Struktura sektorowa gospodarki w regionach a luka gospodarcza i społeczna

Wyróżniono cztery elementy struktury zatrudnienia według sektorów: rolnictwo, przemysł, usługi rynkowe i usługi nierynkowe. Struktura sektorowa polskiej gospodarki odbiega od ukształtowanej w krajach wysokorozwiniętych, o czym może świadczyć stosunkowo wysokie zatrudnienie w rolnictwie. Struktury zatrudnienia w sektorach są różne w poszczególnych województwach (tabela 10). Z danych statystycznych wynika, że w poszczególnych województwach zatrudnionych w usługach rynkowych jest zwykle tyle samo co w usługach nierynkowych. Największym zatrudnieniem w rolnictwie w 1999 r. charakteryzowało się województwo zachodniopomorskie, a najmniejszym województwo śląskie. W roku tym w strukturach większości

121

województw występowało ok. 40% zatrudnienie w przemyśle (oprócz mazowieckiego). Największy procent osób zatrudnionych był jednak w szeroko pojętych usługach. Struktura sektorowa polskiej gospodarki ulega systematycznym zmianom. Przeobrażenia struktury zatrudnionych są szczególnie widoczne gdy porównano pierwszy i ostatni rok analizy. Udział rolnictwa w strukturze zatrudnionych w poszczególnych województwach był znaczny szczególnie w 2005 r., ale zmalał stanowiąc od 6,5 do prawie 40% w roku 2011. Analiza wykazała także, że wzrósł udział zatrudnienia w usługach rynkowych i nierynkowych. Natomiast udział osób zatrudnionych w przemyśle spadł. Najmniejszym udziałem rolnictwa w strukturze zatrudnienia charakteryzowało się województwo śląskie, w którego to strukturze największy udział przez wszystkie trzy lata stanowił procent zatrudnionych w przemyśle. Podobna sytuacja miała miejsce w województwie mazowieckim, tyle że w 2011 r. w strukturze zatrudnienia największą część stanowił procent zatrudnionych w usługach rynkowych. Zatrudnienie w usługach rynkowych miało największy udział w ostatnim roku badania także w województwach: dolnośląskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Przeobrażenia struktury, których ostatecznym wynikiem była przewaga usług nierynkowych w strukturze zatrudnienia nastąpiło w opolskim i warmińsko-mazurskim.

Tabela 10. Struktura zatrudnienia według sektorów w województwach w latach 1999, 2005 i 2011

Województwo ^{1999 2005 2011}

R P UR UNR R P UR UNR R P UR UNR

Dolnośląskie 2,0 40,9 30,7 26,3 10,9 34,9 29,4 24,9 9,1 27,9 31,3 31,7 Kujawsko-pomorskie 2,7 42,7 29,0 25,6 22,8 30,7 24,1 22,4 16,5 26,4 28,7 28,4 Lubelskie 1,9 35,1 29,2 33,8 44,8 17,4 16,7 21,1 39,8 14,7 21,3 24,2 Lubuskie 3,2 39,8 31,1 25,9 11,8 34,4 28,4 25,5 11,4 28,2 30,3 30,1 Łódzkie 1,1 43,1 28,9 26,9 27,5 29,3 22,4 20,9 20,3 24,0 28,1 27,6 Małopolskie 0,9 39,9 31,7 27,5 23,0 26,6 26,8 23,6 23,3 20,2 28,5 28,1 Mazowieckie 0,9 32,8 42,8 23,4 19,8 21,1 39,2 19,9 13,9 15,8 37,6 32,6 Opolskie 5,1 43,2 26,1 25,5 21,5 31,7 22,7 24,1 16,9 27,5 25,9 29,6 Podkarpackie 1,5 44,3 26,2 27,9 29,4 28,7 19,9 22,0 33,8 21,8 21,1 23,2 Podlaskie 1,9 34,5 30,3 33,3 42,5 17,7 18,9 20,8 32,6 17,3 23,9 26,3 Pomorskie 2,8 37,9 34,1 25,2 11,9 31,9 31,5 24,7 9,3 24,1 35,5 31,1 Śląskie 0,8 50,2 29,0 20,0 6,0 42,1 30,0 21,9 6,5 33,3 31,2 29,0 Świętokrzyskie 1,4 42,8 26,9 28,9 40,4 21,9 17,8 19,9 33,9 19,9 22,2 24,0 Warmińsko-mazurskie 3,9 37,9 30,2 28,0 20,5 30,7 24,3 24,5 17,1 26,0 26,4 30,4 Wielkopolskie 3,8 43,4 31,0 21,8 21,5 34,5 25,6 18,5 16,6 27,4 30,1 25,8 Zachodniopomorskie 4,8 36,2 33,2 25,8 12,2 30,4 29,4 28,0 10,0 21,9 34,5 33,6

Gdzie: R – rolnictwo, P – przemysł, UR – usługi rynkowe, UNR – usługi nierynkowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

122

Współzależność pomiędzy elementami struktury sektorowej opisanej zatrudnieniem a wielkością luki gospodarczej i społecznej kształtowała się różnie w różnych regionach. Zaobserwowano, że przemysł jest sektorem o największej sile związku pomiędzy zatrudnionymi w tym dziale a luką gospodarczą (tabela 11).

Zależność ta miała w większości województw charakter ujemny

(w dziesięciu województwach). Najmniejszą wartość współczynnika korelacji zanotowano w tym dziale dla województwa zachodniopomorskiego (0,044). Najsilniejsza zależność dotyczyła województw: lubelskiego, mazowieckiego, opolskiego, podkarpackiego, śląskiego, świętokrzyskiego oraz warmińsko-mazurskiego i wyniosła ok. 0,6. Jedynie dla województw dolnośląskiego, łódzkiego, mazowieckiego, podkarpackiego, pomorskiego i zachodniopomorskiego współczynnik korelacji był dodatni. Co oznacza, że wraz ze spadkiem odsetka zatrudnionych w przemyśle malała wielkość luki gospodarczej. Sytuacja tych województw może być związana z procesami restrukturyzacji jakie można było obserwować w polskiej gospodarce po 1990 r. Restrukturyzacja przemysłu przyniosła masową redukcję zatrudnionych w przemyśle. Szczególnie widoczne było to w województwach, w który rozwijał się przemysł tradycyjny np. w łódzkim i przemysł ciężki, w tym przemysł stoczniowy w pomorskim i zachodniopomorskim. Redukcja zatrudnienia w przemyśle przyniosła w tych województwach zwiększenie poziomu zharmonizowania subsystemu gospodarczego

Najmniejsza siła związku pomiędzy wielkością luki gospodarczej, a sektorem gospodarki ujawniła się w przypadku usług nierynkowych i w większości zależność ta miała charakter ujemny. Można wyróżnić województwa o największej sile powiązań pomiędzy strukturą zatrudnienia w sektorach, a wielkością luki gospodarczej. W województwach świętokrzyskim, podlaskim i lubelskim współczynniki korelacji miały największą, choć umiarkowaną siłę (wynosiły średnio ok. 0,68) i w większości przypadków miały kierunek ujemny. Dodatnie wartości współczynników oraz umiarkowana siła (średnio ok. 0,5) charakterystyczna była dla śląskiego i mazowieckiego.

Słabą zależność pomiędzy udziałem zatrudnionych w usługach nierynkowych a wielkością luki gospodarczej można tłumaczyć specyfiką usług nierynkowych. Do usług nierynkowych zalicza się m.in. usługi związane z administracją publiczną i obroną narodową, obowiązkowymi ubezpieczeniami, edukacją czy ochroną zdrowia i pomocą społeczną. Są one realizowane na innych zasadach niż pozostałe usługi,

123

których świadczenie regulowane jest przez mechanizm rynkowy. Subsystem gospodarczy i luka gospodarcza jako opisowa tego subsystemu oparte są w dużej mierze na działaniach w ramach mechanizmu rynkowego, stąd też niska wartość współczynników korelacji pomiędzy udziałem zatrudnionych w usługach nierynkowych a poziomem zharmonizowania subsystemu gospodarczego.

Również udział zatrudnionych w rolnictwie w przypadku większości województw był skorelowany dodatnio z wielkością luki gospodarczej. Tylko w pięciu województwach: dolnośląskim, łódzkim, mazowieckim, podkarpackim i pomorskim wzrostowi udziału zatrudnionych w rolnictwie towarzyszył spadek wielkości luki gospodarczej. Korzystne zmiany wielkości luki gospodarczej w tych województwach można spróbować powiązać z jednoczesnymi zmianami udziału zatrudnionych w przemyśle. Odpływ zatrudnionych z przemysłu oraz szanse na poprawę sytuacji polskiego rolnictwa dzięki wejściu Polski do Unii Europejskiej skutkował nagłym wzrostem zatrudnienia w rolnictwie.

Tabela 11. Współzależność elementów struktury zatrudnienia według sektorów z luką gospodarczą i luką społeczną w województwach w latach 1999-2011

Wskaźniki korelacji luki gospodarczej z elementami struktury zatrudnienia według

sektorów

Wskaźniki korelacji luki społecznej z elementami struktury zatrudnienia według

sektorów

Wskaźniki korelacji luki złożoności społeczno-gospodarczych z elementami struktury zatrudnienia według

sektorów

R P UR UNR R P UR UNR R P UR UNR Dolnośląskie -0,068 0,498 -0,737 -0,347 -0,795 0,628 -0,187 0,175 _{0,696 -0,198 -0,408 -0,441} Kujawsko-pomorskie 0,213 -0,297 -0,070 0,018 0,217 -0,399 0,108 0,079 _{0,146 -0,136 -0,175 -0,030} Lubelskie 0,521 -0,621 -0,459 -0,414 -0,684 0,797 0,515 0,626 _{0,683 -0,805 -0,557 -0,584} Lubuskie 0,727 -0,483 -0,191 -0,363 -0,168 -0,094 0,244 0,320 _{0,616 -0,308 -0,262 -0,426} Łódzkie -0,334 0,550 -0,074 0,052 -0,610 0,808 0,233 0,195 _{0,498 -0,528 -0,436 -0,226} Małopolskie 0,108 -0,146 -0,153 0,054 -0,573 0,553 0,450 0,394 _{0,592 -0,609 -0,527 -0,289} Mazowieckie -0,622 0,663 0,527 -0,015 -0,688 0,795 0,532 -0,064 _{0,266 -0,353 -0,168 0,060} Opolskie 0,439 -0,642 -0,122 0,179 -0,593 0,407 0,691 0,387 _{0,594 -0,644 -0,423 -0,065} Podkarpackie -0,413 0,596 0,140 0,153 0,191 -0,264 -0,116 -0,058 -0,386 0,552 0,150 0,139 Podlaskie 0,548 -0,593 -0,518 -0,483 -0,550 0,633 0,471 0,480 _{0,687 -0,762 -0,625 -0,604} Pomorskie -0,105 0,234 -0,282 -0,096 0,351 -0,230 0,113 -0,211 -0,248 0,313 -0,307 0,003 Śląskie 0,828 -0,621 0,303 0,294 -0,813 0,608 -0,530 -0,213 _{0,870 -0,651 0,423 0,275} Świętokrzyskie 0,703 -0,672 -0,652 -0,689 -0,732 0,803 0,578 0,631 _{0,863 -0,887 -0,739 -0,793} Warmińsko-mazurskie 0,422 -0,644 -0,303 0,119 -0,687 0,538 0,635 0,501 _{0,828 -0,856 -0,707 -0,320} Wielkopolskie 0,302 -0,324 -0,138 -0,066 -0,332 0,453 0,149 -0,110 _{0,498 -0,597 -0,225 0,008} Zachodniopomorskie 0,608 0,044 -0,705 -0,404 -0,596 0,538 -0,029 -0,171 _{0,788 -0,435 -0,304 -0,043}

Gdzie: R - rolnictwo, P - przemysł, UR - usługi rynkowe, UNR - usługi nierynkowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

124

Zależność pomiędzy wielkością luki społecznej a udziałami poszczególnych sektorów w zatrudnieniu była wyższa niż analogiczna zależność z wielkością luki gospodarczej (tabela 11). Bardzo podobnymi wartościami współczynników korelacji wyróżniały się sektor rolnictwa i przemysłu (średnio ok. 0,54). Najmniejsza siła współzależności podobnie jak przypadku luki gospodarczej zanotowana została w sektorze usług nierynkowych, choć była ona w dziewięciu województwach wyższa niż w przypadku luki gospodarczej. Województwami, które charakteryzowały się dużymi wartościami wskaźników korelacji były świętokrzyskie, lubelskie, warmińsko-mazurskie, mazowieckie i opolskie. We wszystkich przypadkach oprócz kujawsko-pomorskiego, podkarpackiego i pomorskiego ujemny charakter zależności występował w sektorze rolniczym. Województwa te mają dobre uwarunkowania środowiskowe i instytucjonalne do utrzymania swojego charakteru rolniczego. Mimo to luka społeczna rosła wraz ze wzrostem zatrudnienia w sektorze rolniczym.

Wielkość luki złożoności społeczno-gospodarczych była skorelowana w większości przypadków ujemnie z udziałami zatrudnionych w poszczególnych sektorach. Do wyjątków należał udział zatrudnionych w rolnictwie. W prawie wszystkich województwach, z wyjątkiem pomorskiego i podkarpackiego, wzrostowi zatrudnienia w rolnictwie towarzyszył wzrost luki złożoności społeczno-gospodarczych, a co za tym idzie zmniejszenie zharmonizowania pomiędzy subsystemami. Zależność ta miała także największą siłę.

Zmniejszaniu udziału zatrudnienia w przemyśle, usługach rynkowych i usługach nierynkowych towarzyszyło zwiększanie poziomu zharmonizowania subsystemu społecznego i gospodarczego. Największe ujemne współczynniki korelacji luki złożoności i udziału zatrudnienia w przemyśle występowały w województwach słabszych gospodarczo, ze wschodu kraju – lubelskim, podlaskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim. Występowała natomiast grupa województw, w których tendencje były odwrotne. W województwie pomorskim wskaźnik korelacji luki złożoności społeczno-gospodarczych oraz udziału zatrudnionych w przemyśle i usługach nierynkowych był dodatni. W województwie podkarpackim występowała odmienna tendencja w przypadku udziału zatrudnionych w usługach rynkowych i usługach nierynkowych. Województwo śląskie charakteryzowało się dodatnią korelacją luki złożoności i udziału zatrudnionych w usługach rynkowych, natomiast

125

mazowieckie i wielkopolskie cechowały się niewielkim, dodatnim wskaźnikiem korelacji luki i udziału zatrudnionych w usługach nierynkowych.

Województwa pomorskie i podkarpackie odbiegają od tendencji, które ujawniły się przy analizie współwystępowania luki złożoności społeczno-gospodarczych a udziałem zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki w województwach. Może to mieć związek z sektorem rolnictwa oraz przemysłu. Zmiany restrukturyzacyjne, jakie dotknęły oba województwa odzwierciedliły się szczególnie w przemyśle stoczniowym w województwie pomorskim oraz w rolnictwie w województwie podkarpackim, gdzie bardzo rozdrobnione gospodarstwa rolne mają niską rentowność, a w 2011 r. ok. 7% mieszkańców w gospodarstwach domowych miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji) [Ubóstwo w Polsce 2013].

4.2.2. Struktura wiekowa społeczeństwa w regionach a luka gospodarcza