3. Luka złożoności społeczno-gospodarczych w układzie regionalnym Polski
3.6. Przestrzenny układ regionów ze względu na wartość luki złożoności społeczno-
Analizując rozmieszczenie województw ze względu na wielkość luk złożoności można zaobserwować szereg prawidłowości. Na kartogramach przedstawiono wielkości luk złożoności dla 2011 r. przy analizie 15 i 16 województw (rysunek nr 25). W przypadku analizy dla wszystkich województw wyraźnie widać, że te o najwyższym stopniu zharmonizowania subsystemu gospodarczego leżą w zachodniej części kraju (rysunek 25a). Do wyjątków należy województwo podkarpackie, które wyraźnie odróżniało się od swoich sąsiadów – województw zlokalizowanych na wschodzie Polski i zharmonizowanych gospodarczo w bardzo małym stopniu. Wyjątkiem jest także województwo opolskie, otoczone silnymi gospodarczo regionami. Mimo, iż leży na zachodzie Polski, charakteryzowało się niewielkim zharmonizowaniem systemu
112
gospodarczego. Przestrzenne zgrupowania województw o zharmonizowanym i niezharmonizowanym subsystemie gospodarczym niemalże dokładnie pokrywały się z podziałem na ziemie byłego zaboru pruskiego oraz ziemie zaboru rosyjskiego i austriackiego. Można stwierdzić, że do województw najbardziej zharmonizowanych należą te, których ziemie niegdyś należały do zaboru pruskiego. Dawne ziemie zaboru rosyjskiego okazały się regionami o najsłabiej zharmonizowanych subsystemach gospodarczych.
Zgrupowanie województw o najbardziej zharmonizowanym subsystemie społecznym dało się zauważyć w centralnej części kraju (rysunek 25b). Rdzeń tej grupy tworzyły województwa mazowieckie i łódzkie. Do nich dołączyły regiony z zachodu: wielkopolskie i dolnośląskie, region ze wschodniej Polski – lubelskie oraz od południa - województwo śląskie. Takie skupienie regionów nadaje zjawisku występowania luki złożoności społecznej równoleżnikowy charakter. Zauważyć należy, że regiony tworzące to skupisko są województwami z pierwszej piątki (oprócz lubelskiego) najbardziej zaludnionych. Przechodzący z zachodu na wschód pas województw zlokalizowanych centralnie oddziela od siebie dwie strefy: północną i południową. Do grupy województw ze strefy północnej zaliczyć można średnio zharmonizowane województwo kujawsko-pomorskie, a także województwa pomorskie i lubuskie oraz słabo zharmonizowane zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie. Do strefy południowej należą województwa świętokrzyskie, małopolskie i podkarpackie, a także nieco lepiej od nich zharmonizowane województwo opolskie.
a Śląskie Wielkopolskie Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Zachodniopomorskie
Luka złożoności gospodarczej (16 województw) 50,1 do 59,4 40,1 do 50 10,1 do 40 0 do 10 b Śląskie Wielkopolskie Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Zachodniopomorskie
Luka złożoności społecznej
(16 województw) 20,1 do 27,7 16,9 do 20 15,6 do 16,8 0 do 15,6 c Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie
Luka złożoności społeczno-gospodarczej (16 województw) 27,1 do 32,3 20,1 do 27 12,3 do 20 -10,3 do 12,2 d e
Rysunek 25.Luka złożoności w województwach w % w 2010 r. (a, b, c – analiza dla 16 województw,
d, e – analiza dla 15 województw)
114
Zjawisko zharmonizowania subsystemów gospodarczego i społecznego, będące pośrednio wynikiem poziomu zharmonizowania subsystemów w poszczególnych regionach, również tworzy pewne pasy zgrupowań (rysunek 25c). Skupiska mają, podobnie jak w przypadku luki złożoności społecznej, kształt pasów, jednakże ich przebieg ma charakter południkowy. Udało się zidentyfikować dwie grupy o dużym zharmonizowaniu substemów – grupę wschodnią z województwami mazowieckim, małopolskim, świętokrzyskim i śląskim, a także grupę zachodnią, do której należą województwa pomorskie, wielkopolskie i dolnośląskie. Oba pasy rozdzielają cztery regiony o wyższej wartości luki złożoności: warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie i opolskie. Na skraju stref o dużym stopniu zharmonizowania zlokalizowane są: na zachodzie średnio zharmonizowane subsystemy w województwie zachodniopomorskim i lubuskim, a wzdłuż granicy wschodniej słabo zharmonizowane województwa podlaskie, lubelskie i podkarpackie.
Analiza dla piętnastu województw w przypadku luki złożoności gospodarczej pozwoliła na zidentyfikowanie strefy województw o zharmonizowanym subsystemie gospodarczym obejmującej województwa w środkowej Polsce, a przebiegającej z północy na południe (rysunek 25d). W tym pasie znalazły się takie województwa jak: pomorskie, wielkopolskie, dolnośląskie, łódzkie, śląskie i małopolskie. Na wschód od tej strefy rozciąga się teren, na którym województwa nie osiągnęły wysokiego poziomu zharmonizowania subsystemu gospodarczego. Do tej grupy województw zaliczyć też należy opolskie. Na zachód od wyróżnionej na początku strefy oraz na południowo-wschodnim krańcu kraju zidentyfikowano regiony o średnim poziomie zharmonizowania czyli zachodniopomorskie, lubuskie i podkarpackie.
Układ przestrzenny województw pod względem luki złożoności społeczno-gospodarczych w przypadku 15 województw nawiązywał do tego, który ukształtował się w przypadku luki złożoności gospodarczych dla tej samej liczby województw (rysunek 25e). Różnica jaką zauważono to zmiana przynależności do grupy województwa łódzkiego i podkarpackiego. Łódzkie i podkarpackie dołączyło do grupy województw zlokalizowanych na wschód od środkowego pasa wyróżnionego dla województw o wysokim stopniu zharmonizowania subsystemu gospodarczego.
Zgrupowania regionów, opisanych zbliżonymi wartościami luki złożoności, można podzielić na takie, które kształtują się równoleżnikowo lub południkowo. Podobne wartości luki złożoności społecznych osiągają województwa, które sąsiadują
115
ze sobą tworząc pasma o przebiegu równoleżnikowym. Natomiast przebieg o charakterze południkowym jest charakterystyczny dla zgrupowań województw ze względu na lukę złożoności gospodarczych i lukę złożoności społeczno-gospodarczych. Dzieje się tak dlatego, że wielkość luki złożoności gospodarczych w większym stopniu niż luki złożoności społecznej wpływa na wielkość luki złożoności społeczno-gospodarczych.
Można także zauważyć zależność występowania luki złożoności społeczno-gospodarczych od czynników historycznych. Przestrzenne zgrupowania województw o zharmonizowanych i niezharmonizowanych subsystemach pokrywają się z podziałem na ziemie byłego zaboru pruskiego oraz ziemie zaboru rosyjskiego i austriackiego. Wyjaśnienia takiego stanu rzeczy można szukać w teorii zależności od ścieżki (path
dependence), która to stała się popularna w końcu lat osiemdziesiątych XX w. [David
1985, Arthur 1989, 1994, Boschma i Lambooy 1999, Boddy 1999, Martin 1999]. Według tej teorii dotychczasowa ścieżka rozwoju zdefiniowana została jako sekwencja czasowo uporządkowanych i przyczynowo połączonych wydarzeń, z których każde jest zarówno reakcją na wydarzenia wcześniejsze, jak i przyczyną wydarzeń późniejszych [Gwosdz 2004, s. 29]. W takim przypadku podstawowe znaczenie dla takiej zależności ma czas rozpoczęcia i sekwencja zdarzeń, możliwość wystąpienia alternatywnych rezultatów w początkowej fazie, a także fakt, iż znaczące wydarzenia mogą być wynikiem drobnych i przypadkowych zdarzeń [Pierson 2000].
Podział terytorium Polski pomiędzy trzech zaborców miał charakter specyficznego zdarzenia (contingent event), o którym wspominał Mahoney [2000]. Twierdził on, że istnienie sekwencji zdarzeń o charakterze zależności od ścieżki występuje gdy specyficzne zdarzenie nadaje zjawisku charakter przyczynowo-skutkowego ciągu o właściwościach deterministycznych. Zwraca on także uwagę na konieczność wyróżnienia punktu początkowego, który jest zwykle nieprzewidzianym wydarzeniem (np. arbitralną decyzją), albo splotem sekwencji wydarzeń (critical
conjunture). Takim właśnie wydarzeniem były rozbiory Polski, które do dziś wpływają
na kształt polskiej gospodarki i kondycję gospodarek poszczególnych regionów. Procesy gospodarcze w regionach po tym specyficznym, nieoczekiwanym wydarzeniu były ciągiem przyczynowo-skutkowym, mającym charakter albo kumulacyjnego sprzężenia zwrotnego (self reinforcing sequences) bądź przyczynowego związku sekwencyjnego (reactive sequences) [Gwosdz 2003].
116
Teoria zależności od ścieżki wyjaśnia mechanizm, który mógł wpłynąć
na przestrzenne rozmieszczenie województw o podobnych poziomach
zharmonizowania subsystemów. Istotne wydają się także czynniki związane z istniejącą sytuacją w momencie punktu początkowego. Zauważyć należy, że ziemie, które weszły w skład poszczególnych zaborów charakteryzowały się np. odmiennym stanem wyposażenia infrastrukturalnego czy rozmieszczeniem ludności i surowców. Ustrój i sytuacja społeczno-gospodarcza Prus, Austrii i Rosji również wpłynęła na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego ziem poszczególnych zaborów, chociażby z uwagi na znaczne różnice w poziomie kapitału ludzkiego czy systemów edukacyjnych. Jako najbardziej rozwinięty uważa się zabór pruski. Hryniewicz twierdzi, że przepływ zachodnioeuropejskich wzorców kulturowych do Polski odbywał się za pośrednictwem Niemiec [2003, s. 62]. Zachodnie wzory kulturowe najszybciej adaptowały się w zachodniej, przygranicznej części kraju, a więc na terenach ziem dawnego zaboru pruskiego. Następnie rozprzestrzeniały się na wschód. Zachodnie ziemie były także najwyżej zaawansowanego gospodarczo i urbanizacyjnie, przez co stały się wiodącym pośrednikiem w imporcie kulturowym do Polski innowacji technologicznych, politycznych i organizacyjnych. Ważną rolę odegrał także proces akulturyzacji kapitalizmu w Polsce. Według Hryniewicza implementacja podstawowych instytucji gospodarki rynkowej w Prusach była o wiele bardziej zaawansowana niż w Rosji i Austrii.
Identyfikacja luki złożoności gospodarczych i luki złożoności społecznych, zaadaptowaną do celów niniejszej pracy, metodą genewską, pozwoliła określić rozmiar luki oraz wskazała na jej zmienność w czasie i w regionach. Wielkości luk różniły się w poszczególnych województwach. Podjęte dalsze działania pozwoliły zaobserwować zjawisko współzależności wielkości i zmian luki złożoności i PKB per capita. Dzięki temu udało się również spostrzec, że regionalna luka złożoności gospodarczych koresponduje z poziomem rozwoju gospodarczego regionów, a także z wielkością krajowego PKB. Bardzo wysoki poziom zharmonizowania subsystemu gospodarczego województwa mazowieckiego w stosunku do pozostałych województw pozwalał przypuszczać, że funkcje stołeczne ponadprzeciętnie powiększały potencjał gospodarczy regionu, wpływając na wielkość luk gospodarczych pozostałych województw. Po przeprowadzeniu tożsamej analizy z wyłączeniem województwa
117
mazowieckiego udało się zaobserwować we wszystkich regionach korzystną tendencję pomniejszania się luki gospodarczej czyli wzrost zharmonizowania subsystemów gospodarczych. Może to wynikać z tempa rozwoju województwa mazowieckiego, które przewyższa tempo rozwoju pozostałych województw.
Luka złożoności społecznych w regionach wykazała równie duże zróżnicowanie jak luka gospodarcza. W odróżnieniu od subsystemu gospodarczego w subsystemie społecznym nie dało się wyraźnie zidentyfikować jednego regionu, którego wartości cech wykorzystanych do badania określone zostałyby jako najkorzystniejsze. W ten sposób wzorzec o najbardziej oczekiwanych cechach był rokrocznie budowany z wykorzystaniem atrybutów różnych województw. Nie zachodziła więc potrzeba ponownego przeliczania wartości luki społecznej dla 15 województw. Zmiany poziomu zharmonizowania obu subsystemów następowały podobnie do zmian funkcji sinusoidalnej, nawiązując do kształtu funkcji opisujących fazy krajowego cyklu koniunkturalnego. Okresom dobrej koniunktury, w których obserwowano m.in. wzrost poziomu krajowego PKB, towarzyszył także wzrost zarówno wielkości regionalnej luki gospodarczej, jak i regionalnej luki społecznej. Oznacza to więc, że malał wtedy poziom zharmonizowania subsystemu gospodarczego i subsystemu społecznego województw. Natomiast analiza współzależności zharmonizowania regionalnego subsystemu gospodarczego i PKB per capita na poziomie regionalnym pozwoliła zaobserwować ujemny związek korelacyjny, co oznacza, że zmianom wielkości PKB
per capita towarzyszyły odwrotne co do kierunku zmiany wielkości luki gospodarczej.
Przeprowadzone równolegle analizy luki złożoności społeczno-gospodarczych w latach 1999-2011 potwierdzają, że wielkość luki złożoności gospodarczej jest większa niż wielkość luki złożoności społecznych. Wyjątkiem jest województwo mazowieckie.
Proces kształtowania się luki złożoności gospodarczych przebiegał podobnie w województwach o podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. Poziom zharmonizowania subsystemu gospodarczego zwiększał się lub pozostawał na stałym poziomie w badanym okresie w regionach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W regionach słabiej rozwiniętych poziom zharmonizowania gospodarczego zmniejszał się. Poziom zharmonizowania subsystemu społecznego nieznacznie zwiększał się prawie we wszystkich województwach.
118
Zauważono zależność występowania luki złożoności społeczno-gospodarczych od czynników historycznych. Teoria zależności od ścieżki (path dependency) oraz sytuacja społeczno-gospodarcza w momencie podziału ziem polskich pomiędzy
zaborców, może tłumaczyć przestrzenne zgrupowania województw
o zharmonizowanych i niezharmonizowanych subsystemach, gdyż ich rozmieszczenie poszczególnych grup pokrywa się z podziałem na ziemie byłego zaboru pruskiego oraz ziemie zaboru rosyjskiego i austriackiego.
119