Rozwój społeczno-gospodarczy regionów oraz metody pomiaru jego poziomu

Przystępując do rozważań nad rozwojem społeczno-gospodarczym regionów należy zastanowić się co rozumie się pod pojęciem regionu. Nie ma jednego stanowiska co do tego czym jest region. Funkcjonuje on w rzeczywistości społeczno-gospodarczej w różnych perspektywach i wielu strukturach terytorialnych [Pietrzyk 2000, s. 213-218, Nowakowska 2009, s. 22]. Region najczęściej postrzegany jest jako administracyjnie wyodrębniony system instytucjonalny, a także jako obszar historyczno-kulturowy będący częścią przestrzeni społeczno-ekonomicznej [Dziekanowska 2011, s. 1].

Studia regionalne najczęściej zajmują się kwestią rozwoju regionalnego, a także przekształceniami, jakie zachodzą w wymiarze społeczno-kulturowym, gospodarczym i politycznym. Mimo tego, iż w literaturze pojawiają się różne definicje rozwoju regionalnego, to najogólniej mówiąc jest on rozumiany jest jako kombinacja zmian o charakterze ilościowym i jakościowym zachodząca w regionie. Szlachta definiuje rozwój regionalny jako „systematyczną poprawę konkurencyjności podmiotów gospodarczych i poziomu życia mieszkańców oraz wzrost potencjału gospodarczego regionów, przyczyniający się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju”. Dla Kudłacza rozwój regionalny to „trwały wzrost poziomu życia mieszkańców i potencjału gospodarczego w skali określonej jednostki terytorialnej”. Natomiast zgodnie z definicją Klasika, gdy mówi się o rozwoju regionalnym to oznacza on „trwały wzrost trzech elementów: potencjału gospodarczego regionów, ich siły konkurencyjnej oraz poziomu i jakości życia mieszkańców”. Przy czym, według autora, istotne jest, że chodzi tutaj o trwały wzrost „przyczyniający się do rozwoju całej wspólnoty narodowej” [za: Strahl 2006, s. 13].

W latach dziewięćdziesiątych XX w. pojawił się rozszerzony paradygmat rozwoju i w zakres tego pojęcia włączono: rozwój zrównoważony, rozwój egalitarny oraz rozwój demokratyczny [Witkowski 2008, s. 23]. Współcześnie ekonomia regionu skupia się na poszukiwaniu optymalnych rozwiązań wspierających politykę rozwoju regionalnego, wykorzystując koncepcje ekonomiczne, takie jak nowa teoria wzrostu czy nowa geografia ekonomiczna, które wykorzystują doświadczenia zarówno modeli neoklasycznych, jak i popytowych, tworząc bazę teoretyczną dla polityki endogenicznego rozwoju regionalnego [Churski 2004, s. 3].

57

Według Strahl [2006] koncepcje rozwoju regionalnego można pogrupować według kryterium określającego stopień oryginalności danej koncepcji. Według niego możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy teorii:

1. Pierwotne, oryginalne teorie rozwoju regionalnego: - lokalizacji (A. Weber),

- ośrodków centralnych (W. Christaller), - bazy ekonomicznej (W. Sombart),

- biegunów rozwoju (F. Perroux, J.R. Boudeville), - dyfuzji innowacji (T. Hägerstrand),

- rozwoju endogenicznego (J. Friedman, C. Weaver, W.B. Stöhr).

2. Wtórne koncepcje, których autorzy rozwijają i udoskonalają teorie sformułowane pierwotnie, na przykład:

- koncepcja „produktu podstawowego” (H. Innes) i nowa teoria handlu oparte na teorii bazy ekonomicznej,

- stanowiące rozwinięcie teorii biegunów wzrostu koncepcje: „geograficznych centrów wzrostu” (A. Hirschman), „błędnego koła” (G. Myrdal), „rdzenia i peryferii” (J. Friedman).

3. Koncepcje eklektyczne, które łączą odrębne teorie cząstkowe, nawiązując do zjawisk, takich jak globalizacja, integracja międzynarodowa, wzrost znaczenia instytucji jako zintegrowanych układów podmiotowych, determinujących konkurencyjność regionów czy rosnące znaczenie ochrony środowiska w rozwoju regionalnym [Strahl 2006, s. 22].

Czynniki rozwoju regionalnego są jednym aktualnym tematem wśród zagadnień, jakimi zajmuje się regionalistyka. Przyjmuje się, że można je podzielić na czynniki endogeniczne i egzogeniczne. Wyróżnia się także trzecią grupę, która zbiera w sobie takie czynniki, które określają endogeniczną zdolność reagowania na zmiany w makrootoczeniu [Strahl 2006]. Czynniki endogeniczne, do których należą mieszkańcy, ekosystem, infrastruktura, gospodarka czy przestrzeń, są według Strahl [2006], siłą sprawczą określającą zdolność rozwojową zasobów regionu. Do czynników zewnętrznych zaliczyć można zmiany w makrootoczeniu, takie jak globalizacja czy integracja, oraz takie zmiany, które mają swoje źródło na poziomie krajowym i regionalnym. Czynniki tworzące trzecią grupę związane są z reakcją regionu na zmiany w makrootoczeniu. W tej grupie wyróżnia się elastyczność struktury regionu, wewnętrzne możliwości kapitałowe, otwartość i aktywność polityki regionalnej, kompetencje władz

58

regionów, aktywność mieszkańców i jakości zasobów intelektualnych. Wskazuje się na dwoistość źródeł rozwoju regionu i zmieniające się proporcje pomiędzy czynnikami endo- i egzogenicznymi. W ten sposób rozwój regionu jest wynikiem synergicznego oddziaływania zarówno sił wewnętrznych, jak i bodźców z zewnątrz [Strahl 2006, s. 16-22].

Jak wspomniano wcześniej, rozwój jest pojęciem wieloznacznym. W odniesieniu do regionów stosowane jest przede wszystkim pojęcie rozwoju gospodarczego lub społeczno-gospodarczego. W ujęciu działania operacyjnego pojęcie to może być rozumiane po pierwsze jako pewien immanentny proces, a po drugie jako celowe działanie władz publicznych [Cowen, Shenton 1996]. Sposób ujęcia rozwoju jest wyrazem rozumienia szerszych struktur i procesów społecznych i gospodarczych w przestrzeni, a także samej istoty regionu [Domański 2004, s. 7].

Istotnym elementem staje się rozróżnienie i zinterpretowanie ograniczeń i słabości rozwoju społeczno-gospodarczego zarówno u schyłku XX w. jak i obecnie. W najbardziej ogólnym rozumieniu rozwój oznacza długotrwały proces zmian mających pewien kierunek. W naukach społecznych ostatnich dziesięcioleci, a także w popularnej formie upowszechnianej przez media, rozwój społeczno-gospodarczy jawi się jednak jako pojęcie znacznie węższe. Jest to proces zmian, w wyniku którego kraje lub regiony osiągają stan doskonalszy od poprzedniego. Najogólniej rzecz biorąc, składa się na nań wzrost gospodarczy, czyli realne (niezależne od zmiany cen) zwiększanie dochodu, zmiany strukturalne oraz poprawa poziomu życia mieszkańców [Domański 2004, s. 8].

Wzrost gospodarczy jest mierzalną kategorią ekonomiczną, definiowaną na ogół w kategoriach przyrostu wartości rocznej produkcji dóbr i usług w danym kraju. Powszechnie stosowana miarą jest produkt krajowy brutto (PKB), który określa całkowitą wartość dóbr i usług wytworzonych w ciągu roku na obszarze danego kraju [Malaga 2009, s. 1]

Ekonomiści starają się rozróżniać wzrost i rozwój gospodarczy. Definiując rozwój gospodarczy podkreślają, że jest on pojęciem szerszym od wzrostu gospodarczego [Perroux, 1961]. Podstawą rozróżnienia tych kategorii ekonomicznych jest przypisywanie rozwojowi gospodarczemu pewnych cech zmian o charakterze jakościowym (zmiany systemu polityczno-prawnego, zmiany o charakterze niemierzalnym, które mają wpływ na wzrost gospodarczy, ale zasadniczo odnoszą się do poprawy szeroko rozumianej jakości życia w określonym społeczeństwie). Rozróżnienie to, nie jest jednak dostatecznie

59

ostre, o czym świadczy wieloletnia i ciągle bardzo żywa dyskusja nad doborem właściwej miary wzrostu gospodarczego [Malaga 2009, s. 2].

Atrakcyjność spojrzenia na rozwój jako jednolity proces historyczny objawia się tym, że niesie ono w sobie obraz świata jako pewnej uporządkowanej całości, którą rządzą prawidłowości dotyczące wszystkich jego części. Owo uporządkowanie wyrażać się może w linearności rozwoju, w którym kolejne etapy są zawsze zmianą na lepsze. W rezultacie rozwój polega w istocie rzeczy na normalizacji, zmierza do doprowadzenia cech rożnych regionów do stanu, który jest stanem najbardziej właściwym (najlepszym) [Domański 2004, s. 9].

Najczęściej stosowaną miarą rozwoju gospodarczego pozostaje miara wzrostu gospodarczego - PKB lub PKB per capita w ujęciu realnym, choć nie można powiedzieć, że jest to miara idealna. Wciąż trwa dyskusja nad konstrukcją lepszych miar wzrostu gospodarczego. Do najczęstszych zarzutów pod adresem PKB wymienia się to, że miary te nie uwzględniają (lub robią to szacunkowo i niedokładnie) redystrybucji dochodów, negatywnego wpływu wzrostu gospodarczego na środowisko naturalne, czy też funkcjonowania nieformalnego sektora gospodarki. Wśród stosunkowo nowych zastrzeżeń wobec PKB, PKB per capita jako mierników wzrostu gospodarczego pojawiają się postulaty, że w wyniku globalizacji, której jednym z przejawów są działania ponadnarodowych korporacji, pojawiają się trudności z lokalizacją miejsc powstania produktu krajowego poszczególnych państw [Malaga 2009, s. 3]. Jako alternatywne miary rozwoju wymienia się HDI (Human Development Index), „zielony” PKB (Green Gross Domestic Produkt – GGDP), miernik trwałego dobrobytu ekonomicznego (Index of Sustainable Economic Welfare – ISEW) i wskaźnik autentycznego postępu (Genuine Progress Indicatio – GPI). Najpopularniejszym z nich jest HDI - syntetyczny miernik opisujący efekty w zakresie społeczno-ekonomicznego rozwoju poszczególnych krajów został wprowadzony przez ONZ aby umożliwić porównania międzynarodowe. „Zielony PKB” jest miarą wpływu wzrostu gospodarczego na środowisko naturalne. Miernik ISEW wykorzystuje bilansowanie wydatków konsumpcyjnych przez takie czynniki jak: dystrybucja dochodów, koszty związane z zanieczyszczeniem środowiska oraz inne ekonomiczne nieodczuwalne koszty. Wskaźnik GPI opiera się na danych o prywatnej konsumpcji, które wykorzystywane są przy określaniu poziomu PKB. Dodatkowo uwzględnia też dystrybucję dochodów, wartość prac domowych, wartość prac

60

wykonywanych przez wolontariuszy, a także koszty przestępczości i zanieczyszczenia środowiska [Malaga 2009, s. 3-4].

Niemniej wymienione wyżej wskaźniki wymagają lepszych metod określania wartości ich komponentów wyrażanych w jednostkach pieniężnych. Dlatego też PKB i PKB per capita oraz ich stopy wzrostu pozostają powszechnie stosowanymi miarami wzrostu gospodarczego.

Do połowy XX w. duży nacisk kładziono na unikatowość regionów. Wiązało się to z przekonaniem, że istotę badań geograficznych stanowi poznawanie zróżnicowania przestrzennego czyli poszukiwanie i porównywanie różnic między regionami. Późniejszy rozwój ilościowej analizy przestrzennej oznaczał przesunięcie zainteresowań w kierunku szukania podobieństwa regionów. Rozwój jako modernizacja zakłada, zdaniem krytyków, że modernizowane regiony nie mają własnej historii, kultury itd., a przynajmniej, że owe specyficzne cechy nie mają istotnego wpływu na rozwój regionu. Współcześnie uwaga badaczy skierowana jest na procesy globalizacji, którym przypisuje się ujednolicanie przestrzeni. Miejsce i przestrzeń tracą na znaczeniu w świecie swobodnych przepływów kapitału, ludzi i informacji [Domański 2004, s. 13].

Jak uważa Domański [2004] proces rozwoju ma charakter otwarty i nie zmierza do z góry określonego, mniej lub bardziej znanego stanu końcowego, zwłaszcza stanu zdefiniowanego na podstawie uproszczonych, dychotomicznych kategorii regionów. Ujęcie rozwoju jako normalizacji upodabniania do pewnego stanu lub regionu uznanego za bardziej rozwinięty jest teoretycznie i praktycznie wątpliwe. Współwystępują różne modele i ścieżki rozwoju, a rozwój poszczególnych regionów w tym samym czasie może być´ oparty na rożnej kombinacji czynników, nie polega więc na przechodzeniu przez te same kolejne stadia. Wobec powyższego Domański postuluje , że należy zrezygnować z poszukiwania jednego czynnika (grupy czynników) wyjaśniającego rozwój [Domański 2004, s. 20].

Wzrost gospodarczy jest kategorią ekonomiczną, która w zasadzie jest opisywana w kategoriach czasu i przestrzeni. Wskutek dorobku nauk ścisłych, w szczególności fizyki i matematyki, ekonomiści przejęli pewne narzędzia opisu niestałości większości fundamentalnych zmiennych ekonomicznych w czasie. Czas jest traktowany jako zmienna porządkująca sekwencję mechanizmów i procesów gospodarczych, i jako taki, jest zmienną ciągłą. Malaga zwraca uwagę, że to, czy poszczególne kategorie

61

ekonomiczne są zapisywane jako zmienne dyskretne lub ciągłe, ma pewien związek z częstotliwością statystycznego pomiaru tych kategorii [Malaga 2009, s. 5].

Do opisu wzrostu gospodarczego stosuje się zamiennie teorię równań różnicowych i różniczkowych, teorię programowania dynamicznego, rachunek wariancyjny i teorię sterowania optymalnego [Malaga 2009, s. 6]. Jednocześnie podkreśla się, że do sformułowania większości problemów wzrostu gospodarczego, bardziej intuicyjnym jest aparat pojęciowy matematyki dyskretnej, natomiast w modelowaniu wzrostu gospodarczego, powszechniej używa się aparatu pojęciowego matematyki ciągłej. Tym samym wzrost gospodarczy jest zagregowaną kategorią ekonomiczną odnoszącą się na ogół do poszczególnych krajów. Jednak tak powierzchowne rozumienie wymiaru przestrzeni wydaje się zbyt daleko idącym uproszczeniem. Powszechnie wiadomo, że lokalizacja geograficzna ma wpływ na jakość i intensywność procesów gospodarczych. W ekonomicznej analizie przestrzennej rozpatruje się różne formy przestrzeni: geograficzną, ekonomiczną, których opis sugeruje potrzebę innego rodzaju języka matematycznego, niż ten jaki stosuje się we współczesnej teorii wzrostu gospodarczego [Ponsard 1992].

Aspekt przestrzeni pojawia się w momencie, gdy analizą porównawczą procesów wzrostu lub rozwoju gospodarczego chce się objąć kilka jednostek o różnym charakterze (krajów czy regionów). Nie zmienia to faktu, że z punktu widzenia ekonomicznej analizy przestrzennej teoria wzrostu i rozwoju gospodarczego ma charakter aprzestrzenny (podstawowe paradygmaty ekonomicznej analizy przestrzennej ukształtowały się w wyniku prac J. H. Thünena, A. Webera, H. Hotellinga, A. Löscha, W. Christallera i W. Isarda), a rozpatrywane mechanizmy i procesy wzrostu gospodarczego nie mają na ogół lokalizacji przestrzennej [Malaga 2009, s. 6].

Abstrakcyjne pojęcie przestrzeni, na przykład w ujęciu topologicznym, wiąże się z pojęciem struktury, które jest istotne wtedy, gdy chcemy głębiej i pełniej zrozumieć istotę zachodzących procesów ekonomicznych. Malaga postuluje, że takie pojęcia jak system, przestrzeń, struktura przestrzeni, definiowane w ramach abstrakcyjnej teorii systemów powinny znaleźć pełniejsze zastosowanie we współczesnej teorii wzrostu gospodarczego [Malaga 2009, s. 6-7]. Przestrzeń w teorii wzrostu gospodarczego

62

traktowana jest na ogół w sposób trywialny, w oderwaniu od osiągnięć ekonomicznej analizy przestrzennej⁶.

Podobnie jak w przypadku innych skomplikowanych, wielopłaszczyznowych zjawisk czy procesów, podejście do badań nad wzrostem gospodarczym przebiega według typowego schematu; gdy dzięki postępowi w badaniach teoretycznych i empirycznych uda się w końcu zidentyfikować przyczyny, to dosyć szybko zaproponowane wyjaśnienie przestaje być dla społeczności uczonych satysfakcjonujące. Choć bowiem przyczyna ta okazuje się często bardzo przydatna w zrozumieniu łańcucha zjawisk, które uruchamia, to równie często nasuwa się wątpliwość, czy potrafimy powiedzieć coś przekonywującego o głębszych źródłach samej tej przyczyny” [Wojtyna 2009].

Według Domańskiego problem nie polega na tym, że zróżnicowanie regionów o wyższym i niższym poziomie rozwoju, centrum i peryferii, jest błędne lub niecelowe, lecz na unikaniu pułapki traktowania tych analitycznych kategorii jako bytów realnych, które wyjaśniają lub stanowią ogólny model procesów rozwoju [Domański 2004, s. 13].

Ogólnie rzecz ujmując, zasadniczym celem teorii ekonomii jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o naturę i przyczynę bogactwa poszczególnych podmiotów gospodarczych. Do realizacji tego celu stosuje się dwa przeciwstawne ujęcia metodologiczne. Pierwszym z nich jest teoria równowagi ogólnej, traktowana jako metateoria, właściwa dla ekonomii. Drugim natomiast jest podejście, w którym tworzenie bogactwa sprowadza się do przydziału zasobów. W takim przypadku korzysta się z alternatywnej metody analizy, którą można określić jako sekwencyjną. Sprowadza się ona do analizy zjawisk i procesów ekonomicznych w ściśle określonym momencie czasu i miejsca, zamiast analizy całego procesu od momentu początkowego, aż po jego kres [Malaga 2009, s. 13].

Przy formułowaniu twierdzeń ekonomiści korzystają z dwóch rodzajów metod. Metody indukcyjne polegają na obserwacji rzeczywistości i uogólnianiu wyników obserwacji (jakościowych i ilościowych). Z kolei metody dedukcyjne sprowadzają się do wyprowadzania twierdzeń z układu założeń (ekonomia matematyczna). Ważną cechą stosowanych w ekonomii metod, jest nadmierna idealizacja założeń oraz ich niesprawdzalność [Malaga 2009, s. 20]. Jednocześnie jednak ekonomiści wzajemnie

6

Podstawy ekonomicznej analizy przestrzennej zostały przedstawione m.in. w pracy Ponsard C., Analyse economique spatiale, PUF, Paris, 1988r. Wydanie polskie, w przekładzie E. Dąbrowskiej i K. Malagi, pod redakcją B. Gruchman, Ekonomiczna analiza przestrzenna, Wydawnictwo AE Poznań, 1992

63

oskarżają się o błędy, które doprowadziły do naruszenia równowagi w światowym systemie gospodarczym oraz nieładu gospodarczego [Mączyńska 2009, s. 137].