Metoda identyfikacji luki złożoności społeczno-gospodarczych w regionie

Kluczową częścią niniejszej pracy jest rozpoznanie i próba zmierzenia poziomu zharmonizowania elementów systemu społeczno-gospodarczego w regionach czyli luki złożoności społeczno-gospodarczych. Dla jej zidentyfikowania wyodrębniono z systemu złożonego obejmującego społeczeństwo i gospodarkę dwie hierarchicznie mu podporządkowane składowe: subsystem gospodarczy i subsystem społeczny. Zgodnie z założeniem systemów złożonych subsystemy te jako elementy nadrzędnego systemu są ze sobą powiązane przy pomocy elementów składowych tych subsystemów, jak i relacji, które te elementy składowe między sobą nawiązują. Dużej liczbie elementów składowych subsystemów towarzyszy wielokrotnie większa liczba relacji i powiązań między nimi (zarówno wewnątrz i na zewnątrz subsystemu). Subsystemy cechuje zdolność do samoorganizacji i zapamiętywania stanów, w jakich dany subsystem już funkcjonował. Poza tym subsystemy te są niestabilne, co oznacza, że funkcjonują w warunkach odbiegających od stanu równowagi i stanu chaosu, a nieliniowy charakter relacji pomiędzy składowymi subsystemów utrudnia przewidywanie przyszłych stanów, do jakich subsystemy dążą wytrącane z obserwowanych stanów przez zmiany zachodzące wewnątrz i na zewnątrz subsystemu.

Badany system rozpatrywany jest w trzech wymiarach: gospodarczym, społecznym i regionalnym, dlatego też wyodrębnienie subsystemów następuje w układzie regionalnym. Wszystkie subsystemy (wydzielone dla każdego województwa i każdego roku analizy osobno) opisane zostały przy pomocy cech, które są charakterystykami czynników warunkujących rozwój krajów i regionów. W zbiorze cech charakteryzujących subsystemy gospodarczy i społeczny znajdują się cechy uwzględniane w głównych pracach o tematyce ekonomicznej i socjologicznej. Do oceny subsystemu społecznego wykorzystano mierniki poziomu życia⁹. Jak wskazuje Luśniewicz [1982, s. 77],

9

Część badaczy utożsamiają pojęcia miernik i wskaźnik. Pomiędzy tymi pojęciami zachodzą jednak pewne różnice. Jako miernik rozumieć możemy konkretną empiryczną ocenę wyrażoną

73

są to zmienne służące do badania stopnia zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych gospodarstw domowych, traktowanych jako liczbowe oceny społecznych efektów wzrostu gospodarczego. Subsystem gospodarczy scharakteryzowany został za pomocą mierników i wskaźników odzwierciedlających kondycję gospodarki w regionach. Wszystkie mierniki zostały dobrane w ten sposób, aby otrzymać wartości względne, odniesione albo do ogółu ludności, albo w przeliczeniu na 1 mieszkańca.

W początkowym etapie w badaniu uwzględniono jak największą liczbę potencjalnych mierników, które poddane zostały eliminacji, a o ich ostatecznym zakwalifikowaniu przesądzała istotność z punktu widzenia prowadzonych analiz. Zgromadzone dane najpierw zostały poddane analizie logicznej i na jej podstawie przydzielone do odpowiedniego subsystemu. W trakcie wyboru danych kierowano się kryteriami poprawności statystycznej, a więc zadbano o jednoznaczność, istotność i rozłączność zebranych danych. Wskaźniki dobrano tak, aby miały odpowiednią zmienność przestrzenną i różną wartość informacyjną. Wybór podyktowany był również dostępnością i porównywalnością danych. Do dalszej analizy wybrano w każdym z subsystemów po 9 cech. W przypadku mierników wyrażonych w jednostkach pieniężnych zebranych w cenach bieżących, dokonano stosowych przeliczeń przyjmując ostatni rok analizy jako bazowy¹⁰. Następnie dokonano przeglądu wybranych cech pod kątem normatywności. Cechy w analizie statystycznej mogą występować pod różnymi postaciami. Wyróżnia się stymulanty, destymulanty i nominanty. W związku z tym, że wśród zgromadzonych danych występowały stymulanty i destymulanty, zdecydowano się na ujednolicenie charakteru cech poprzez przekształcenie destymulant w stymulanty. Dokonano tego za pomocą procedur matematycznych, według poniżej formuły:

gdzie:

- cecha o charakterze stymulanty, - cecha o charakterze destymulanty.

liczbą. Ta sama ocena może służyć jednocześnie do interpretacji zmian zjawisk społeczno-gospodarczych, wtedy możemy nazywać ją wskaźnikiem [Słaby 2007, s. 108; Paradysz 2005]. 10

Przeliczenia cen bieżących na ceny stałe dokonano dla lat 2000-2011 w oparciu o wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych dla województw pozyskane z danych GUS. Jedynie dla roku 1999 posłużono się wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych dla Polski.

74

Jednakowy układ odniesienia cech gospodarczych i społecznych uzasadnia porównywanie mierników tych cech. Do identyfikacji luki złożoności społeczno-gospodarczych wykorzystano procedurę metody odległości od wzorca, zwaną w literaturze metodą genewską [Zienkowski 1979]. Została ona zaproponowana przez Instytut Badawczy Narodów Zjednoczonych dla Rozwoju Społecznego (UNRISD) na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku i pierwotnie służyła do kwantyfikacji poziomu życia. W latach siedemdziesiątych XX w., w zmodyfikowanej ze względu na odmienny ustrój gospodarczy formie, była używana także w Polsce [Dąbrowa 2011]. Metoda genewska polega na określeniu odległości taksonomicznej od wzorca, którym jest dla każdej z cech cząstkowych jednostka posiadająca wartości najkorzystniejsze. Suma kwadratów odległości stanowi wskaźnik syntetyczny wyrażony wzorem [Sobala-Gwosdz 2004, s. 199]:

gdzie:

zij – wartość standaryzowanego wskaźnika j dla jednostki wzorcowej i, zjk – wartość standaryzowanego wskaźnika j dla jednostki przestrzennej k.

Metoda ta stanowiła pierwszą próbę systemowego ujęcia pomiaru poziomu życia gospodarstw domowych. Dziś stanowi ważną metodę konstrukcji statystycznych miar efektów społecznych wzrostu gospodarczego [Dąbrowa 2011]. Na potrzeby tej pracy zaadaptowano procedurę metody genewskiej, aby określić wielkość luki złożoności społeczno-gospodarczych, korzystając z najprostszej metody standaryzowania danych – określenia wartości procentowej. W badaniu oba subsystemy (społeczny i gospodarczy) opisane zostały za pomocą wartości cech wyrażonych jako % wartości cechy osiągniętej przez najlepsze z województw. Tym sposobem każdorazowo w konkretnym roku w odniesieniu do sprecyzowanej cechy nastąpiło odwołanie do wartości maksymalnej, co ostatecznie posłużyło do określenia potencjału danego subsystemu (rysunek 3).

75

Rysunek 2. Przykładowe porównanie potencjału subsystemu gospodarczego i społecznego w regionie w

danym roku w %

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Maksymalny potencjał subsystem osiąga w momencie kiedy wartości wszystkich cech są jednocześnie najwyższymi wartościami wykazanymi w danym roku w całym układzie regionalnym. Wtedy luka złożoności w danym subsystemie nie występuje, a ciężar subsystemu wynosi 100%. Luka złożoności ujawnia się w formie dopełnienia do wartości maksymalnej w subsystemach, które mają ciężar niższy niż 100%. Jej wartość w subsystemie będzie określana jako różnica pomiędzy maksymalnym teoretycznym potencjałem subsystemu (100%) a potencjałem zidentyfikowanym dla danego regionu.

Poprzez jednoczesne porównanie potencjałów obu subsystemów zidentyfikować można lukę złożoności pomiędzy tymi subsystemami, a więc określić stopień niedopasowania podsystemów (rysunek 4a i 4b).

a Luka złożoności gospodarczych Luka złożoności społecznych

76

b c

Rysunek 3. Identyfikacja luki złożoności a) potencjał subsystemów, b) luka złożoności gospodarczych i luka złożoności społecznych, c) luka złożoności społeczno-gospodarczych

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Z uwagi na to, że rozwój poszczególnych elementów składowych subsystemu podlega różnym prawom i przebiega w różnym tempie, stan idealnego zharmonizowania subsystemów jest stanem wyłącznie hipotetycznym. Luka złożoności systemu przyjmująca wartość zerową oznaczałaby idealne zharmonizowanie elementów rozpatrywanego systemu.

Maksymalny potencjał subsystemu jest rokrocznie definiowany na nowo poprzez wskazanie wyniku najlepszego z województw dla każdej analizowanej cechy. Taki dynamicznie zmieniający się wzorzec pozwala wpisać się w założenia ekonomii złożoności. Według Hardta [2009, s. 163] ekonomia złożoności wskazuje, że „system gospodarczy nie jest zamkniętym systemem równowagowym, lecz złożonym systemem adaptacyjnym, dalekim od równowagi, którego dynamiką rządzą procesy o charakterze ewolucyjnym”.