Zróżnicowanie przestrzenne rozrodczości według podregionów

4.3. Przestrzenne zróżnicowanie rozrodczości w Polsce 4.3.1. Zróżnicowanie przestrzenne rozrodczości według podregionów Początek XXI w. to okres, w którym poziom rodności w Polsce był niski (pisano o tym w podrozdziale 4.2.1). Rok 2002 był kolejnym rokiem syste‐ matycznego spadku współczynnika urodzeń, choć minimum zostało osią‐ gnięte rok później, kiedy to liczba urodzeń żywych na 1000 ludności wynio‐ sła 9,2 (w 2002 r. niewiele więcej bo 9,3‰). Zróżnicowanie w podregio‐ nach w 2002 r. było jednak znaczne, od 6,8‰ we Wrocławiu do 12,1‰ w gdańskim i nowosądeckim (ryc. 48). Natężenie urodzeń według podre‐ gionów w 2011 r. wahało się w granicach od 8,3 (opolski) do 13,3‰ (gdań‐ ski). Połowa podregionów wykazywała mniejszy od średniej krajowej poziom rodności. Bardzo niski poziom urodzeń (oprócz opolskiego) wystą‐ pił w Łodzi, Szczecinie oraz podregionach: sosnowieckim, jeleniogórskim, nyskim i wałbrzyskim (poniżej 9‰). Wysokie wartości współczynnika urodzeń poza wymienionym już podregionem gdańskim osiągnęły podre‐ giony leżące zarówno w południowej Polsce (np. nowosądecki, tyski), jak i na północy kraju (np. starogardzki czy elbląski). Trzecią grupą podregio‐ nów odznaczającą się większymi wartościami współczynnika urodzeń są obszary leżące w bliskim sąsiedztwie dużych aglomeracji – krakowski, warszawski wschodni, poznański. Oddzielny przypadek stanowi Warszawa, gdzie wartość współczynnika sięgnęła 11,1‰. Obserwuje się dość oczywi‐ stą tendencję rodności w układzie miasto–wieś (A III). Jest to sytuacja, w której poziom rodności na trenach wiejskich jest wyższy niż w miastach. Analiza pozwoliła na wyróżnienie tylko jednego podregionu, białostockiego, w którym mieszkańcy miast (9,415‰) wykazują większą skłonność do posiadania dzieci niż mieszkańcy wsi (9,373‰), różnica ta była jednak bardzo niewielka. Pomiędzy rokiem 2002 i 2011 nastąpił spadek rodności w 17 podregionach (w kraju wzrósł z 9,3 do 10,1‰), a w słupskim i staro‐ gardzkim nie zmienił się (ryc. 49). Co prawda tylko w suwalskim spadek był większy o nieco ponad 1‰. Zdecydowana część podregionów odnotowała wzrost, największy Warszawa (o 3,9‰), Poznań (2,8‰), warszawski zachodni i poznański (po 2,2‰).

Ryc. 48. Współczynnik urodzeń w 2002 i 2011 r. według podregionów Źródło: oprac. własne na podstawie Bazy Demografia, GUS, Warszawa 0 50 100 200 300 Km 6,8 - 8,0 8,1 - 9,0 9,1 - 10,0 10,1 - 11,0 11,1 - 12,1 Współczynnik urodzeń 2011 2002 8,3 - 9,0 9,1 - 9,5 9,6 - 10,0 10,1 - 11,0 11,1 - 13,3 Współczynnik urodzeń

Na zróżnicowanie przestrzennego rozkładu wartości współczynnika rodności wpływają różne czynniki o charakterze demograficznym, jak choćby obserwowany odpływ ludności młodej na obszary metropolitalne dużych miast, a także postawy i zachowania prokreacyjne uwarunkowane np. poziomem religijności czy sytuacją społeczno‐gospodarczą. Ryc. 49. Różnice we współczynniku urodzeń pomiędzy 2011 i 2002 r. według podregionów Źródło: oprac. własne na podstawie Bazy Demografia, GUS, Warszawa W analizach rodności uwzględnia się też kolejność przyjścia na świat po‐ szczególnych dzieci danej matki, co pozwala pośrednio na wnioskowanie o zjawisku wielodzietności. Jak wcześniej pisano, obserwujemy w Polsce ograniczanie liczby dzieci, co jest widoczne chociażby przez malejące odsetki urodzeń trzecich i dalszych. Jeszcze w roku 2002 urodzenia trzecie i dalsze w większości podregionów w kraju stanowiły 1/5 lub 1/4 ogółu urodzeń, a największe udziały notowano w podregionach nowosądeckim, przemy‐ skim, gdańskim oraz północno‐wschodniej części kraju z wyjątkiem biało‐ stockiego (ryc. 50).

0 50 100 200 300

Km

-1,1 - 0,0 0,1 - 0,5 0,6 - 1,5 1,6 - 2,0 2,1 - 3,9 Przyrost/ubytek współczynnika urodzeń

Ryc. 50. Odsetek urodzeń trzecich i dalszych w 2002 i 2011 r. według podregionów Źródło: oprac. własne na podstawie Bazy Demografia, GUS, Warszawa 0 50 100 200 300 Km 10,9 - 14,0 14,1 - 19,0 19,1 - 22,0 22,1 - 25,0 25,1 - 30,2 Kolejność urodzenia dziecka (3 i kolejne) 2011 2002 9,6 - 12,0 12,1 - 14,0 14,1 - 16,0 16,1 - 19,0 19,1 - 23,6 Kolejność urodzenia dziecka (3 i kolejne)

Zjawisko to jest w dalszym ciągu dość zróżnicowane przestrzennie za‐ równo dla ogółu ludności, jak i mieszkańców miast oraz wsi. Największe wartości urodzeń trzecich i dalszych można odnotować dla 2011 r. (od 19,1 do 23,6%) w podregionach nowosądeckim, bialskim, suwalskim, ełckim, starogardzkim, gdańskim i słupskim, tendencja do ograniczania liczby dzieci jest zaś wyraźna w dużych miastach i na terenach zurbanizowanych. Jeszcze większe dysproporcje tego zjawiska występują, jeśli porównamy skłonności mieszkanek miast i wsi do posiadania licznego potomstwa. Są one wyraźnie mniejsze w przypadku tych pierwszych (ryc. 51). Mniejsze skłonności do posiadania licznego potomstwa wystąpiły na terenie całego kraju, z wyjątkiem Szczecina, dla którego zaobserwowano niewielki wzrost odsetka urodzeń trzecich i dalszych. Największe skłonności do ograniczania liczby dzieci wystąpiły w podregionach, w których były największe odsetki takich urodzeń, czyli wschodniej i południowo‐wschodniej Polsce, w mniej‐ szym stopniu na północy kraju (ryc. 52).

By przeprowadzić właściwą analizę zjawiska wielodzietności należy dysponować informacjami o strukturze rodzin. Ponieważ nie zostały jeszcze opublikowane informacje z NSP 2011 dotyczące struktury gospodarstw domowych, autorka z oczywistych względów nie miała możliwości dokona‐ nia takiej analizy. W tym przypadku wykorzystano dane z NSP 2002. Wska‐ zują one na występowanie zjawiska wielodzietności przede wszystkim w Polsce wschodniej i południowo‐wschodniej, gdzie odsetek rodzin z trojgiem lub większą liczbą dzieci przewyższa 20% (ryc. 53).

Ryc. 51. Odsetek urodzeń trzecich i dalszych w 2011 r. według podregionów – miasto‐wieś Źródło: oprac. własne na podstawie Bazy Demografia, GUS, Warszawa 0 50 100 200 300 Km 9,5 - 10,0 10,1 - 12,0 12,1 - 14,0 14,1 - 16,0 16,1 - 17,8 Kolejność urodzenia dziecka (3 i kolejne) WIEŚ MIASTO 0,0 - 12,0 12,1 - 16,0 16,1 - 19,0 19,1 - 22,0 22,1 - 26,3 Kolejność urodzenia dziecka (3 i kolejne)

Ryc. 52. Różnica odsetka urodzeń trzecich i dalszych pomiędzy 2011 i 2002 r. według podregionów

Źródło: oprac. własne na podstawie Bazy Demografia, GUS, Warszawa

Poziom urodzeń pozamałżeńskich jest w naszym kraju bardzo zróżnico‐ wany przestrzennie. W opinii P. Szukalskiego (2010) zróżnicowanie to – jeśli chodzi o uporządkowanie poszczególnych obszarów kraju według porządku hierarchicznego – jest nad wyraz stałe, albowiem obserwuje się je, odkąd tylko w powojennej polskiej statystyce publikować zaczęto odpo‐ wiednie dane, tj. od początku lat 60. W całym powojennym okresie najwyż‐ sze udziały urodzeń pozamałżeńskich zaobserwować można było w Polsce północno‐zachodniej, najniższe zaś w południowo‐wschodniej części kraju (Szukalski 2010). Przyczyn wysokiego odsetka urodzeń pozamałżeńskich upatruje się w następujących czynnikach:

1) odmiennym poziomie kontroli społecznej, wynikającym zarówno z różnic w poziomie zasiedziałości ludności poszczególnych regionów kraju (większa mobilność przestrzenna ludności ziem odzyskanych), jak i ważno‐ 0 50 100 200 300 Km -9,3 - -8,1 -8,0 - -6,0 -5,9 - -3,0 -2,9 - 0,0 0,1 - 0,9 Przyrost/ubytek odsetka

ści takiego narzędzia kontroli, jak spadek (własność publiczna ziemi w Polsce północno‐zachodniej),

2) dziedziczeniu zachowań demograficznych (obecnie wysoki poziom urodzeń pozamałżeńskich odnotowywany jest w tych samych regionach, co kilka dekad temu, zapewne w dużym stopniu zachowania te występują w tych samych środowiskach społecznych i rodzinach),

3) różnicach w poziomie religijności – w przypadku jej mierników (udział małżeństw wyznaniowych wśród wszystkich nowo zawieranych oraz udział osób uczęszczających na niedzielne nabożeństwa) występują w Polsce różnice regionalne ściśle powiązane z regionalnym zróżnicowa‐ niem urodzeń pozamałżeńskich,

4) oddziaływaniu przemian społeczno‐gospodarczych ostatniego dwu‐ dziestolecia (poziomu bezrobocia – w tym zwłaszcza długookresowego – i ubóstwa, szczególnie wysokiego na tych ziemiach, gdzie dominowały monokultury przemysłowo‐rolne i własność państwowa, a zatem na zie‐ miach odzyskanych). Ryc. 53. Odsetek rodzin z trojgiem dzieci lub więcej w 2002 r. według podregionów Źródło: oprac. własne na podstawie Bazy Demografia, GUS, Warszawa 0 50 100 200 300 Km

Odsetek rodzin z 3 dzieci lub więcej

Bardzo ważna jest z jednej strony swoista zwartość przestrzenna w za‐ kresie występowania nietradycyjnych form życia rodzinnego, z drugiej zaś strony swoista niespójność, gdy przyjrzymy się wpływowi klasy miejscowo‐ ści zamieszkiwania na częstość urodzeń pozamałżeńskich. W pierwszym przypadku chodzi o zgodność uporządkowania występowania takich nie‐ tradycyjnych form życia rodzinno‐małżeńskiego, jak częstość urodzeń pozamałżeńskich, kohabitacji (wspólnego zamieszkiwania par nie legalizu‐ jących związku), rozwodów, ślubów cywilnych (Slany 2007; Szukalski 2004; 2006). Tym samym regiony odznaczające się wysoką częstością występo‐ wania jednej z tych „nowinek” obyczajowych zazwyczaj charakteryzują się wysokim poziomem innych. W przypadku drugim idzie o to, że choć w skali ogólnopolskiej obszary wiejskie są mniej podatne na rozprzestrzenianie się nowinek obyczajowych, znaleźć można na terenie naszego kraju obszary, gdzie różnice między miastem a wsią są niezauważalne, jak i takie woje‐ wództwa, gdzie mieszkańcy wsi są nawet bardziej „innowacyjni” obyczajo‐ wo niż „mieszczuchy”. Generalnie zatem mieszkańcy wsi odznaczają się większym zróżnicowaniem skłonności do wydawania pozamałżeńskiego potomstwa niż mieszkańcy miast. Podkreślić wypada, że w trzech woje‐ wództwach – warmińsko‐mazurskim, lubuskim i zachodniopomorskim – na wsi frakcja urodzeń nieślubnych jest od wielu już lat wyższa niż wśród ludności miast. Generalnie sformułować można następującą zasadę – im niższy poziom urodzeń pozamałżeńskich, tym większa różnica pomiędzy mieszkańcami miast a wsi, przy czym w takiej sytuacji to osoby zamieszku‐ jące wieś są bardziej konserwatywne. Wraz ze wzrostem ogólnego udziału urodzeń pozamałżeńskich różnice miasto/wieś zmniejszają się (Szukalski 2010).

Zróżnicowanie regionalne urodzeń pozamałżeńskich wykazuje się trwa‐ łością zarówno w czasie, jak i przestrzeni. Obraz uzyskany dla urodzeń nieślubnych37 w podregionach w 2011 r. potwierdza wcześniejsze analizy P. Szukalskiego. Wynika z niego, że największe odsetki takich zdarzeń wy‐ stępują w podregionach Polski zachodniej i północnej (ryc. 54). Podregio‐ nami, gdzie rodzi się najwięcej dzieci spoza związków są w kolejności: stargardzki (40,3%), gorzowski (39,9%), szczeciński (38,8%), jeleniogórski (38,4%), zielonogórski (36,6%), Szczecin (33,5%), słupski (30,8%) i Łódź (30,8%). Wysokimi odsetkami (zbliżonymi do 30% urodzeń nieślubnych) odznaczają się też podregiony Polski północnej (starogardzki, trójmiejski, elbląski, ełcki i olsztyński), jak również największe miasta. Drugie skrajne wartości, tzn. najniższe odsetki urodzeń pozamałżeńskich (nie przekracza‐

37 P. Szukalski stwierdza, że dyskryminująca wymowa terminu „urodzenie nie‐ ślubne” straciła wraz z upływem czasu aktualność, w swoich opracowaniach za‐ miennie używa przymiotników pozamałżeński i nieślubny.

jące 10%) dotyczą podregionów południowej i wschodniej Polski – krakow‐ skiego (8,6%), rzeszowskiego (9,5%), nowosądeckiego (9,6%) i tarnow‐ skiego (9,6%). W prawie połowie (36) podregionów udział urodzeń nie‐ ślubnych jest niższy od średniej krajowej (A IV). Należy dodać, że w stosun‐ ku do roku 2002 udział urodzeń pozamałżeńskich w podregionach północ‐ nych i zachodnich powiększył się, podregiony te wykazały się bowiem wzrostem odsetka takich urodzeń powyżej 10% (ryc. 55). Ryc. 54. Urodzenia małżeńskie i pozamałżeńskie w 2011 r. według podregionów Źródło: oprac. własne na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS, Warszawa

±

Ryc. 55. Wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich pomiędzy 2002 i 2011 r. według podregionów Źródło: oprac. własne na podstawie Banku Danych Lokalnych, GUS, Warszawa