(NA PRZYKŁADZIE INFORMACJI DZIENNIKARSKIEJ)
1. Założenia i cel artykułu
W skład interdyscyplinarnych badań nad gatunkami wypowiedzi wchodzą do-konania genologii lingwistycznej. Za Marią Wojtak, współtwórczynią tego nurtu, gatunek traktuję jako wzorzec organizacji tekstu „mający różnorodne realizacje tekstowe”, pamiętając, że jako stosowany w określonej sytuacji komunikacyjnej, model ten pozwala „łączyć teksty o podobnych właściwościach”1 i musi być trak-towany jako dynamiczne zjawisko kulturowe2. Za przydatną uważam przy tym sformułowaną przez Bożenę Witosz pragmatyczną definicję tekstu traktowane-go jako „wyraz intencji komunikacyjnej nadawcy” („tekst jest zdeterminowanym gatunkowo i intertekstualnie całościowym, spójnym – zorganizowanym i skoń-czonym – wyrazem intencji komunikacyjnej nadawcy”3). Przy czym intencja ta jest kodowana także na poziomie wzorca gatunkowego, do którego dany tekst się odwołuje4.
Dając wyraz temu spostrzeżeniu, Wojtak obok aspektów strukturalnego, po-znawczego i stylistycznego wzorca gatunkowego wyróżniła także aspekt pragma-tyczny. Do aspektu czy aspektów pragmatycznych wzorca gatunkowego badaczka zaliczyła „obraz nadawcy i odbiorcy, cel komunikatu (potencjał illokucyjny)” oraz
„prymarne zastosowania komunikacyjne” danego wzorca. Tym samym mogła za Todorovem zwrócić uwagę na to, że wzorce gatunkowe są nie tylko modelami
1 M. Wojtak, Gatunki prasowe, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004, s. 16.
2 Przypomnienie spojrzenia na gatunek jako na kategorię kulturową można odnaleźć choć-by w: M. Wojtak, Genologia tekstów użytkowych, „Postscriptum” 2004–2005, nr 2–1 (48–49), s. 156–171.
3 B. Witosz, Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji. Zagadnienia struktury tekstu, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1997, s. 52. Cytując sformułowaną przez Witosz definicję, rezygnuję z przywoływania literatury, w której akcentowany jest pragmatyczny wymiar tekstu.
Odpowiednią literaturę odnaleźć można np. w cytowanej monografii Bożeny Witosz.
4 Formułując te wstępne założenia, rezygnuję z referowania bogatej literatury dotyczącej pojęć gatunek i tekst.
98 Danuta Kępa-Figura
tworzenia tekstów dla nadawców, lecz także modelami odbioru tekstu5, co w kon-sekwencji oznacza, że gatunek jest konstruktem uwarunkowanym kulturowo. Jak ujął to Stanisław Gajda, „gatunek należy do obszaru konwencji kulturowych (obej-mujących również pewne reguły językowe)” i jest on „kulturowo i historycznie ukształtowany[m] oraz ujęty[m] w społeczne konwencje […] wzor[cem] orga-nizacji tekstu”6.
Bazując na przywołanych konstatacjach, mówiąc o pragmatycznym aspekcie gatunku, chciałabym zwrócić uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze, na uzależnienie od gatunkowego ukształtowania tekstu sposobu stosowania się przez nadawcę tego tekstu do zasady współpracy językowej oraz na możliwość weryfikacji przynależności tekstu do gatunku za pomocą narzędzi pragmatyki (a konkretnie sformułowanej przez Paula Grice’a zasady współpracy językowej). Po drugie, na związek sukcesu komunikacyjnego z konsekwencjami illokucji, czyli mocą sprawczą. Po trzecie, na związek mocy sprawczej z wyborem odpowiedniej narracji.
W rozważaniach dotyczących wskazanych kwestii odniosę się do jednego z gatunków dziennikarskich, tj. do informacji dziennikarskiej.
Jak zauważa Wojtak, aspekty wzorca (ich składniki), w tym aspekt pragma-tyczny, „mogą funkcjonować jako sygnały gatunkowe […], czyli cechy sprzyjające wstępnej identyfikacji wzorca”7. Adaptując tę myśl do rozważań zawężonych do informacji dziennikarskiej, można uznać, że aspekt pragmatyczny wzorca infor-macji dziennikarskiej jest sygnałem gatunkowym wzorca, tj. jest cechą sprzyjającą wstępnej identyfikacji wzorca informacji. Za Wojtak chciałabym przy tym nadmie-nić, że wzorzec gatunkowy informacji dziennikarskiej nie jest jednorodny8. Jak pokazała lubelska badaczka, o normatywności wzorca (czyli zgodności z zalece-niami zawartymi w podręcznikach) można mówić w odniesieniu do kanonicznej wersji wzorca gatunkowego informacji. Natomiast wzorce alternacyjne i adaptacje wzorca kanonicznego informacji należy traktować jako wzorce uzualne. Biorąc to pod uwagę, zastanowię się także nad wpływem pragmatycznych uwarunkowań informacji dziennikarskiej na zasadność klasyfikacji tekstu jako przykładu tego gatunku.
5 Por. M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 17.
6 Oba cytaty: S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1993, s. 245.
7 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 17.
8 Por. ibidem, s. 79.
Pragmatyczne aspekty gatunku (na przykładzie informacji dziennikarskiej) 99 2. Gatunkowe ukształtowanie wypowiedzi a sposób realizacji
Grice’owskiej zasady współpracy językowej
Pisząc o możliwościach weryfikacji przynależności tekstu do gatunku za pomocą narzędzi pragmatyki, przypomnę, że gatunek jest zjawiskiem kulturowym.
Oznacza to, że tekst traktowany jako przykład danego gatunku powinien dążyć do zmieszczenia się w ramach wyznaczonych przez określoną konwencję kulturową (w tym językową). Wzorzec gatunkowy, będąc modelem tworzenia tekstu, jest też modelem jego odbioru (współcześnie powiedzielibyśmy modelem współtworzenia przez tzw. odbiorcę)9, modelem uwarunkowanym kulturowo.
Bazując na tym przekonaniu – jak pokazałam we wcześniejszych pracach – narzędziem weryfikacji przynależności do danej kategorii gatunkowej czy bycia dobrym przykładem tej kategorii jest Grice’owska zasada współpracy językowej.
W formie drukowanej10 operacyjność tego sposobu weryfikacji realizacji wzorca wykazałam właśnie na przykładzie informacji dziennikarskiej oraz (w mniejszym stopniu) na przykładzie felietonu. Wykorzystałam ten sposób weryfikacji także w pracy dydaktycznej, zestawiając informację dziennikarską i komentarz. Prze-prowadzane przeze mnie analizy pokazały, że realizacje poszczególnych gatunków stosują się do zasady kooperacji we właściwy im sposób. To znaczy teksty będą-ce ukonkretnieniem danego wzorca zachowują poszczególne zalebędą-cenia tej zasady,
„uzgadniając” je z wzorcem danego gatunku. Na każdy z gatunków (w tym każdy z gatunków dziennikarskich) można popatrzeć pod kątem sposobu respektowania reguł konwersacyjnych. Reguły te mają więc charakter uniwersalny.
3. Sukces komunikacyjny tekstu a konsekwencje illokucji łączonej z tekstem na mocy jego gatunkowego ukształtowania
Według Paula Grice’a:
Każdy, komu zależy na zasadniczych celach konwersacji czy komunikacji (takich jak udzielanie i odbieranie informacji, wpływanie na innych i podleganie wpływowi innych), jest w odpowiednich okolicznościach zainteresowany w uczestniczeniu w takich wymianach słów, które są owocne
9 Kontekstem dla tej myśli jest zaproponowane przez Johna Fiske’a myślenie o komuniko-waniu jako generokomuniko-waniu znaczeń (por. J. Fiske, Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław 1998.
10 Por. np. D. Kępa-Figura, Świat w informacji dziennikarskiej – informacja czy interpretacja.
Analiza językoznawcza, „Zeszyty Prasoznawcze” 2013, vol. 3, s. 350–363 oraz eadem, Sukces w komunikacji medialnej a genologiczne uwarunkowania współpracy językowej, „Język Polski”
2016, R. 96, z. 2, s. 38–50.
100 Danuta Kępa-Figura tylko przy założeniu, że prowadzi się je w sposób zgodny z ZK [zasadą kooperacji – D. K.-F.]
i maksymami11.
W ramach tej „owocności” mieści się skuteczność komunikacyjna czy inaczej sukces komunikacyjny tekstu respektującego sformułowaną przez Grice’a zasa-dę kooperacji12. W ramach każdego z gatunków nie tylko inaczej realizowane są poszczególne reguły konwersacyjne (o czym piszę w paragrafie 2 niniejszego artykułu), lecz także w przypadku każdego gatunku inne efekty uznawane są za sukces komunikacyjny. Biorąc pod uwagę zagadnienie sukcesu komunikacyjnego, przywołuję ostateczną propozycję Johna Austina dotyczącą sposobu rozumienia zjawiska performatywności oraz proponowane przeze mnie odczytanie tej propo-zycji, polegające na przypisaniu mocy sprawczej (rozumianej jako konsekwencje illokucji) wypowiedziom wszelkiego rodzaju13.
Jak wykazywałam w artykule Sukces w komunikacji medialnej a genologiczne uwarunkowania współpracy językowej14, o sukcesie nadawcy formułującego daną wypowiedź należy mówić nie tylko w momencie wywołania przez nią odpowied-niego efektu perlokucyjnego, lecz także wtedy, gdy spełniony zostanie warunek rozpoznania i akceptacji przez odbiorcę intencji komunikatywnej realizowanej za pośrednictwem danego tekstu. Zajmując się pragmatycznym aspektem gatun-ku, chciałabym podkreślić, że sukcesem komunikacyjnym tekstu ukształtowanego w ramach określonego gatunku jest zaakceptowanie przez odbiorcę następstw konwencjonalnie wiązanych z aspektem illokucyjnym, a dokładniej – następstw określonego typu illokucji. Innymi słowy, sukcesem komunikacyjnym jest akcep-tacja przez odbiorcę mocy sprawczej właściwej określonemu typowi illokucji.
W przypadku informacji dziennikarskiej warunkiem skuteczności jest nie tyl-ko uzyskanie właściwego jej efektu perlokucyjnego (uznanie tego tekstu za tekst informacyjny oraz wytworzenie w odbiorcy przekonania, że został poinformowa-ny), lecz także – a właściwie przede wszystkim – gdy informacja dziennikarska,
11 P. Grice, Logika a konwersacja, [w:] Język w świetle nauki, red. B. Stanosz, Czytelnik, Warszawa 1980, s. 101.
12 Sformułowana przez Paula Grice’a zasada kooperacji – „Wnoś swój wkład do konwersacji tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjęty cel czy kierunek wymiany słów, w której bierzesz udział” – została przez niego rozpisana na szczegółowe maksymy konwersacyjne: ilości („Niech twój wkład w konwersację zawiera tyle informacji, ile jej potrzeba (dla aktualnych celów wymiany)”, jakości („Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, że nie jest prawdą” i „Nie mów tego, do stwierdzenia czego nie masz dostatecznych podstaw”), odniesienia („Niech to, co mówisz, będzie relewantne”), sposobu („Wyrażaj się przejrzyście”, czyli „Unikaj niejasności sformułowań”, „Unikaj wieloznaczności”, „Bądź zwięzły «unikaj zbędnej rozwlekłości wypowiedzi»”, „Mów w sposób uporządkowany”) – por. P. Grice, op. cit., s. 96–98.
13 Por. D. Kępa-Figura, Sukces komunikacji medialnej…, op. cit.
14 Ibidem.
Pragmatyczne aspekty gatunku (na przykładzie informacji dziennikarskiej) 101 wiadomość, jako wypowiedź z przypisaną intencją informacyjną, będzie miała właściwą jej moc sprawczą. Moc sprawcza właściwa intencji informacyjnej wiąże się ze „stworzeniem” stanu przekonania odbiorcy co do pewności prawdziwości tego stwierdzenia oraz określonego stanu nastawienia do nadawcy tej wypowie-dzi. Chodzi tu zatem o założenie przez odbiorcę, że nadawca ma kompetencje, by informować. Ta moc sprawcza mieści się w sferze założeń, które należy przyjąć, aby wypowiedź była skuteczna. Założenia te przyjmujemy w obrębie określonej konwencji kulturowej, podejmując w ramach tej konwencji współpracę językową.
4. Związek mocy sprawczej (czyli konsekwencji illokucji) z realizowanym schematem poznawczym
Łamanie Grice’owskich reguł współpracy językowej jest symptomem braku kompetencji nadawcy, niesprzyjających okoliczności lub sygnałem działania in-tencjonalnego15. Na przykład w przypadku informacji dziennikarskiej łamanie maksym służy: wyrażeniu przez nadawcę swojego „ja” lub nakłonieniu odbiorcy do przyjęcia określonego punktu widzenia lub nawiązaniu kontaktu z odbiorcą.
Przez nawiązanie kontaktu rozumiem nie tylko najbardziej oczywisty efekt, ja-kim jest przyciągnięcie uwagi odbiorcy (np. „tabloidowością” formy lub treści), lecz także ustabilizowanie, wzmocnienie wspólnoty komunikacyjnej. Gdy celo-we łamanie maksym odbywa się w ramach wyznaczonych wspólnymi poglądami nadawcy i planowanego odbiorcy (z uwzględnieniem wybranych przyzwyczajeń i oczekiwań odbiorcy), nie jest zauważane lub, nawet jeśli jest zauważane, nie pro-wadzi do zerwania kontaktu. W przypadku informacji dziennikarskiej stawiane jej normatywne lub uzualne zalecenia oraz przekonanie, że niektóre teksty te zale-cenia realizują, są wyrazem przyjmowania przez członków określonej wspólnoty założenia obiektywizmu sądu (formułowanego w ramach wartości przyjmowa-nych przez tę wspólnotę). Konsekwencją niejednomyślności podmiotów pozna-jących rzeczywistość jest odchodzenie od zaleceń normatywnych i stosunkowa dowolność w formułowaniu zaleceń uzualnych. W konsekwencji, mówiąc o prag-matycznym aspekcie gatunku informacja dziennikarska, należy uwzględnić jego aspekt poznawczy. Jest to zresztą zgodne ze sposobem myślenia Marii Wojtak, która wyróżniając dla celów analitycznych poszczególne aspekty wzorca gatunko-wego wypowiedzi, postuluje – „nie możemy jednak zapominać o ścisłych między nimi powiązaniach”16. Chciałabym zatem pokazać, że z zagadnieniem
intencjo-15 Rozwinięcie myśli zawartej w niniejszym akapicie w: D. Kępa-Figura, Świat w informacji dziennikarskiej…, op. cit.
16 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 17.
102 Danuta Kępa-Figura
nalności ściśle wiąże się wybór schematu poznawczego służącego do objaśnienia rzeczywistości za pomocą tekstu ukształtowanego gatunkowo.
Mówiąc o schematach poznawczych, odwołam się do metodologii językowego obrazu świata oraz wykorzystam zapożyczone z badań psychologicznych17pojęcie narracji rozumianej jako jeden ze sposobów ujęcia mechanizmu poznania świata.
Obraz świata zawarty w języku tradycyjnie, widziany jako kategoria statycz-na (czyli jako zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gra-matycznych oraz w semantycznych strukturach leksyki), współcześnie traktowany jest także jako kategoria dynamiczna18. Rezygnując ze szczegółowego omawiania podobieństw i różnic w sposobie widzenia istoty JOS, przypomnę przyjęty przeze mnie sposób myślenia. Po pierwsze, zastany obraz świata ulega modyfikacji pod wpływem obrazów świata zawartych w tekstach. Po drugie, obserwacja tekstowych obrazów świata pozwala na wydobycie prawidłowości w powstaniu potencjalnych obrazów świata. Po trzecie, przyjmując, że JOS jest kategorią dynamiczną, propo-nuję, by był on rozumiany jako wypadkowa potencjalnych sposobów ujmowania rzeczywistości.
Przyjmując taki sposób rozumienia JOS, podtrzymuję propozycję spojrzenia nań jako na pewnego rodzaju narrację19 (rozumianą oczywiście jako schemat poznawczy). Narrację tę (narrację zawartą w języku) traktuję przy tym jako pierwszy poziom narracji odbywającej się na płaszczyźnie werbalnej, wyróżniając także narrację poziomu drugiego, czyli narrację realizowaną w poszczególnych tekstach (nazwaną przeze mnie narracją snutą na kanwie języka).
Zagadnienie narracji interesuje mnie tutaj nie ze względu na poznawczy aspekt wzorca gatunkowego, lecz jego aspekt pragmatyczny – z zaznaczeniem, że w tym przypadku trudno jest te aspekty rozdzielić. Pragmatyczny wymiar narracji
17 Psychologowie używają pojęcia narracji dla określenia „szczególnej formy poznawczego reprezentowania rzeczywistości” – J. Trzebiński, Wstęp, [w:] Narracja jako sposób rozumienia świata, red. J. Trzebiński, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 13, „struktury porządkującej doświadczenie i rozumienie” – A. Burzyńska, Idee narracyjności w humanistyce, [w:] Narracja. Teoria i praktyka, red. B. Janusz, K. Głodowska, B. de Barbaro, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 23.
18 Spojrzenie na JOS jako na kategorię dynamiczną zaproponowałam w artykule Narracja na płaszczyźnie werbalnej (na przykładzie przekazu medialnego) – D. Kępa-Figura, Narracja na płaszczyźnie werbalnej (na przykładzie przekazu medialnego), [w:] Narracyjność języka i kultury, t. 1: Literatura i media, red. D. Filar, D. Piekarczyk, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, s. 167–
184. Dynamiczne ujęcie JOS postuluje też Ryszard Tokarski w książce Światy za słowami, a myśl tę rozwija w artykule Od językowego obrazu świata do obrazów świata w języku – R. Tokarski, Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013; idem, Od językowego obrazu świata do obrazów świata w języku, „Język Polski” 2016, R. 96, z. 2.
19 Propozycję tę przedstawiłam w: D. Kępa-Figura, Narracja na płaszczyźnie werbalnej…, op. cit.
Pragmatyczne aspekty gatunku (na przykładzie informacji dziennikarskiej) 103 wynika ze wspólnotowego charakteru tego zjawiska. W przypadku tekstowych realizacji wzorca gatunkowego uzgodnienia współtworzące wymiar pragmatyczny tych realizacji dotyczą obu poziomów narracji. Oczywiście, ponieważ narracje poziomu drugiego przyjmują postać wypowiedzi ukształtowanych gatunkowo, właśnie ten drugi poziom narracji jest szczególnie istotny w kontekście rozważań dotyczących związku między pragmatycznym i poznawczym aspektem gatunku.
W przypadku informacji zarówno narracja zawarta w języku, jak i narracja snuta na kanwie języka nie powinny być (z racji zaleceń normatywnych) przeka-zywane w tekście informacyjnym. Aby w perspektywie normatywnej można było mówić o tekście jako o informacji, należałoby zalecić neutralizację schematów poznawczych wykorzystywanych z racji przynależności do określonej wspólnoty językowej rozumianej jako wspólnota etniczna lub jako wspólnota ideologiczna.
Jednak zastosowanie się do tego zalecenia jest, jeśli nie niemożliwe, to przynaj-mniej trudne. Dzieje się tak ze względu na relatywizm języka20. Przede wszystkim należy przypomnieć, że formułując wypowiedź w danym języku, wykorzystujemy słowa i konstrukcje gramatyczne będące jednym ze sposobów ujmowania świata, to znaczy mówimy w ramach narracji zawartej w języku. Co więcej – paradok-salnie – rezygnacja z wykorzystania narracji snutej na kanwie języka wiązałaby się ze zmniejszeniem skuteczności danego tekstu jako przykładu informacji.
5. Pragmatyczne aspekty informacji dziennikarskiej a uzualne wzorce tego gatunku
Jak pisałam, teksty będące ukonkretnieniem danego wzorca gatunkowego za-chowują zasadę kooperacji (i składające się na nią reguły) na sposób właściwy temu gatunkowi. W przypadku informacji do najczęstszych przejawów celowego łamania tej zasady należą wprowadzanie do tekstu wartościowania, formułowanie sądów z ograniczonym stopniem pewności oraz mówienie o świecie z wykorzy-staniem tematu pomocniczego (tj. stosowanie sformułowań metaforycznych). Ge-neralizując, można stwierdzić, że odstępstwa tego rodzaju występują w mediach powszechnie, także w mediach jakościowych. Dość łatwo można zgodzić się z są-dem, że najbardziej wyrazistym przykładem tekstów łamiących reguły współpracy w wersji obowiązującej informację dziennikarską są informacje tabloidowe oraz
20 Zagadnieniu relatywizmu poświęcony został jeden z tomów „czerwonej serii” – Relatywizm w języku i kulturze, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010, s. 217–
236. W opublikowanym w tym tomie artykule Relatywizm języka – pułapka bezczynności czy szansa aktywności poznawczej? przedstawiłam swój sposób widzenia relatywizmu jako kategorii wielopoziomowej.
104 Danuta Kępa-Figura
informacje uwarunkowane ideologicznie. Jednak, jak sądzę, uczestnicy komunika-cji medialnej (w tym także badacze tej komunikakomunika-cji) nie muszą być zgodni co do tego, czy dla identyfikacji tekstu jako informacji tabloidowej musi być spełniony warunek publikacji tego tekstu w mediach określonego rodzaju (tj. np. w mediach tabloidowych) oraz o której informacji (choćby ze względu na miejsce jej publi-kacji) można mówić jako o informacji uwarunkowanej ideologicznie. Co więcej, używane przeze mnie określenia informacja tabloidowa i informacja ideologiczna mogą być uznane za wyrażenia oksymoroniczne.
Wątpliwości te przekładają się na sposób patrzenia na teksty pretendujące do bycia przykładami informacji dziennikarskiej pod kątem ich skuteczności. Je-śli przyjmiemy, że sukcesem komunikacyjnym tekstu ukształtowanego w ramach określonego gatunku jest zaakceptowanie przez odbiorcę mocy sprawczej właści-wej określonemu typowi illokucji, to dla informacji dziennikarskiej (ze względu na oczekiwania wiązane zarówno z kanoniczną wersją wzorca gatunkowego infor-macji, jak i z wzorcami uzualnymi) sukcesem będzie zaakceptowanie przez od-biorcę mocy sprawczej właściwej funkcji informacyjnej. Moc sprawczą informacji dziennikarskiej widzę – jak pisałam – w powstaniu w odbiorcy stanu pewności, że konstatacje składające się na tekst można ocenić jako prawdziwe, a nadawca tego tekstu jest wyposażony w kompetencje konieczne do informowania.
A zatem, czy można mówić o skuteczności informacji tabloidowych oraz informacji uwarunkowanych ideologicznie? Nawet jeśli dany odbiorca nie przyzna tekstowi mocy sprawczej właściwej informacji dziennikarskiej, inny moc taką mu przyzna. Tak jak nie ma zgody, co do tego, czy dana informacja ma charakter tabloidowy lub ideologiczny, tak nie ma zgody, co do tego, czy przysługuje jej określona moc sprawcza. Dzieje się tak, ponieważ – jak pisałam – moc sprawcza mieści się w sferze założeń przyjmowanych w ramach określonej konwencji kulturowej i dotyczy planu przekonań.
Spostrzeżenie to zwraca uwagę na istotność wyboru narracji wykorzystanej w ramach tekstu zapowiadanego jako informacja dziennikarska. Wybór narracji służy nie tylko (co oczywiste) nakłanianiu do przyjęcia określonego punktu widzenia. Odpowiednie dobranie narracji pozwala na przyznanie tekstowi mocy sprawczej właściwej intencji informacyjnej.
6. Konkluzja
Omówione przeze mnie zagadnienia – relacji między gatunkowym ukształto-waniem tekstu a sposobem realizowania przez ten tekst zasady współpracy języ-kowej, związku sukcesu komunikacyjnego z konsekwencjami illokucji (tj. mocą
Pragmatyczne aspekty gatunku (na przykładzie informacji dziennikarskiej) 105 sprawczą) oraz związku mocy sprawczej z wyborem odpowiedniej narracji – po-kazują wpływ pragmatycznego aspektu wzorca gatunkowego na zasadność klasy-fikacji tekstu jako realizującego ten wzorzec.
W przypadku informacji dziennikarskiej – analiza aspektu pragmatycznego pokazuje, że tekst jest informacją, dopóki spełnia każdorazowo aktualizowane oczekiwania odbiorcy co do tego aspektu. Uwzględniając aspekt pragmatyczny gatunku, należy stwierdzić, że informacją dziennikarską może być informacja tabloidalna, jak również informacja przekazywana przez media zaangażowane ideologicznie (a wszystkie w jakimś stopniu nimi są). Teksty te traktowane są jako informacje dziennikarskie przez tego odbiorcę, który zgadza się na wpisanie go do danej wspólnoty oczekiwań.
Bibliografia
Burzyńska A., Idee narracyjności w humanistyce, [w:] Narracja. Teoria i praktyka, red. B. Janusz, K. Głodowska, B. de Barbaro, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008.
Fiske J., Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem, Wydawnictwo ASTRUM, Wro-cław 1998.
Gajda S., Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1993.
Grice P., Logika a konwersacja, [w:] Język w świetle nauki, red. B. Stanosz, Czytelnik, Warszawa 1980.
Kępa-Figura D., Narracja na płaszczyźnie werbalnej (na przykładzie przekazu medial-nego), [w:] Narracyjność języka i kultury, t. 1: Literatura i media, red. D. Filar, D. Piekarczyk, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013.
Kępa-Figura D., Relatywizm języka – pułapka bezczynności czy szansa aktywności poznawczej?, [w:] Relatywizm w języku i kulturze, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010.
Kępa-Figura D., Sukces w komunikacji medialnej a genologiczne uwarunkowania współ-pracy językowej, „Język Polski” 2016, R. 96, z. 2.
Kępa-Figura D., Świat w informacji dziennikarskiej – informacja czy interpretacja.
Analiza językoznawcza, „Zeszyty Prasoznawcze” 2013, vol. 3.
Tokarski R., Od językowego obrazu świata do obrazów świata w języku, „Język Polski”
2016, R. 96, z. 2.
Tokarski R., Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013.
Trzebiński J., Wstęp, [w:] Narracja jako sposób rozumienia świata, red. J. Trzebiński, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
Witosz B., Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji. Zagadnienia struktury tekstu, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1997.
Wojtak M., Gatunki prasowe, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
Wojtak M., Genologia tekstów użytkowych, „Postscriptum” 2004–2005, nr 2–1 (48–49).
Jacek Warchala
Uniwersytet Śląski