzyma 80% wynagrodzenia. Nowe przepisy umożliwią elastyczne korzystanie z urlopów przez rodziców dziecka oraz godzenie ról zawodowych i rodzinnych. Przewidziano np. możliwość podzielenia tych urlopów między matkę i ojca. Nowe regulacje mają sprzyjać częstszemu wykorzystywaniu urlopów przez ojców. Nowelizacja powinna również poprawić sytuację kobiet na rynku pracy. Można będzie łączyć pracę mak‐ symalnie na pół etatu z dodatkowym urlopem macierzyńskim i urlopem rodzicielskim. Wtedy pracownik otrzyma połowę zasiłku macierzyńskiego. Pracodawca nie będzie musiał godzić się na łączenie zatrudnienia i urlopu, bo nie na każdym stanowisku możliwa jest praca w niepełnym wymiarze. W takiej sytuacji będzie musiał poinformować pracownika o przyczynach odmowy. Nowelizacja zmienia również przepisy dotyczące urlopu wycho‐ wawczego. Trzyletni urlop wychowawczy będzie można wykorzystać do ukończenia przez dziecko 5. roku życia, a nie jak obecnie do końca 4. roku jego życia. Sejm uchwalił ustawę 28 maja 2013 r., a 10 czerwca 2013 r. podpisał ją prezydent. Ustawa weszła w życie 17 czerwca 2013 r. http://orka.sejm. gov.pl/proc7.nsf/ustawy/1105_u.htm).

Instrumentem prawnym wpływającym na regulacje urodzeń jest usta‐ wodawstwo dotyczące aborcji. W Polsce w odniesieniu do przerywania ciąży do 1956 r. obowiązywał kodeks karny z 1932 r. W dniu 27 kwietnia 1956 r. Sejm przyjął ustawę o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (DzU, 1956, nr 12, poz. 61). Ustawa przewidywała możliwość wyko‐ nania zabiegu w trzech przypadkach: 1) ze wskazań lekarskich, 2) w trudnych warunkach życiowych kobiety ciężarnej, 3) w razie uzasadnionego podejrzenia, że ciąża powstała w wyniku prze‐ stępstwa (gwałtu). Przepisy ustawy z 27 kwietnia 1956 r., z późniejszymi rozporządzeniami wykonawczymi (DzU, 1960, nr 2, poz. 15; 1962, nr 7, poz. 35; 1980, nr 26,

poz. 110), nie precyzowały pojęcia trudnych warunków życiowych, pozo‐ stawiając ich ocenę kobiecie stwierdzającej ustnie swoją wolę. Rozporzą‐ dzenie z 1980 r. stawiało jedynie wymóg dokonywania zabiegu „przez lekarza będącego specjalistą pierwszego lub drugiego stopnia w dziedzinie ginekologii i położnictwa”. Do początku lat 90. zabiegi przerywania ciąży ze względów medycznych i społecznych były ogólnie dostępne i dokonywane nieodpłatnie na oddziałach położniczych w szpitalach rejonowych oraz odpłatnie w prywatnych gabinetach lekarskich. Lekarze prywatni byli zobowiązani do prowadzenia sprawozdawczości statystycznej z wykona‐ nych zabiegów. Z końcem lat 80. środowiska związane z Kościołem katolic‐ kim rozpoczęły kampanię propagandową przeciwko legalnej aborcji. Na początku marca 1989 r., z inicjatywy grupy posłów z Polskiego Związku Katolicko‐Społecznego, złożono w sejmie projekt ustawy o prawnej ochro‐ nie dziecka poczętego. Projekt proponował wprowadzenie karalności abor‐ cji, wzbudził falę protestów i w ówczesnym składzie sejmu nie został skie‐ rowany pod obrady plenarne. Pierwszym prawnym efektem dyskusji było rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 30 kwietnia 1990 r. (DzU, 1990, nr 29, poz. 178) wprowadzające tryb orzekania o do‐ puszczalności przerwania ciąży ze względu na trudne warunki życiowe (pisemne oświadczenie kobiety, zasięgnięcie opinii drugiego lekarza specja‐ listy, lekarza ogólnego, rozmowa kobiety z psychologiem). Zarządzenie zezwalało lekarzowi na uchylenie się „od wydania orzeczenia o dopuszczal‐ ności przerwania ciąży oraz wykonania zabiegu przerwania ciąży, z wyjąt‐ kiem przypadku, gdy niewykonanie zabiegu przerwania ciąży zagraża bezpo‐ średnio życiu kobiety”. Kobieta, w przypadku wydania orzeczenia o niedo‐ puszczalności przerywania ciąży, mogła się zwrócić z wnioskiem o rozpa‐ trzenie sprawy przez komisję lekarską. W 1991 r. samorząd lekarski na Krajowym Zjeździe Lekarzy uchwalił Kodeks Etyki Lekarskiej, w którym przerwanie ciąży z przyczyn społecznych i powstałej wskutek gwałtu uzna‐ no za niedopuszczalne, natomiast przerywanie ciąży ze względów medycz‐ nych zostało poważnie ograniczone. Sejm uchwalił 7 stycznia 1993 r. Usta‐ wę o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczal‐ ności przerywania ciąży (DzU, 1993, nr 17, poz. 78), zwaną powszechnie „ustawą antyaborcyjną”. Sejm w sierpniu 1996 r. złagodził jej brzmienie (DzU, 1996, nr 139, poz. 646) zezwalając na przerwanie ciąży, gdy „kobieta ciężarna znajduje się w ciężkich warunkach życiowych lub trudnej sytuacji osobistej”. W grudniu 1996 r. grupa senatorów złożyła wniosek do Trybu‐ nału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności znowelizowanej ustawy z obo‐ wiązującą konstytucją. W dniu 27 maja 1997 r. Trybunał orzekł, że przepisy ustawy dopuszczające przerywanie ciąży naruszają gwarancje konstytucyj‐ ne dla życia ludzkiego (Orzeczenie K.26/96 z dnia 27 maja, ogłoszone 28 maja). W grudniu 1997 r. (DzU, 1997, nr 157, poz. 1040) sejm zatwierdził

orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego. Obecnie ustawa antyaborcyjna ze‐ zwala na przerwanie ciąży w trzech przypadkach. Może do tego dojść, gdy:

1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, 2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, 3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Jedynym krajem europejskim, w którym obowiązuje zakaz przerywania ciąży jest Irlandia, gdzie aborcja jest dopuszczalna tylko dla ratowania życia kobiety. W większości państw europejskich aborcja jest dopuszczalna na życzenie kobiety podczas trzech pierwszych miesięcy ciąży. W przypadku bardziej zaawansowanej ciąży aborcja jest możliwa z przyczyn społecznych, ze względu na zagrożenie zdrowia i życia, jeśli ciąża jest następstwem gwałtu bądź w przypadku uszkodzenia płodu. W Hiszpanii, Portugalii i Szwajcarii zabieg można przeprowadzić tylko wówczas, gdy zagrożone jest życie i zdrowie kobiety, a w Finlandii i Wielkiej Brytanii przyczyną prze‐ rwania ciąży może być zła sytuacja społeczno‐ekonomiczna oraz uszkodze‐ nie płodu. W ostatniej dekadzie wieku XX kolejne rządy polskie obok ak‐ tywnej polityki antyaborcyjnej właściwie nie prowadziły żadnej polityki w dziedzinie oświaty seksualnej i świadomego macierzyństwa, nie dopuści‐ ły także do wprowadzenia przedmiotu edukacja seksualna do programu szkolnego (Gawryszewski 2005).