Marszałek Sejmu

Marszałek wybierany jest przez Sejm z grona posłów na pierwszym po-siedzeniu nowego Sejmu po złożeniu ślubowania. Wybór może być do-konany spośród kandydatów zgłoszonych przez co najmniej 15 posłów (a więc przez liczbę odpowiadającą minimalnej wymaganej wielkości klu-bu), bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów30. Urząd Marszałka jest kadencyjny, trwa przez cały okres kadencji Sejmu i wygasa z chwilą zebrania się Sejmu nowej kadencji na pierwsze posiedzenie³¹.

Marszałek Sejmu łączy funkcje wewnętrznego organu Sejmu z przyzna-nymi mu przez Konstytucję kompetencjami zewnętrzprzyzna-nymi, z mocy których występuje on – samodzielnie bądź w imieniu Sejmu – wobec innych orga-nów państwowych; zgodnie z art. 110 ust 2 Konstytucji strzeże on bowiem

30 Warto zwrócić uwagę, że głosowanie nad wyborem Marszałka (i wicemarszałków) jest głosowa-niem nietypowym, można bowiem zgłosić dowolną liczbę kandydatów, a głosowanie nie odbywa się w związku z tym jako głosowanie „za” lub „przeciw”, lecz jako głosowanie „na listę”. Oznacza to, że – w myśl art. 4 ust. 4 regulaminu Sejmu – jeżeli zgłoszono więcej niż jednego kandydata, a w pierwszym głosowaniu żaden z kandydatów nie uzyskał bezwzględnej większości głosów, przed kolejnymi tura-mi głosowania usuwa się z listy kandydatów nazwisko tego kandydata, który w poprzedniej turze uzy-skał najmniejszą liczbę głosów (a jeżeli kandydatów z identyczną – najmniejszą liczbą głosów jest kilku, to usuwa się ich wszystkich). W ten sam sposób głosuje Sejm nad wyborem informacji bieżącej, jeżeli zgłoszono kilka różnych propozycji informacji.

31 Przepisy regulaminu Sejmu nie wspominają o możliwości odwołania Marszałka, jednak zgod-nie z dominującym w doktryzgod-nie poglądem jest to dopuszczalne, por. L. Garlicki, Polskie... [op. cit., przyp. 2], s. 219 oraz postanowienie TK K 1/02, Z.U. 2002 / 4A / 55. W III Rzeczypospolitej mieliśmy jak dotąd do czynienia z dwoma wypadkami odwołania Marszałka – Józefa Oleksego w II kadencji i Mar-ka JurMar-ka w V Mar-kadencji (w kwietniu 2007 r.) oraz jednym wypadkiem odwołania wicemarszałMar-ka – An-drzeja Leppera w IV kadencji (w listopadzie 2001 r.), przy czym tylko w tym ostatnim wypadku doszło do odwołania wbrew woli samego zainteresowanego (co nb. stało się przyczyną wydania przywołane-go orzeczenia TK). Józef Oleksy został bowiem odwołany z własnej inicjatywy, zaś Marek Jurek de facto akceptował swoje odejście ze stanowiska i „pozwolił się odwołać” po kryzysie koalicyjnym wywołanym przez siebie i swoich zwolenników, z którymi odszedł z PiS – największego klubu w Sejmie V kadencji, tworząc Przymierze Prawicy. Ponadto podejmowano bezskuteczne próby odwołania wicemarszałków – w I kadencji Andrzeja Kerna, a w IV Marka Borowskiego (trzykrotnie) i Tomasza Nałęcza.

praw Sejmu oraz reprezentuje Sejm na zewnątrz. To do Marszałka należy zatem przekazywanie uchwalonych przez Sejm aktów prawnych innym or-ganom konstytucyjnym oraz prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sej-mu z innymi parlamentami, instytucjami oraz organami UE. Szczególna ranga i charakter urzędu Marszałka uwidacznia się zwłaszcza w regulacjach Konstytucji dotyczących sytuacji kryzysowych – Marszałek przejmuje obo-wiązki Prezydenta, gdy urząd ten nie jest obsadzony lub gdy czasowo Pre-zydent nie może wykonywać swoich obowiązków i zarazem to Marszałek jest podmiotem uprawnionym do złożenia w Trybunale wniosku o stwier-dzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta32.

Z punktu widzenia procesu legislacyjnego daleko ważniejsze są upraw-nienia Marszałka związane z kierowaniem pracami izby. Marszałek jest bo-wiem organem wywierającym ogromny wpływ na tok prac parlamentar-nych i w dużej mierze od jego stosunku do projektu ustawy zależą jej dalsze losy. Narzędziami szczególnego wpływu Marszałka na proces stanowienia prawa są:

Decyzja o nadaniu biegu projektowi ustawy. To na jego ręce (do „laski marszałkowskiej”) trafia każdy przedkładany projekt usta-wy i to właśnie Marszałek decyduje - praktycznie samodzielnie – o rozpoczęciu procedury legislacyjnej (art. 10 ust. 1 pkt 8) regu-laminu Sejmu). „Przetrzymywanie” wniesionych projektów przez Marszałka jest praktyką, pozwalającą skutecznie odwlec w czasie rozpoczęcie prac nad ustawą33. Nadając bieg projektowi, Marsza-łek ustala orientacyjny kalendarz prac nad nim (art. 71 ust. 1 regu-laminu Sejmu) – nie ma on jednak charakteru wiążącego dla izby i jej organów34. Ponadto Marszałek może samodzielnie zadecy-dować o zwróceniu wnioskodawcy projektu ustawy35, do którego nie dołączono wymaganego uzasadnienia, bądź uzasadnienie nie

32 Wyczerpująco nt. zewnętrznych kompetencji Marszałka zob. P. Czarny, Sejm i Senat [w:] P. Sar-necki (red.), Prawo... [op. cit. przyp. 14], s. 257 i nast. oraz E. Gdulewicz, M. Granat, W. Orłowski, Sejm

i Senat [w:] W. Skrzydło (red.), Polskie... [op. cit., przyp. 14], s. 253 i nast.

33 Marszałek może ponadto skierować projekt do dodatkowego zaopiniowania w sprawie zgodno-ści z prawem UE, co również odsuwa w czasie moment przystąpienia do prac legislacyjnych, zobacz szczegółowo poniżej.

34 Podkreśla się, że odstępstwa od kalendarza powinny mieć miejsce wyłącznie z przyczyn obiek-tywnych, zwłaszcza gdy chodzi o prace komisji, które nie powinny z powodów politycznych przeciągać prac nad projektem ponad terminy określone przez Marszałka, por. M. Zubik, Organizacja wewnętrzna

Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Sejmowe 2003, s. 135.

35 Z wyjątkiem projektów rządowych wniesionych w trybie pilnym, w odniesieniu do których musi przed podjęciem decyzji o zwrocie zasięgnąć opinii Prezydium, por. niżej, s. 39.

spełnia wymogów określonych w art. 34 ust. 2 i 3 regulaminu Sej-mu (m. in. obowiązek przedstawienia przewidywanych skutków społecznych, gospodarczych, finansowych i prawnych propono-wanej regulacji oraz wskazanie źródeł finansowania, jeżeli projekt ustawy pociąga za sobą obciążenie budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego).

Określanie kolejności i terminów spraw, którymi zajmuje się Sejm. Zgodnie z art. 13 ust. 1 i art. 10 ust. 1 pkt 3) regulaminu Sejmu, Marszałek samodzielnie ustala porządek dzienny i zwołuje po-siedzenia Sejmu (choć tzw. tygodnie posiedzeń, czyli tygodnie w których odbywają się obrady ustala Prezydium, a Konwentowi Seniorów przysługuje prawo zaopiniowania proponowanego po-rządku). Ma zatem zasadniczy wpływ na to, w jakiej kolejności rozpatrywane będą wniesione do Sejmu projekty ustaw. Ponadto do Marszałka należy też decyzja o ewentualnym uzupełnieniu po-rządku dziennego na pisemny wniosek klubu lub koła, złożony co najmniej 12 godzin przed rozpoczęciem posiedzenia (art. 173 ust. 3–5 regulaminu Sejmu)36, co jest skutecznym narzędziem ograni-czania możliwości działania opozycji sejmowej³⁷.

Prawo odmowy poddania pod głosowanie poprawek, jeżeli nie zo-stały wcześniej przedłożone komisji w formie pisemnej (art. 119 ust 2 i 3 Konstytucji i art. 50 ust. 3 regulaminu Sejmu)38. Jest to

36 Marszałek może poddać umieszczenie dodatkowego punktu w porządku obrad pod głosowanie Sejmu po rozpoczęciu posiedzenia – i zazwyczaj tak właśnie robi, podobnie jak w przypadku braku zgod-ności Konwentu Seniorów co do kształtu porządku dziennego zaproponowanego przez Marszałka, czy-li sytuacji przewidzianej w art. 173 ust. 4 regulaminu (w praktyce – w przypadku konfczy-liktu poczy-litycznego pomiędzy klubami, czy daną sprawę umieścić w porządku dziennym czy nie). W przypadku wniosków o uzupełnienie porządku dziennego Marszałek może jednak nie zarządzać głosowania podczas tego sa-mego posiedzenia, lecz po prostu odmówić uzupełnienia porządku dziennego o sporny punkt, zgodnie bowiem z art 173 ust. 5 regulaminu Sejmu termin na rozstrzygniecie przez Sejm wniosku o uzupełnienie porządku dziennego wynosi sześć miesięcy od jego złożenia – co oznacza że rozpatrywanie niewygodnej politycznie kwestii może zostać odsunięte w czasie przez Marszałka nawet o pół roku. Zakres swobody Marszałka na gruncie art. 173 regulaminu Sejmu jest zresztą od dawna przedmiotem sporów pomiędzy ugrupowaniami sejmowymi i – pomimo że przepis ten stał się już raz przedmiotem wykładni Prezydium Sejmu – jego interpretacja nadal nie jest jasna, por. M. Zubik, Organizacja... [op. cit. przyp. 34], s. 155 oraz uchwała nr 4 Prezydium Sejmu z 5 lutego 1998 r. w sprawie wykładni art. 173 (dawny art. 99) regulaminu Sejmu RP, w Internecie: http://www.sejm.gov.pl/prawo/uchwaly/kon11.htm.

37 Por. tytułem przykładu z obecnej kadencji odmowę zmiany porządku dziennego przez Marszał-ka Komorowskiego na wniosek klubu PiS: PiS opuszcza obrady, „Rzeczpospolita”, 12-07-2008; Prawo

i Sprawiedliwość wychodzi z Sejmu i oskarża Platformę o naciski, „Gazeta Wyborcza”, 12-07-2008.

38 W przypadku projektów pilnych Marszałek ma obowiązek odmówić poddania pod

głosowa-nie takiej poprawki, zob. art. 76 ust. 3 regulaminu Sejmu. Uregulowagłosowa-nie to budzi wątpliwości głosowa- niektó-rych autorów co do zgodności z Konstytucją, jako nadmiernie ingerujące w uprawnienie parlamentu do wnoszenia poprawek do projektów (por. M. Zubik, Organizacja... [op. cit. przyp. 34], s. 151.

—

prerogatywa pozwalająca znacznie usprawnić przebieg procesu le-gislacyjnego, w którym możliwości składania poprawek dopusz-czalne są – w porównaniu do innych państw – bardzo szeroko39 i stanowią jedną z głównych przyczyn jego rozwlekłości i nieefek-tywności. Interesujące, że – jak się wydaje – Marszałek korzysta z tego uprawnienia stosunkowo rzadko.

Przewodniczenie obradom Sejmu (art. 10 ust. 1 pkt 4) regula-minu Sejmu), przy czym Marszałek „czuwa nad przestrzega-niem w toku obrad Regulaminu Sejmu oraz powagi i porządku na sali posiedzeń”, co daje mu również prawo do dyscyplinowa-nia posłów, aż do usunięcia z sali włącznie (art. 175 ust. 1–5 re-gulaminu).

Praktyka interweniowania przez Marszałka w prace komisji sej-mowych. Praktyka ta nie posiada bezpośredniego umocowa-nia regulaminowego, ani tym bardziej konstytucyjnego, jednakże w IV kadencji pojawiło się zjawisko „wstrzymywania” prac komi-sji przez Marszałka, który następnie arbitralnie „odwieszał” pra-ce nad danym projektem, informując komisję, że może ona pod-jąć już swoje czynności40. Pomimo że budzące kontrowersje i nie mające bezpośredniego oparcia w normach prawnych, praktyki te były akceptowane przez Sejm.

W zakresie zadań wewnątrzsejmowych, Marszałka w razie nieobecności za-stępują wicemarszałkowie, wykonujący wówczas jego uprawnienia w zakresie przez niego ustalonym; ponadto wykonują oni zadania doraźnie zlecone przez Marszałka. Wicemarszałkowie nie stanowią odrębnych organów sejmowych, natomiast razem z Marszałkiem tworzą Prezydium Sejmu, a wraz z

przedsta-39 W większości europejskich parlamentów możliwości zgłaszania poprawek do projektów ustaw (zwłaszcza rządowych) są mocno ograniczone – jako przykład wskazać można instytucję vote bloqué, przewidzianą w art. 44 ust. 3 konstytucji Republiki Francuskiej z 1958 r., polegającą na głosowaniu na wniosek rządu całości lub części dyskutowanego tekstu, obejmującego wyłącznie poprawki wnoszone lub zaaprobowane przez rząd; por. K. Eckhardt, Wpływ organów władzy wykonawczej na

wewnątrzpar-lamentarne postępowanie ustawodawcze, „Przegląd Sejmowy” 3/2000, s. 26.

40 Praktyka ta znalazła początkowo zastosowanie w okolicznościach nadzwyczajnych, po ujawnieniu przez „Gazetę Wyborczą” propozycji korupcyjnej złożonej przez Lwa Rywina w związku z projektem ustawy o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji – Marszałek Sejmu wstrzymał wówczas prace nad tą ustawą, znajdującą się wówczas na etapie prac komisyjnych. Później jednakże zabieg ten był powtarzany przez Marszałka, zob. M. Zubik, Organizacja... [op. cit. przyp. 34], s. 137. Aprobująco odniósł się do tej praktyki Mordwiłko, wy-wodząc uprawnienie Marszałka do ingerowania w tok pracy komisji z ogólnych prerogatyw zawartych w art. 10 ust. 1 pkt 1) i 5), zob. J. Mordwiłko, O prawie marszałka Sejmu do przełożenia na termin

później-szy pracy komisji sejmowej nad projektem ustawy, „Ekspertyzy i Opinie Prawne. Biuletyn”, 1/2003, s. 19

i nast.

—

wicielami klubów i kół poselskich – Konwent Seniorów. Wybierani są w takim samym trybie jak Marszałek i zgodnie z ugruntowaną tradycją są nimi przed-stawiciele najliczniejszych ugrupowań sejmowych, również opozycyjnych41.