MARII WOJTAK

1. Uwagi wstępne

Przedmiotem rozważań niniejszego artykułu uczynimy dorobek naukowy Ma-rii Wojtak w kontekście badań i ustaleń genologii germanistycznej. Uściślimy dotychczasowe sposoby rozumienia kontrastowania i kontrastywności w porów-naniach międzyjęzykowych. Szczególnie skupimy się jednak na pojęciu kontra-stywności interlingwistycznej w odniesieniu do wybranych aspektów i kategorii badań tekstologicznych w ujęciach Wojtak w porównaniu z podejściami germani-stycznymi. Postaramy się jednocześnie uwypuklić przejawy dialogu w różnorod-ności tekstologicznych poszukiwań, uwzględniając badania polonistyczne i ger-manistyczne.

2. Kontrastywność w badaniach międzyjęzykowych a kontrastywność interlingwistyczna

Konfrontowanie, kontrastowanie, zestawianie i zderzanie ze sobą różnych wiel-kości to działanie bliskie każdemu człowiekowi, każdemu użytkownikowi języka uwikłanemu w procesy komunikacyjne. W językoznawstwie pierwsze próby kon-trastowania międzyjęzykowego podejmowane były na płaszczyźnie systemów języ-kowych. Porównywano najczęściej systemy gramatyczne, fonetyczne/fonologiczne, leksykalne, słowotwórstwo, frazeologię, leksykografię, języki specjalistyczne, za-pożyczenia w obrębie dwóch języków. Pod wpływem przełomu pragmalingwi-stycznego językoznawcy zwrócili się w kierunku badań kontrastywnych na płasz-czyźnie tekstu. Pewną cezurą w tym zakresie był rok 1980, kiedy to ukazała się monografia Reinharda R. K. Hartmanna Contrastive Textology. Comparative Discourse Analysis in Applied Linguistics¹. Autor podjął w niej próbę

‘przysto-1 R. R. K. Hartmann, Contrastive Textology. Comparative Discourse Analysis in Applied Linguistics, Groos Verlag, Heidelberg 1980.

38 Zofia Bilut-Homplewicz, Anna Hanus

sowania’ lingwistyki tekstu do badań kontrastywnych. Jak jednak słusznie zauwa-żają Wolfgang Pöckl² i Kirsten Adamzik³, cele, jakie sobie stawiał Hartmann, co prawda bardzo ambitne, nie były niczym innym, jak swego rodzaju kontynuacją rozwoju stylistyki kontrastywnej na płaszczyźnie tekstu.

Praktyczną próbę kontrastowania wybranych rodzajów tekstu⁴ podjął niespeł-na rok później niemiecki lingwista Bernd Spillner, który w swojej publikacji Textsorten im Sprachvergleich. Ansätze zu einer Kontrastiven Textologie [Kontra-stowanie rodzajów tekstu. Przyczynek do tekstologii kontrastywnej]⁵ przedstawił wyniki porównań skonwencjonalizowanych tekstów użytkowych. Analizami objął niemieckie i francuskie teksty równoległe⁶, takie jak: prognoza pogody, ogło-szenie matrymonialne, nekrolog itp. Bernd Spillner zaproponował prowadzenie badań kontrastywnych w dwóch podstawowych zakresach, a mianowicie w za-kresie kontrastowania tekstów jako takich w ramach kontrastywnej lingwistyki tekstu [Kontrastive Textlinguistik] – obecnie na obszarze niemieckojęzycznym ba-dania w tym zakresie nie są kontynuowane – oraz kontrastowanie na płaszczyźnie tekstu w ramach tekstologii kontrastywnej [Kontrastive Textologie], polegające na porównywaniu i charakterystyce rodzajów tekstów w wybranych językach. Zasługą tekstologii kontrastywnej, którą bez wątpienia można by nawet określić mianem specjalności germanistycznej, było zatem zapoczątkowanie badań kontrastywnych na płaszczyźnie tekstu. Kierunek ten przyczynił się także do rozwoju genologii, stanowiącej jeden z kluczowych zakresów lingwistyki tekstu.

We współczesnych analizach kontrastywnych, biorąc pod uwagę badania w zakresie poszczególnych języków czy też kultur językowych, można wyróżnić trzy płaszczyzny porównań:

2 W. Pöckl, Kontrastive Textologie, [w:] Kontrastive Textologie, red. E. M. Eckkrammer, N. Hödl, W. Pöckl, Praesens Verlag, Wien 1999, s. 13–46.

3 K. Adamzik, Die Zukunft der Textsortenlinguistik. Textsortennetze, Textsortenfelder, Text-sorten im Verbund, [w:] Zur Kulturspezifik von TextText-sorten, red. U. Fix, S. Habscheid, J. Klein, Stauffenburg Verlag, Tübingen 2001, s. 15–30.

4 Określenie rodzaj tekstu stosujemy w odniesieniu do tekstów użytkowych zgodnie z tradycją germanistyczną, według której odróżnia się Textsorte (rodzaj tekstu) i Textgattung (gatunek tekstu), przy czym ten ostatni termin odnosi się do tekstów literackich.

5 B. Spillner, Textsorten im Sprachvergleich. Ansätze zu einer Kontrastiven Textologie, [w:]

Kontrastive Linguistik und Übersetzungswissenschaft. Akten des Internationalen Kolloquiums Trier – Saarbrücken 25–30.09.1978, Fink Verlag, München 1981.

6 Pod pojęciem teksty równoległe rozumie się zazwyczaj teksty powstałe w dwóch językach, wytworzone w analogicznych sytuacjach komunikacyjnych, w podobnym celu i należące do tego samego rodzaju tekstu (por. H.-H. Lüger, H. E. H. Lenk, Kontrastive Medienlinguistik. Ansätze, Ziele, Analysen, [w:] Kontrastive Medienlinguistik, red. H.-H. Lüger, H. E. H. Lenk, Verlag Empirische Pädagogik, Landau 2008, s. 11–30). Można także brać pod uwagę kolejne kryteria, takie jak: medium, przedział czasowy, tematyka tekstów wybranych do porównań.

Kontrastywność interlingwistyczna w kontekście inspiracji… 39

• porównywanie systemów językowych najczęściej dwóch języków – kontra-stywność międzyjęzykowa [interlinguale Kontrastivität];

• kontrastowanie na płaszczyźnie tekstu, a w ostatnich czasach także na płaszczyźnie dyskursu w ramach tekstologii kontrastywnej – kontrastywność międzytekstowa [intertextuelle Kontrastivität];

• kontrastywność interlingwistyczna [interlinguistische Kontrastivität⁷].

Ostatnia z płaszczyzn wymienionych badań kontrastywnych różni się od dwóch poprzednich punktem odniesienia. Chodzi tu bowiem o porównywanie analogicz-nych dyscyplin lingwistyki w różanalogicz-nych krajach i/lub kulturach piśmienniczych oraz o ukazywanie i wyjaśnianie cech charakterystycznych wybranych obszarów ba-dawczych, prezentowanie i dyskutowanie stanu badań, problemów, akcentowanie różnic i podobieństw oraz wspólnych podejść, jak również zakreślanie dezyde-ratów. W tym kontekście jednak ważne wydaje się przede wszystkim spojrzenie z innej perspektywy na badania w danym obszarze językowym – z perspekty-wy autorów uwikłanych w inny kontekst badawczy. Takie spojrzenie zdaje się szczególnie cenne w porównaniach obszarów badawczych o odmiennej specyfice i różniących się od siebie tradycją, ponieważ daje możliwość głębszej reflek-sji nad dyscypliną w wybranych kulturach piśmienniczych. Badania kontrastyw-ne zajmujące się porównywaniem głównych nurtów germanistyczkontrastyw-nej tekstologii, lingwistyki dyskursu i teorii komunikacji oraz podobnych bądź analogicznych zakresów na gruncie polonistycznym stopniowo rozwijane są także przez pol-skich neofilologów. Intensywnie są one prowadzone między innymi na Uniwer-sytecie Rzeszowskim w Ośrodku Badawczo-Dydaktycznym i Transferu Wiedzy Tekst – Dyskurs – Komunikacja, gdzie powstaje wiele prac kontrastywnych⁸w tym

7 Por. Z. Bilut-Homplewicz, Prinzip Perspektivierung. Germanistische und polonistische Textlinguistik – Entwicklungen, Probleme, Desiderata. Teil 1: Germanistische Textlinguistik, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main 2013.

8 Przykładowo: eadem, Prinzip Kontrastivität. Einige Anmerkungen zum interlingualen, in-tertextuellen und interlinguistischen Vergleich, [w:] Vom Wort zum Text. Studien zur deutschen Sprache und Kultur. Festschrift für Professor Józef Wiktorowicz zum 65. Geburtstag, red. W. Cza-chur, M. Czyżewska, Wydawnictwa UW, Warszawa 2008, s. 483–492; eadem, Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech – próba bilansu, [w:] Lingwistyka tekstu w Polsce i w Niemczech. Poję-cia, problemy, perspektywy, red. Z. Bilut-Homplewicz, W. Czachur, M. Smykała, Atut, Wrocław 2009, s. 325–341; eadem, Sind Diskurs und dyskurs terminologische Tautonyme? Zu Unterschieden im Verstehen der Termini in der deutschen und polnischen Linguistik, [w:] Die Ordnung des Stan-dards und die Differenzierung der Diskurse. Akten des 41. Linguistischen Kolloquiums in Mannheim 2006, red. B. Henn-Memmesheimer, J. Franz, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main 2009, s. 49–59;

eadem, Tautonimia terminologiczna? Kilka uwag o użyciu terminów „Diskurs” i „dyskurs” w ję-zykoznawstwie niemieckim i polskim, „Słowo. Studia językoznawcze”, red. K. Ożóg, Wydawnictwo UR, Rzeszów 2010, s. 21–33; eadem, Wie viel Stilistik in der Textlinguistik? Anmerkungen zur Thematisierung der Stilistik in der deutschen und polnischen Forschung, [w:] Text und Stil. (Studien

40 Zofia Bilut-Homplewicz, Anna Hanus

zakresie, a badacze próbują podejmować dialog i budować mosty pomiędzy kul-turami badawczymi różnych krajów.

3. Wybrane aspekty i kategorie badań tekstologicznych w ujęciach Marii Wojtak versus podejścia germanistyczne

Maria Wojtak, lingwistka, której zainteresowania badawcze oscylują wokół zagadnień genologicznych i stylistycznych, swoje analizy umieściła i prowadzi między innymi na gruncie tekstów prasowych. To właśnie w odniesieniu do nich powstała jej teoria o trójdzielności wzorców gatunkowych. Jako pierwsza badacz-ka podejmująca złożone aspekty genologii lingwistycznej w sposób tak kom-pleksowy zajęła się analizą tekstów zamieszczanych w prasie i funkcjonujących w określonym zakresie komunikacji medialnej, czym ugruntowała nurt badań lin-gwistycznych idących w kierunku eksploracji tekstów/komunikatów medialnych.

I mimo iż pojęcie mediolingwistyka w znaczeniu samodzielnego obszaru lingwi-styki wprowadził dopiero w roku 2013 Bogusław Skowronek⁹, nie można zaprze-czyć, że badania w tym zakresie podejmowane były między innymi przez Wojtak

zur Text- und Diskursforschung), red. Z. Bilut-Homplewicz, A. Mac, M. Smykała, I. Szwed, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main 2010, s. 99–114; eadem, Zwei verschiedene Welten? Ausgewählte germanistische und polonistische Monographien zur Textlinguistik, [w:] In mediam Linguam: Me-diensprache – Redewendungen – Sprachvermittlung. Festschrift für Heinz-Helmut Lüger zum 65.

Geburtstag, red. P. Schäfer, Ch. Schowalter, Verlag, Empirische Pädagogik, Landau 2011, s. 416–

429; eadem, Perspektivität bei der Charakterisierung einer linguistischen Disziplin. Zu einigen nicht nur terminologischen Unterschieden in der germanistischen und polonistischen Textlinguistik, „Col-loquia Germanica Stetinensia” 20, red. R. Lipczuk, D. Sośnicka, Wydawnictwo Naukowe USz, Szczecin 2012, s. 19–33; eadem, Prinzip Perspektivierung…, op. cit.; A. Hanus, Czy „gatunek” to

„rodzaj”? W gąszczu genologii polonistycznej i germanistycznej, „Stylistyka”, t. 21, red. S. Gajda, Wydawnictwo UO. Instytut Filologii Polskiej, Opole 2012, s. 319–333; eadem, Gdzie krzyżują się drogi w polonistycznym i germanistycznym rozumieniu stylu?, „Stylistyka”, t. 24, red. E. Malinow-ska, Wydawnictwo UO. Instytut Filologii Polskiej, Opole 2015, s. 422–443; eadem, Wie werden Stil, Gattung, Text und Diskurs in der Polonistik positioniert? Grundbegriffe der Text- und Diskurs-forschung im deutsch-polnischen Vergleich – dargestellt aus dem Blickwinkel eines germanistischen Forschers, „Studia Germanica Gedanensia” 33, red. D. Olszewska, A. Kątny, A. Socka, Wydaw-nictwo UG, Gdańsk 2015, s. 176–193; A. Hanus, I. Szwed, Przekład tekstu naukowego na tle lingwistycznych badań polonistycznych i germanistycznych, „Stylistyka”, t. 23, red. E. Malinow-ska, Wydawnictwo UO. Instytut Filologii Polskiej, Opole 2014, s. 357–375; Z. Bilut-Homplewicz, A. Hanus, I. Szwed, Zwischen Bachtin und Beipackzettel: Polonistische Textsortenlinguistik in der Übersetzung für deutschsprachige Adressaten, „Zeitschrift des Verbandes Polnischer Germanisten”

2015, Heft 4, red. Z. Berdychowska, R. Kołodziej, P. Zarychta, Wydawnictwo UJ, Kraków 2015, s. 17–30.

9 Skowronek B., Mediolingwistyka. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicz-nego w Krakowie, Kraków 2013.

Kontrastywność interlingwistyczna w kontekście inspiracji… 41 już o wiele wcześniej. Badaczka już od pierwszych lat nowego stulecia znakomi-cie łączy bowiem zagadnienia prasoznawcze z tekstologicznymi i stylistycznymi.

Tworząc syntezy, przekracza granice dyscyplin, wykorzystując instrumentarium tekstologiczno-genologiczne, bada teksty prasowe, sięgając jednocześnie po in-spiracje badaniami stylistycznymi. Można zatem powiedzieć, że badania Wojtak w zakresie mediów ukierunkowane lingwistycznie wyraźnie wykazują zbieżność z kierunkami badań mediolingwistycznych w krajach niemieckojęzycznych. Me-diolingwistyka wyodrębniła się na tym obszarze jako subdyscyplina lingwistycz-na zajmująca się językiem i jego użyciem w komunikacji medialnej, plasuje się ona także na pograniczu językoznawstwa i medioznawstwa. Maria Wojtak, łącząc i interpretując metody badawcze z zakresu prasoznawstwa, tekstologii i stylistyki rodzimej, a także nawiązując do głównych nurtów badań prowadzonych w tym zakresie w Europie Zachodniej, stała się, co można bez wątpienia powiedzieć, prekursorką mediolingwistyki w badaniach polonistycznych.

Zainteresowania badawcze Wojtak, jak już wspomniano, skupiają się na zło-żonych kwestiach genologicznych. Jednak o ile główny nurt badań polonistycz-nych w tym zakresie koncentruje się zarówno na analizach form artystyczpolonistycz-nych, jak i użytkowych, a tendencją dominującą są badania nad pojedynczymi gatunkami¹⁰, to autorka prowadzi rozważania teoretyczne dotyczące przede wszystkim tekstów użytkowych¹¹, chociaż nie jest jej obca również analiza tekstów literackich¹². W jej interpretacji wypowiedzi użytkowe to takie, „które funkcjonują prymarnie poza literaturą, służąc określonym celom praktycznym […]”¹³. Badaczka, wielokrotnie postulując konieczność prowadzenia i rozszerzania badań nad tekstami użytkowy-mi, nawiązuje, a nawet bardzo mocno zbliża się do głównego nurtu badań germa-nistycznych, gdyż germanistyczna lingwistyka tekstu prawie wyłącznie zajmuje się tekstami użytkowymi w szerszym tego słowa znaczeniu¹⁴, a teksty literackie sytuują się na obrzeżach jej badań lub ich analiza jest postulowana¹⁵. Znaczący

10 Genologia germanistyczna poświęca swą uwagę głównie tekstom użytkowym, oczywiście znajdujemy w niej również opracowania dotyczące pojedynczych gatunków/rodzajów tekstów. Por.

M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych, [w:] Polska genologia lingwistyczna, red. D. Ostaszew-ska, R. Cudak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 339–352.

11 Por. M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych…, op. cit.

12 Por. np. M. Wojtak, O języku i stylu polskiego dramatu. Studia i szkice, Wydawnictwo UMCS, Lublin, 2014.

13 M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych…, op. cit., s. 340.

14 Genologia germanistyczna, zajmując się od wielu lat tekstami użytkowymi, rozwinęła się również w kierunku badań tekstów specjalistycznych. W krajach niemieckiego obszaru językowego wyodrębniła się już nawet samodzielna dziedzina nosząca miano lingwistyki tekstów specjalis-tycznych.

15 U. Fix, Texte und Textsorten: sprachliche, kommunikative und kulturelle Phänomene, Frank

& Time GmbH Verlag für wissenschaftliche Literatur, Berlin 2008.

42 Zofia Bilut-Homplewicz, Anna Hanus

wkład Wojtak w badania tekstów użytkowych, których konieczność rozpatrywa-nia wielokrotnie postulowała i którym w dużej mierze się poświęciła, dowodzi, że teksty te należy traktować jako równoprawny przedmiot badań.

Maria Wojtak jest autorką znanej wszystkim tekstologom teorii genologicz-nej. Jej ustalenia na temat wzorców gatunkowych i ich realizacji tekstowych, w interesującym nas kontekście genologicznym, są bardzo istotne w odniesieniu do podejść germanistycznych, w których badacze na zasadzie konsensusu ustalili określone rudymenty dotyczące taksonomii genologicznej. Autorka wyróżnia trzy zasadnicze kategorie, stanowiące pełny zbiór wariantów wzorca gatunkowego:

wzorzec kanoniczny, wzorce alternacyjne oraz wzorce adaptacyjne¹⁶. „Realizo-wana jest szablonowość we wzorcach kanonicznych, osłabiana w alternacyjnych, a funkcjonalnie reinterpretowana w adaptacyjnych”¹⁷. Takiego rozróżnienia nie znajdziemy w pracach germanistycznych. Jednak, jak podkreśla w swojej publi-kacji z 2005 roku Bożena Witosz¹⁸, Maria Wojtak w ujęciu dotyczącym gatunku i wzorca gatunkowego nawiązuje wyraźnie do niemieckiej lingwistyki tekstu¹⁹. Istotnie autorka sięga do tej tradycji, wyodrębniając wzorzec gatunkowy i ga-tunek, nie wyklucza jednak synonimii obu pojęć, określając gatunek mianem

„twór abstrakcyjny (model, wzorzec)”. Tymczasem w tekstologii germanistycz-nej mamy do czynienia z wyraźnym rozróżnieniem pomiędzy Textsorte [rodzaj tekstu] i Textmuster [wzorzec tekstu]. Textmuster to model abstrakcyjny, ideal-ny typ tekstu zawierający tylko jego najistotniejsze i najbardziej typowe cechy²⁰, natomiast Textsorten powiązane są z konkretnymi realizacjami wzorca i mogą wykazywać zarówno cechy bardzo typowe, jak i mniej typowe dla danego ro-dzaju²¹. Badaczka sięga zatem po inspiracje do tekstologii germanistycznej, jed-nak nie neguje także podejść polonistycznych, umiejętnie czerpiąc z obu tra-dycji badawczych i ustaleń zarówno badaczy rodzimych, jak i podejść germa-nistycznych.

W publikacjach Marii Wojtak znajdujemy postulat, a właściwie stwierdzenie dotyczące konieczności otwarcia się genologii tekstów użytkowych na dyscypliny niefilologiczne. Autorka zauważa, że jeśli genologia chce wyjść poza opis budowy

16 Por. np. M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych…, op. cit., s. 355–356.

17 Ibidem, s. 351.

18 B. Witosz, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2005.

19 Bożena Witosz wskazuje tu na publikację Marii Wojtak z 1998 roku: M. Wojtak, Stylistyka a pragmatyka – stan i perspektywy w stylistyce polskiej, „Stylistyka”, t. 8, Wydawnictwo UO, Opole 1998.

20 W. Heinemann, Textsorte – Textmuster – Texttyp, [w:] Text- und Gesprächslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung, red. G. Antos, K. Brinker, W. Heinemann, S. F. Sager, Walter de Gruyter Verlag, Berlin–New York 2000, s. 507–546.

21 M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych…, op. cit.

Kontrastywność interlingwistyczna w kontekście inspiracji… 43 i typologii wypowiedzi, musi czerpać z inspiracji innych dyscyplin i wykorzystać ustalenia tych dyscyplin w interpretacjach tekstów użytkowych, będących obiek-tem ich badań. Jako przykład podaje gatunki urzędowe, religijne i dziennikarskie²². Jak pisze: „Chodzi więc nie tyle o to, by uczynić z genologii interdyscyplinarną gałąź wiedzy, lecz by na jej gruncie spożytkować ustalenia innych dyscyplin”²³. W teorii i praktyce przekładu w odniesieniu do wszystkich gatunków/rodzajów tekstów wiedza interdyscyplinarna jest nieodzowna. Postulat otwarcia się geno-logii lingwistycznej na inne dyscypliny znajdujemy także w pracach Ulli Fix.

Jednakże w tym wypadku szczególna rola według tej badaczki miałaby przypaść właśnie genologii lingwistycznej, która powinna stać się dziedziną interdyscypli-narną, a z jej ustaleń i osiągnięć czerpałyby inspiracje inne dziedziny, także nielin-gwistyczne²⁴. I tym razem dochodzi zatem do swego rodzaju dialogu poszukiwań Wojtak z podejściami germanistycznymi w odniesieniu do badań interdyscypli-narnych. Obecnie bez takiego podejścia nie można już sobie wyobrazić badań, nie istnieją już bowiem ostre granice pomiędzy poszczególnymi subdyscyplinami, a nawet dyscyplinami.

Przejdziemy w tym miejscu do uwag dotyczących stylu. W językoznaw-stwie germanistycznym analiza stylu w kontekście genologii lingwistycznej nie jest w zasadzie praktykowana jako wyodrębniona płaszczyzna badań nad ga-tunkiem/rodzajem tekstu. Pod wpływem przełomu pragmatycznego podkreśla się wprawdzie, że styl jest własnością tekstu²⁵, ale nie łączy się go bezpośrednio z ga-tunkiem, chociaż zarówno kwestia nacechowania gatunkowego tekstu, jak i jego ukształtowania stylistycznego są oczywiście obecne w świadomości badawczej, mimo że nie wyodrębnia się płaszczyzny stylistycznej w badaniach nad gatunka-mi. W swej pracy genologicznej Fix²⁶ podkreśla za to kulturowe uwarunkowanie gatunków/rodzajów tekstu.

Natomiast styl w ujęciu Wojtak w odniesieniu do gatunku to:

[…] składnik wzorca gatunkowego wypowiedzi, zbiór: (a) cech o charakterze ekstralingwi-stycznych wyróżników, mających wykładniki językowe, (b) reguł, które określają relacje między

22 Ibidem, s. 352.

23 Ibidem.

24 U. Fix, Texte und Textsorten…, op. cit.

25 Por. B. Sandig, Textstilistik des Deutschen, Walter de Gruyter Verlag, Berlin–New York 2006; U. Fix, Die stilistische Einheit von Texten – auch ein Textualitätskriterium?, [w:] Satz – Text – Kulturkontrast. Festschrift für Marja-Leena Piitulainen zum 60. Geburtstag, red. E. Reuter, T. Sorval, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main 2005, s. 35–50; W. Heinemann, Alles Stil oder was? Reflexionen zum Verhältnis von Text und Stil, [w:] Text und Stil, red. Z. Bilut-Homplewicz, A. Mac, M. Smykała, I. Szwed, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main 2010.

26 U. Fix, Texte und Textsorten…, op. cit.

44 Zofia Bilut-Homplewicz, Anna Hanus cechami, jak i uwarunkowania cech. Stylistyczny komponent wzorca gatunkowego zawiera ponadto reguły wyboru środków językowych […]²⁷.

Z miejsca stylistyki w badaniach interesujących nas tu obszarów, polonistycznego i germanistycznego, wynikają także różnice w ujęciach stylu. Stylistyka germani-styczna nie jest aż tak mocno związana jak polonigermani-styczna/slawigermani-styczna ze stylami funkcjonalnymi.

Dla Wojtak bardzo istotne jest uwzględnienie aspektu pragmatycznego w zin-tegrowanych analizach stylistycznych, bo to on decyduje w znacznym stopniu o stylistycznym ukształtowaniu wypowiedzi. Gatunki użytkowe badaczka traktuje jako twory wielostylowe²⁸.

Z perspektywy spojrzenia interlingwistycznego należy dobitnie podkreślić relacyjność kategorii dyskurs, styl, gatunek i tekst. Według Wojtak kategorie te tworzą kolekcję

[…] a więc współwystępują w ramach określonego konceptu poznawczego, odnoszą się w pewnych zakresach do rzeczywistości analogicznej (mają do pewnego stopnia tożsamą referencję) i pełnią funkcję eksplikacyjną w relacjach wzajemnych, służąc jednocześnie objaśnianiu istotnych zjawisk komunikacyjnych²⁹.

Autorka ukazuje w oryginalny sposób, jak oświetlenie tych pojęć/kategorii, ich ukazanie relacyjne we wzajemnych zależnościach, wpływa na kształtowanie kontinuum poznawczego. A zatem usytuowanie wymienionych pojęć nie jest przy-padkowe, a kolejność ich występowania w tytule rozprawy jest bardzo istotna, ponieważ wynika z ukonstytuowanego przez autorkę łańcucha poznawczego. Ba-daczka, powołując się na ustalenia lingwistyczne w interesującym ją kontekście, zakłada, że największą moc eksplikacyjną ma właśnie dyskurs. W niniejszym opracowaniu ograniczymy się jedynie do tych paru stwierdzeń, odsyłając czytel-nika zainteresowanego dyskusją nad tą problematyką do omawianego tekstu.

Dla ujęć germanistycznych takie autorskie spojrzenie nacechowane relacyjnie jest zaskakujące, ale też zarazem intryguje innością podejścia, rozumienie stylu i dyskursu wiąże się bowiem z inną tradycją badawczą. Jedynie relacja tekst–

dyskurs jest mocno akcentowana w pracach dotyczących dyskursu zorientowanych

27 M. Wojtak, Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów użytkowych, [w:] Stylistyka a pragmatyka, red. B. Witosz, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2001, s. 41.

28 Ibidem, s. 45.

29 M. Wojtak, O relacjach dyskursu, stylu, gatunku i tekstu, „tekst i dyskurs – text und diskurs”, 4, red. W. Czachur, Z. Bilut-Homplewicz, Wydawnictwa UW, Warszawa–Rzeszów 2011, s. 69–70.

Artykuł ten został przetłumaczony na język niemiecki, por. M. Wojtak, Zur Relation von Diskurs, Stil, Gattung und Text, [w:] Galizien als Kultur- und Gedächtnislandschaft im kultur-, literatur-und sprachwissenschaftlichen Diskurs. Studien zur Text- literatur-und Diskursforschung, red. A. Hanus, R. Büttner, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main–Bern–Bruxelles–New York–Oxford 2015.

Kontrastywność interlingwistyczna w kontekście inspiracji… 45 tekstologicznie³⁰. Dyskurs rozumie się w nich jako zbiór tekstów/wypowiedzi powiązanych ze sobą tematycznie³¹. Gatunek natomiast, jak już wspomniano, rzadko łączy się w badaniach germanistycznych z dyskursem, częściej natomiast z siecią tekstów³².

Lingwistykę dyskursu traktuje się wprawdzie w ramach tego kierunku (tzn.

lingwistyki dyskursu zorientowanej tekstologicznie) jako kontynuację lingwistyki tekstu, jednak należy zauważyć, że badania nad dyskursem nie stanowią jedynie prostego poszerzenia obszaru dociekań. Słusznie zaznacza Olivier Stenschke³³, że oba obiekty badawcze – tekst i dyskurs – znacznie się od siebie różnią.

Podczas gdy teksty są uchwytne (dosłownie: dostrzegalne), o dyskursach nie można tego powiedzieć. To lapidarne stwierdzenie można uznać w tak utworzonej dychotomii tekst–dyskurs za fundamentalne. Różna natura obu obiektów jest wręcz zaproszeniem do analiz różnorodnych dyskursów, które wprawdzie składają się z tekstów, jednakże nie są ich prostą sumą.

W badaniach polonistycznych, w których rozumienie dyskursu podlega rów-nież ewolucji, w tle pojawia się jednak rozumienie dyskursu jako tekstu w kon-tekście.

Podobne podejście germanistyczne do dyskursu ogranicza się natomiast do początkowej fazy badań nad tym zjawiskiem. W lingwistyce dyskursu jako odrębnej dyscyplinie dominują ujęcia o proweniencji społeczno-filozoficznej, w których tekst/wypowiedź jest jednym z komponentów dyskursu.

W ujęciach germanistycznych, inspirowanych przemyśleniami Michela Fou-caulta, dyskurs w dużym uogólnieniu rozumie się jako praktykę komunikacyjną, która determinuje podmiot w jego działaniu (językowym) oraz zbiór tekstów (wypowiedzi) na określony temat (np.: terroryzm, energia atomowa, tolerancja).

Dyskurs w analizach wiąże się z odpowiednim korpusem, który konstytuują teksty/wypowiedzi. Busse/Teubert (1994)³⁴ wyróżniają korpus fikcyjny

Dyskurs w analizach wiąże się z odpowiednim korpusem, który konstytuują teksty/wypowiedzi. Busse/Teubert (1994)³⁴ wyróżniają korpus fikcyjny