Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest prezentacja wyników badań poświęconych specyfice informacyjnych gatunków dziennikarskich w Polsce. Przedmiotem ana-lizy jest stopień zaangażowania dziennikarzy w komentowanie i ocenianie pre-zentowanych przez nich w materiałach informacyjnych zjawisk, wydarzeń i osób.
Prowadzone badania empiryczne stanowią część międzynarodowego projek-tu badawczego „Journalistic Role Performance Around the Globe” kierowanego przez Claudię Mellado z Pontificia Universidad Catolica de Valparaiso w Chile i Leę Hellmueller z University of Houston w USA. Stronę polską reprezentują w nim badacze z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Wydział Nauk Politycz-nych i Dziennikarstwa) – Agnieszka Stępińska (kierownik projektu), Ewa Jurga--Wosik, Dominika Narożna, Bartłomiej Secler i Kinga Adamczewska. Zadaniem tego naukowego przedsięwzięcia jest przeprowadzenie międzynarodowych badań porównawczych zarówno nad postrzeganiem funkcji mediów i ról dziennikarzy (badanie ankietowe wśród dziennikarzy), jak i nad ich faktycznym pełnieniem (analiza zawartości przekazów medialnych). Odrębna część w tym projekcie zo-stała poświęcona potencjalnym adeptom dziennikarstwa (badanie ankietowe wśród studentów kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna).
Zaproponowany schemat analizy stanowi połączenie badań kwestionariuszo-wych z analizą zawartości przekazów, prowadzonych w oparciu o model sformu-łowany na podstawie teorii normatywnych i wcześniejszych badań nad dziennika-rzami1. Do ilościowej analizy zawartości przekazów medialnych ujętych w czte-rech dziennikach: „Gazecie Wyborczej”, „Rzeczpospolitej”, „Naszym Dzienniku”
∗ Ewa Jurga-Wosik, Agnieszka Stępińska, Dominika Narożna, Bartłomiej Secler, Kinga Adamczewska.
1 Szerzej – A. Stępińska, S. Ossowski, Społeczne oczekiwania a autostereotyp dziennikarzy polskich w XXI wieku, [w:] Stereotypy w obszarze społecznym i politycznym, red. B. Pająk-Patkow-ska, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2011, s. 33–46; A. StępińPająk-Patkow-ska, S. Ossowski, Dziennikarze w Polsce: wartości, priorytety i standardy zawodowe, „Studia Medioznawcze” 2011,
132 Ewa Jurga-Wosik et al.
i „Fakcie” zastosowano książkę kodową. Tytuły prasowe wybrano, kierując się na-stępującymi kryteriami: (1) wysokością nakładu i czytelnictwa; (2) typem (prasa opiniotwórcza/tabloid); (3) orientacją polityczną organizacji medialnej. Materiał badawczy pochodzi z lat 2012–2013, w ramach którego poddano analizie łącz-nie 1130 artykułów poświęconych tematyce krajowej, zamieszczonych w głównej części wydania.
Gatunki dziennikarskie
Artykuł dotyczy gatunków dziennikarskich prasowych (tj. rodzaju prasowe-go), czyli gatunków prasowych odnoszących się do wypowiedzi dziennikarskich zamieszczonych w prasie tradycyjnej2. Hipoteza zakłada, że polscy dziennikarze w gatunkach informacyjnych stosują autorski komentarz. Poddane analizie gatunki są definiowane zgodnie z zaleceniem Marii Wojtak jako:
[…] twory abstrakcyjne (model, wzorzec) mające jednak różnorodne konkretne realizacje w formie wypowiedzi, a także jako zbiór konwencji, które podpowiadają członkom określonej wspólnoty komunikatywnej, jaki kształt nadać konkretnym interakcjom3.
Informacja w badaniach występuje jako gatunek lub jako funkcja tekstu. W tym pierwszym kontekście należy wspomnieć o typologii Jana Trzynadlowskiego, któ-ry wyróżnił gatunki autochtoniczne (przypisane dla prasy) i ksenochtoniczne (po-chodzące z innych kręgów piśmiennictwa)4. Do wspomnianego podziału odwo-łuje się także Edward Chudziński5. W literaturze przedmiotu znany jest oprócz dwóch typów najczęściej spotykanych – gatunków informacyjnych i publicystycz-nych, także trzeci – zawierający: gatunki estetyczne, dziennikarsko--literackie, informacyjno-publicystyczne czy tzw. większe gatunki (m.in. wywiad, reportaż, esej)6.
nr 1, s. 17–30; A. Stępińska, S. Ossowski, Kariera, kontrola, służba społeczna – postawy różnych pokoleń polskich dziennikarzy, [w:] Studia nad dziennikarstwem, red. I. Hofman, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2011, s. 43–62.
2 M. Wojtak, Gatunki prasowe, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004, s. 305; eadem, Metamor-fozy gatunków prasowych, [w:] Współczesne media. Status, aksjologia, funkcjonowanie, red. I. Hof-man, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 362.
3 Eadem, Gatunki prasowe, op. cit., s. 16.
4 J. Trzynadlowski, W kręgu wyznaczników form dziennikarskich, [w:] Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie, t. 2, red. M. Kafel, Wydawnictwa UW, Warszawa 1970, s. 115.
5 E. Chudziński, Felieton. Geneza i ewolucja gatunku, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Universitas, Kraków 2000, s. 197.
6 K. Wolny-Zmorzyński, A. Kaliszewski, Rodzaje i gatunki dziennikarskie, [w:] Prasowe ga-tunki dziennikarskie, red. K. Wolny-Zmorzyński, A. Kaliszewski, J. Snopek, W. Furman, Wydaw-nictwo Poltext, Warszawa 2014, s. 22.
Między informacją a komentarzem: polski model dziennikarstwa… 133 Jednocześnie należy stwierdzić, że informacja w polskich badaniach najczę-ściej analizowana jest jako funkcja tekstu. Formułowany jest również postulat, a nawet dyrektywa – jak zauważa Maria Wojtak – „aby w wypowiedziach dzien-nikarskich oddzielić informację od komentarza”7. W istocie dochodzi do podziału na gatunki informacyjne, które pełnią funkcję powiadamiania i gatunki publicy-styczne o funkcji interpretacyjnej i perswazyjnej8. Zasygnalizowany podział na gatunki informacyjne i publicystyczne, zdaniem Kazimierza Wolnego-Zmorzyń-skiego, należy uzupełnić o trzeci rodzaj – grupę gatunków pogranicznych (wywiad, debata i hipertekst), które spełniają częściowo zarówno funkcję informacyjną, jak i publicystyczną9. Jednakże, jak słusznie zauważono (Walery Pisarek, Małgorza-ta Lisowska-Magdziarz), granice między gatunkami są płynne, bowiem brakuje powszechnie uznawanego rejestru gatunków10. Przychylając się do opinii Lisow-skiej-Magdziarz, współcześnie dla medioznawców i krytyków:
[…] próba budowania genologii medialnej […] jest wysiłkiem na rzecz odnalezienia wewnętrz-nych mechanizmów i porządku oraz zbudowania narzędzi, które pozwalałyby lepiej zrozumieć media11.
Gatunkami informacyjnymi są wiadomości – przekazywane w sposób zwarty i rzeczowy, bliskie faktom, zjawiskom czy zdarzeniom12. Gatunki informacyjne w swojej podstawie mają odpowiadać na pytania – Kto? Co? Gdzie? Kiedy?
Jak? Dlaczego? Z jakim skutkiem?, a ich budowa ma polegać na odwróconej piramidzie13. Ponadto ważne jest spełnienie postulatu obiektywizmu, co może oznaczać między innymi depersonalizację komunikatu14.
W latach 90. ubiegłego stulecia środowisko polskich medioznawców uważało, iż model polskiego dziennikarstwa bliższy jest modelowi
południowoeuropejskie-7 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 30; M. Kunczik, A. Zipfel, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komunikowaniu, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2000, s. 132.
8 Z. Bauer, Gatunki dziennikarskie, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chu-dziński, Universitas, Kraków 2000, s. 149; por. J. Fras, Dziennikarski warsztat językowy, Wydaw-nictwo UWr, Wrocław 1999; M. Szulczewski, Informacja, [w:] Teoria i praktyka dziennikarska, red. B. Golka, M. Kafel, Z. Mitzner, PWN, Warszawa 1964, s. 91–92; I. Tetelowska, Informacja – odrębny gatunek dziennikarski, [w:] Szkice prasoznawcze, red. P. Dubiel, W. Pisarek, OBP RSW
„Prasa”, Kraków 1972, s. 46; K. Wolny-Zmorzyński, A. Kaliszewski, op. cit., s. 19.
9 K. Wolny-Zmorzyński, op. cit., s. 24.
10 W. Pisarek, Gatunek dziennikarski: Informacja prasowa, „Zeszyty Prasoznawcze” 1993, z. 3–4, s. 156; M. Lisowska-Magdziarz, Pytanie o genologię mediów w kulturze partycypacji. Próba rekonesansu metodologicznego, [w:] Gatunki i formaty we współczesnych mediach, red. W. Godzic, A. Kozieł, J. Szylko-Kwas, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2015, s. 21.
11 M. Lisowska-Magdziarz, op. cit., s. 21.
12 Z. Bauer, op. cit., s. 146–147.
13 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 32; W. Pisarek, op. cit., s. 158.
14 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 31.
134 Ewa Jurga-Wosik et al.
mu (śródziemnomorskiemu – za: D. Hallin i P. Mancini), w którym komentarz ze strony dziennikarza towarzyszy informacji15. Jego przeciwieństwem był model liberalny, w ramach którego genologia wskazywała na rozdział pomiędzy informa-cją i komentarzem16. Współcześnie badacze modelu liberalnego w USA zwracają uwagę, iż obniżyła się jakość mediów informacyjnych i profesjonalizm dzienni-karski (B. Dobek-Ostrowska za: D. Hallin, P. Mancini)17. Obecnie również polski system medialny, jak wskazuje Bogusława Dobek-Ostrowska, znajduje się pomię-dzy modelem liberalnym a modelem spolaryzowanego pluralizmu (choć pojawiają się cechy przypisywane do modelu demokratycznego korporacjonizmu), co wię-cej, miejsce paralelizmu politycznego zajmuje instrumentalizacja polityczna i eko-nomiczna18. Nie zmienia to faktu, iż publicystyka jest zakorzeniona w polskiej tradycji i kulturze dziennikarskiej i jak stwierdza Dobek-Ostrowska:
Ten gatunek prasowy, nieobecny lub słabo rozwinięty w zachodnich systemach medialnych, jest typowy dla polskiego dziennikarstwa i współistnieje z innymi formatami zorientowanymi na informację, charakterystycznymi dla modelu liberalnego19.
Gatunki, a także odmiany gatunkowe, które łączą w sobie cechy informacji i publicystyki, Wojtak nazywa poruszonymi lub mieszanymi20. Dziennikarskimi gatunkami prasowymi, tzw. poruszonymi i mieszanymi według badaczki są mię-dzy innymi notatka z dominantą publicystyczną, wiadomość z dominantą publicy-styczną oraz komentarz autonomiczny (stonowany) i nieautonomiczny21. Gatunka-mi informacyjnyGatunka-mi będą natoGatunka-miast notatka z doGatunka-minantą informacyjną i wiadomość z dominantą informacyjną22. W badaniach polskich (M. Wojtak) i międzynarodo-wych („Journalistic Role Performance Around the Globe”) nad informacją można dostrzec różnice w jej konstrukcji metodologicznej (zob. tab. 1), jednakże końco-we wnioski wykazują podobieństwa, co zostało zauważone przez Marię Wojtak podczas wpisanej w jubileusz XL-lecia jej pracy naukowej konferencji „Współ-czesne media – gatunki w mediach”23. Przykładowo, w badaniach „Journalistic
15 B. Dobek-Ostrowska, Polski system medialny na rozdrożu. Media w polityce, polityka w mediach, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011, s. 19; D. C. Hallin, P. Mancini, Systemy medialne.
Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, Wydawnictwo UJ, Kraków 2007, s. 39;
ibidem, s. 100.
16 D. C. Hallin, P. Mancini, op. cit., s. 201.
17 B. Dobek-Ostrowska, op. cit., s. 172.
18 Ibidem.
19 Ibidem, s. 45.
20 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 36.
21 Ibidem, s. 306.
22 Ibidem.
23 Konferencja ogólnopolska – „Współczesne media – gatunki w mediach”, Wydział Politologii UMCS w Lublinie, 4.04–5.04.2016.
Między informacją a komentarzem: polski model dziennikarstwa… 135 Role Performance Around the Globe” (2014) – opis jako gatunek prasowy pod względem objętości jest zbliżony do reportażu i jest opisem wydarzenia, przeżyć, których doświadczył dziennikarz lub których był świadkiem, a także opisem za-wierającym dialogi, hiperbole, charakterystykę miejsca i ludzi. Natomiast reportaż w tym samym projekcie charakteryzuje się objętością większą niż w przypadku ar-tykułu, a także – prezentacją faktów oraz ich pogłębioną analizą (może obejmować dodatkowe informacje zaprezentowane w postaci odrębnych ramek lub wykresów).
Tab. 1. Informacja o badaniach
Maria Wojtak (2004) „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014)
Notatka prasowa (informacja poszerzona) Notatka prasowa (informacja poszerzona) Wiadomość prasowa (informacja pełna) Artykuł (informacja pełna)
Reportaż (informacja zobrazowana) Opis (informacja zobrazowana) Komentarz prasowy (informacja zinterpretowana) Reportaż (informacja zinterpretowana) Źródło: Por. M. Wojtak, Gatunki prasowe, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004; opracowanie własne na podstawie projektu: „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Badania nad postrzeganiem ról i ich pełnieniem przez polskich dziennikarzy
Analizując role, jakie pełnią polscy dziennikarze, warto porównać wytyczne warsztatu dziennikarskiego z deklaracjami dziennikarzy odnośnie do ważności ich obowiązków, szczególnie w wymiarze ideałów i wartości dziennikarskich. W tym celu można się posłużyć badaniami empirycznymi, które przeprowadzono w ra-mach międzynarodowego projektu „Journalism in change. Journalistic culture in Russia, Poland and Sweden” w latach 2011–2014, w Polsce kierowanymi przez Bogusławę Dobek-Ostrowską z Uniwersytetu Wrocławskiego. Wynika z nich, że wśród obowiązków dziennikarza dla tej grupy zawodowej istotne były: obiektyw-ne prezentowanie informacji (93% respondentów-dziennikarzy), przedstawianie różnych opinii (93%), bycie niezależnym od określonych interesów (91%) i kry-tykowanie niesprawiedliwości (91%), zatem wskazywano na obiektywizm, plura-lizm oraz funkcję kontrolną mediów24. Jednocześnie te same badania pokazały, że nastąpiło obniżenie jakości dziennikarstwa – taką opinię wyraziło 62% dzien-nikarzy, a tylko mniej niż 1/3 respondentów (29%) uznało, że polscy dziennikarze wypełniają obowiązki wobec społeczeństwa25.
24 B. Dobek-Ostrowska, P. Barczyszyn, A. Michel, Zmiany w dziennikarstwie. Kultura zawo-dowa polskich dziennikarzy (badania ilościowe), „Studia Medioznawcze” 2013, nr 1, s. 18.
25 Ibidem, s. 18–19.
136 Ewa Jurga-Wosik et al.
Celem informacji jest ukazanie intersubiektywnego obrazu świata, a celem komentarza – ujawnienie własnego stanowiska. Należy nadmienić, że komentarz, jako gatunek opiniotwórczy, pełni nie tylko funkcję perswazyjną, ale cechuje go również rzeczowa argumentacja26. Komentarzem jest wyjawienie intencji wprost przez użycie np. liczby pojedynczej lub mnogiej, natomiast w materiałach pra-sowych pełniących funkcję informacyjną może pojawić się komentarz, w którym nadawca jest ukryty27. Badania dowodzą, iż komentarz jest bardziej zrozumia-ły i charakteryzuje się niższym stopniem oficjalności aniżeli „czysta” informacja, a zatem silniej wpływa na zachowania i postawę odbiorcy28. W projekcie „Journa-listic Role Performance Around the Globe” komentarz pochodził od dziennikarza (m.in. opinia, żądanie, argumentacja, przypuszczenie, pisanie w pierwszej osobie, użycie przymiotników).
W polskich badaniach nad udziałem komentarza w informacji analizowano głównie metody wpływania na czytelnika, natomiast w mniejszym stopniu do-szukiwano się intencji, jaką dany dziennikarz miałby realizować29. Dominowało pytanie o cel nadawcy – informacyjny czy perswazyjny (stąd odwołanie do teo-rii aktów mowy i aspektów ich tworzenia – illokucyjnego i perlokucyjnego)30. Jak stwierdziła Maria Wojtak, perswazja może ujawniać się we wszystkich kom-ponentach wzorca gatunkowego: bezpośrednio w aspekcie pragmatycznym i po-znawczym, a pośrednio w strukturalnym i stylistycznym31. Zdaniem Pawła Krze-mińskiego, „ilość użytych środków perswazyjnych jest najbardziej miarodajna dla określenia miejsca danego materiału prasowego na osi informacja – ko-mentarz”32. Ponadto, jak wskazała Danuta Kępa-Figura, powołując się na teo-rię Johna Fiske’a, dominującą funkcją wypowiedzi jest funkcja fatyczna i nie-zależnie od zróżnicowania gatunkowego komunikaty medialne zmierzają do na-wiązania i podtrzymania kontaktu z odbiorcą33. Zdaniem badaczki, wyraźnie
26 B. Bogołębska, Retoryka pism codziennych na przykładzie „Gazety Wyborczej” i „Rzeczpo-spolitej”, [w:] Wypowiedź dziennikarska, red. B. Bogołębska, A. Kudra, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2008, s. 42.
27 P. Krzemiński, Jeszcze informacja czy już komentarz, [w:] Współczesne media. Wolne media?, t. 3, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010, s. 159.
28 Ibidem, s. 160; por. D. Kępa-Figura, Mówię, więc jestem – problem intencjonalności w pro-gramach informacyjnych, [w:] Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych, red. M. Filiciak, G. Ptaszek, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 146–166.
29 P. Krzemiński, op. cit., s. 159.
30 Ibidem, s. 160.
31 M. Wojtak, Gatunki prasowe, op. cit., s. 16.
32 P. Krzemiński, op. cit., s. 160.
33 D. Kępa-Figura, Intencje (czy intencja) nadawców medialnych, czyli fatyczność współczesnej komunikacji medialnej, [w:] Współczesne media. Status, aksjologia, funkcjonowanie, t. 1, red. I. Hof-man, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 419.
Między informacją a komentarzem: polski model dziennikarstwa… 137 widoczna jest tendencja do przechodzenia od „czystej” informacji w kierunku komentarza34.
Prezentacja wyników
Badania empiryczne przeprowadzone w ramach projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” potwierdziły wcześniejsze obserwacje. W ta-bloidowym „Fakcie” blisko połowa materiałów (45%) nie zawierała wskazania źródła lub nie prezentowała żadnych punktów widzenia. W „Naszym Dzienni-ku” podobna część materiałów przedstawiała tylko jeden punkt widzenia (brak równowagi). Prezentacja różnych punktów widzenia i przywołanie różnych źródeł ukazujących odmienne spojrzenie przeważały natomiast w „Gazecie Wyborczej”
(60% materiałów prasowych) oraz w „Rzeczpospolitej” (ponad 65% analizowa-nego materiału) – zob. wykres 1.
Wykres 1. Przywołanie źródeł (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Wyniki analizy materiałów prasowych w polskich dziennikach ujawniły, że bez względu na profil pisma w gatunkach informacyjnych występuje więcej danych, które można zweryfikować niż informacji, których nie można zweryfikować, co może świadczyć nie tylko o istocie gatunków informacyjnych, bazujących
34 P. Krzemiński, op. cit., s. 161.
138 Ewa Jurga-Wosik et al.
na rzetelnej, sprawdzonej informacji, ale i o profesjonalizacji dziennikarstwa (zob. wykres 2). Prezentowanie faktów możliwych do zweryfikowania dotyczy 85,9% materiałów prasowych w „Rzeczpospolitej”, 84,3% materiałów w „Naszym Dzienniku” oraz 80,5% artykułów w „Fakcie”, a także blisko 75% materiałów w „Gazecie Wyborczej”. Cecha ta jest szczególnie widoczna w materiałach prasowych określonych jako reportaż w „Gazecie Wyborczej” i „Rzeczpospolitej”
(ponad 90% materiałów) oraz w publikacjach typu – notatka, artykuł i opis w „Naszym Dzienniku” (ponad 80% materiałów), także w notatkach i opisach w dzienniku „Fakt”.
Wykres 2. Charakter danych (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Wyniki badania pokazały także, że dziennikarze z poszczególnych mediów w różnym stopniu używają trybu przypuszczającego w materiałach informacyj-nych. Widać wyraźnie, że ci z „Gazety Wyborczej” i „Naszego Dziennika” uży-wają go częściej aniżeli dziennikarze „Rzeczpospolitej” i „Faktu” (zob. wykres 3).
Tryb przypuszczający pojawił się w „Gazecie Wyborczej” w 41,1% analizowa-nych materiałów, w „Naszym Dzienniku” w 1/3 materiałów (28,3%) i blisko w 1/4 publikacji w „Rzeczpospolitej” (16,9%) oraz w „Fakcie” (18,8%). Najczęściej dziennikarze stosowali tryb przypuszczający w materiałach prasowych typu re-portaż i opis.
Argumentacja sformułowana przez dziennikarza, chociaż występuje z różnym natężeniem w poszczególnych gatunkach informacyjnych (jednakże w ponad połowie materiałów – w opisie i reportażu), to ostatecznie nie dominuje w polskich dziennikach (zob. wykres 4). Argumentacja pojawiła się w blisko 1/3 materiałów opublikowanych w „Naszym Dzienniku” (37,4%) i w „Gazecie Wyborczej”
(35,3%) oraz w 1/4 materiałów w „Rzeczpospolitej” (27,5%) i w „Fakcie”
(20,1%).
Między informacją a komentarzem: polski model dziennikarstwa… 139
Wykres 3. Tryb przypuszczający użyty przez dziennikarza (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Wykres 4. Argumentacja ze strony dziennikarza (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Analizowane gatunki informacyjne zawierały także opinie dziennikarzy (zob.
wykres 5). Najwyższy wskaźnik obecności opinii sformułowanej przez dzienni-karza przygotowującego materiał informacyjny odnotowany został w „Gazecie Wyborczej”: blisko połowa wszystkich badanych materiałów (48,4%) zawiera-ła wzawiera-łasną opinię dziennikarza. Opinia dziennikarska zawarta byzawiera-ła również w 1/3 materiałów prasowych „Naszego Dziennika” oraz w 1/4 materiałów w „Rzeczpos-politej” i w „Fakcie”. Najczęściej dziennikarze zawierali swoją opinię w opisie i reportażu.
Interpretacja opisywanych wydarzeń dokonana przez dziennikarza (zob. wy-kres 6) pojawiła się w 2/3 materiałów prasowych „Gazety Wyborczej” (76,7%) oraz nieco mniej w „Naszym Dzienniku” (63,5%). W pozostałych tytułach pra-sowych mniej niż połowa materiałów zawierała interpretację: 40% w „Rzeczpo-spolitej” i 18,2% w „Fakcie”. Wyniki badań empirycznych pokazały, iż wskaźnik
140 Ewa Jurga-Wosik et al.
Wykres 5. Opinia dziennikarza (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Wykres 6. Interpretacja dziennikarza (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
interpretacji, szczególnie widoczny w „Gazecie Wyborczej”, wynosił blisko 90%
w opisach, 86,9% w reportażu, 82,1% w notatkach i 68,3% w artykułach. Podob-nie często interpretacja pojawiła się w reportażach w „Rzeczpospolitej” i w opisie w „Naszym Dzienniku” (ponad 80% materiałów).
O ile interpretacja i opinia dziennikarska występują często na łamach anali-zowanych dzienników, to formułowanie propozycji i żądań ze strony dziennikarza pojawia się rzadko. I tak w „Gazecie Wyborczej” 19,2% analizowanego
mate-Między informacją a komentarzem: polski model dziennikarstwa… 141 riału zawierało wprost sformułowane przez dziennikarza żądanie lub propozycję, podczas gdy w „Naszym Dzienniku” – 12,2%, w „Fakcie” – 3,6%, a w „Rzecz-pospolitej” – 1,6%. A zatem ponad 80% materiałów w „Gazecie Wyborczej”
i w „Naszym Dzienniku”, a w przypadku „Rzeczpospolitej” i „Faktu” nawet po-nad 90% analizowanych publikacji nie zawierało żądań bądź propozycji ze strony dziennikarza (zob. wykres 7).
Najwyższy tego typu wskaźnik zanotowano w „Gazecie Wyborczej”: 43%
materiałów należących do kategorii opis zawierało propozycję sformułowaną przez dziennikarza. Element ten pojawił się także w 17% opisów w „Naszym Dzienniku”
oraz w 4% reportaży w „Rzeczpospolitej” i 9,1% reportaży w „Fakcie”.
Wykres 7. Propozycje i żądania (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Stosowanie przymiotników przez dziennikarzy – wyrażających w ten sposób swoją ocenę lub stosunek do opisywanej rzeczywistości – odnotowane zostało w ponad 30% materiałów informacyjnych w „Gazecie Wyborczej” oraz w „Na-szym Dzienniku” oraz w około 20% materiałów w „Rzeczpospolitej” i w „Fak-cie” (wykres 8). Dziennikarze najczęściej używali przymiotników w wypowiedzi dziennikarskiej typu opis – w „Gazecie Wyborczej” jest to blisko 70% materia-łów prasowych, w „Rzeczpospolitej” – 40%, a w „Naszym Dzienniku” – 62,5%.
Wyjątkiem jest „Fakt”, gdzie najczęściej przymiotniki stosowane były przez dzien-nikarzy w reportażu – w 36,4% materiałów. Przymiotniki zostały użyte w repor-tażu również w „Gazecie Wyborczej” (41% materiałów), w „Rzeczpospolitej”
i w „Fakcie” (36%) oraz w „Naszym Dzienniku” (60%). Przymiotniki pojawiają się też w notatce (35,7% materiałów) i w artykule (25,9%) w „Gazecie
Wybor-142 Ewa Jurga-Wosik et al.
czej”: jest ich w pierwszym przypadku trzykrotnie więcej, a w drugim dwa razy więcej niż w pozostałych badanych dziennikach.
Wykres 8. Użycie przymiotników przez dziennikarza (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Pisanie przez dziennikarzy w pierwszej osobie jest domeną „Gazety Wybor-czej”: sformułowania takie pojawiają się w aż 27,4% materiału badawczego, pod-czas gdy w „Fakcie” w 14,2% materiałów informacyjnych, w „Naszym Dzienniku”
w 10%, a w „Rzeczpospolitej” w 8,6% (zob. wykres 9). Dziennikarze „Gazety Wyborczej” piszą najczęściej w pierwszej osobie w materiałach zaliczanych do opisu (50,8% materiałów), podczas gdy w „Rzeczpospolitej” tego typu konstruk-cja występuje w 14,5% artykułów, w „Fakcie” w 33,3% opisów, a w „Naszym Dzienniku” w 29,2% badanych materiałów opisów. Dziennikarze nie wypowiadali się ani razu w pierwszej osobie w „Rzeczpospolitej” w opisie i reportażu oraz w „Naszym Dzienniku” w notatce.
Wykres 9. Pisanie przez dziennikarzy w pierwszej osobie (dane w procentach)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe” (2014).
Poddane badaniu dzienniki wykazały się wolą opiniotwórczą, szczególnie w złożonych materiałach informacyjnych – opisie i reportażu. Udział komentarza w materiale badawczym potwierdził, że polski model dziennikarstwa ma w tym kontekście charakter interwencyjny i realizuje się w dziennikarskich gatunkach prasowych poruszonych i mieszanych. Szczególną rolę w tym kontekście
wypeł-Między informacją a komentarzem: polski model dziennikarstwa… 143 niają „Gazeta Wyborcza” i „Nasz Dziennik”, w których wskaźnik opiniotwórczej i interpretacyjnej roli dziennikarzy jest wysoki.
Wyniki analizy ilościowej materiałów dziennikarskich potwierdzają to, co za-uważyła Maria Wojtak, a mianowicie, iż zmieniają się składniki wzorca, szczegól-nie w aspekcie poznawczym i stylistycznym, a zatem „zmienia się jakość i skala paradoksów gatunku” (koncepcja skali paradoksów gatunku rozwinięta przez Woj-tak, za: Stefania Skwarczyńska35), w istocie „[…] efekt niespodzianki czy efekt zawiedzionego oczekiwania – chwyty ważne dla publicystycznej zabawy – zysku-ją «dodatkową siłę rażenia» w przekazach informacyjnych”36. Wyniki potwier-dzają również tezę zaprezentowaną przez Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego i Andrzeja Kaliszewskiego, iż „gatunki informacyjne dążą zawsze ku publicy-styce (z ich sumy wyłania się po czasie refleksja, informacja docelowo służy pogłębieniu, uogólnieniu)”37.
A zatem, opierając się na badaniach w ramach projektu „Journalistic Role Performance Around the Globe”, można stwierdzić, iż stopień zaangażowania pol-skich dziennikarzy pracujących w tytułach prasowych w komentowanie i ocenia-nie prezentowanych przez nich w materiałach informacyjnych zjawisk, wydarzeń i osób jest znaczący i wpisuje się nie tylko w model prasy o charakterze in-terwencyjnym, ale potwierdza także specyfikę polskiego modelu dziennikarstwa, pielęgnującego tradycje stosowania w wypowiedziach dziennikarskich komentarza jako nie tylko samoistnego autonomicznego gatunku.
Bibliografia
Bauer Z., Gatunki dziennikarskie, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Universitas, Kraków 2000.
Bogołębska B., Retoryka pism codziennych na przykładzie „Gazety Wyborczej” i „Rzecz-pospolitej”, [w:] Wypowiedź dziennikarska, red. B. Bogołębska, A. Kudra, Wydaw-nictwo UŁ, Łódź 2008.
Chudziński E., Felieton. Geneza i ewolucja gatunku, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Universitas, Kraków 2000.
Dobek-Ostrowska B., Polski system medialny na rozdrożu. Media w polityce, polityka w mediach, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011.
Dobek-Ostrowska B., Barczyszyn P., Michel A., Zmiany w dziennikarstwie. Kultura zawodowa polskich dziennikarzy (badania ilościowe), „Studia Medioznawcze” 2013, nr 1.
35 J. Fras, O typologii wypowiedzi medialnych i dziennikarskich, Wydawnictwo UWr, Wrocław
35 J. Fras, O typologii wypowiedzi medialnych i dziennikarskich, Wydawnictwo UWr, Wrocław