Proces upodabniania się struktur luki gospodarczej i luki społecznej

Kontynuacją i uzupełnieniem badania intensywności zmian struktury luki złożoności gospodarczych i złożoności społecznych jest analiza upodabniania się struktur regionalnych, skupiona na ewolucji tych struktur. Analiza ewolucji struktury luki złożoności gospodarczych i złożoności społecznych koncentruje się na określeniu zdolności upodabniania się struktur pomiędzy poszczególnymi regionami – obiektami A i B. W tym celu wyznacza się średnią szybkość zmian strukturalnych oraz diagnozuje stabilność kierunków tych zmian [Kukuła 1996]. Miernik v opisuje wartość przeciętnej prędkości przekształceń strukturalnych w ujęciu dynamicznym i jest wyrażony średnią wartością łańcuchowych miar zróżnicowania struktur danego regionu.

v = ^{∑ ∑ ( )},

gdzie:

= _⋯ - wektor struktury obiektu A, tak że ∑ = 100,

k – liczba składowych, t = (0, 1, …, t).

Miernik ten opisuje tempo przeobrażeń. Wzrost wartości tej miary, jak również kolejnej prezentowanej miary - η, dla struktury mającej się upodobnić do struktury wzorcowej przyspiesza proces upodabniania się struktur. Wskaźnik η obrazuje monotoniczność zmian strukturalnych:

η =_∑ ^,

, , gdzie:

, – przeciętna prędkość przekształceń strukturalnych w badanym m-tym okresie w stosunku do struktury bazowej opatrzonej subskryptem 0,

– stopień zmian strukturalnych w czasie t.

Pozwala on oszacować czy ewolucja struktury utrzymuje względnie stabilny kierunek zmian. Wartość monotoniczności przekształceń strukturalnych zawiera się w przedziale

151

<0;1>. Im wyższy stopień monotoniczności (bliższy 1) tym bardziej struktury ewoluują w sposób konsekwentny i są odporne na niestabilność, która może być powodowana przez chaotyczne przeobrażenia składowych, które w długim okresie i tak nie są przyczyną zmian struktury zastanej na początku okresu. Z uwagi na zwykle niemonotoniczny przebieg zmian w strukturach, wyznacza się wskaźnik zakłóceń z, który stosuje się aby skorygować długość dystansu czasowego l o wahania udziałów poszczególnych elementów struktury, które odbiegają od kierunku konsekwentnych przekształceń. Wskaźnik ten wymaga znajomości monotoniczności struktur obu obiektów A i B.

= ,

gdzie:

– monotoniczność struktury A – monotoniczność struktury B.

Krokiem kończącym analizę upodabniania się struktur jest oszacowanie wartości l, na podstawie wzoru:

= ,

gdzie:

z – wskaźnik zakłóceń,

=^{∑| |}, odległość dzieląca struktury obu obiektów A i B, - przeciętna prędkości przekształceń struktury A,

- przeciętna prędkości przekształceń struktury wzorcowej B.

Wartość ta pozwala w przybliżeniu określić czas potrzebny na to, by struktura regionu A upodobniła się do struktury wzorcowej B z ostatniego badanego okresu przy założeniu utrzymania stałego kierunku i prędkości zmian struktury regionalnej.

W analizie upodobniania się struktur oszacowano prędkość zmian strukturalnych luki złożoności gospodarczych i złożoności społecznych oraz monotoniczność ewoluujących struktur. W odróżnieniu od oceny intensywności zmian strukturalnych w tym badaniu punktem wyjścia było sprawdzenie prędkości zachodzących zmian utożsamianej ze średnią wartością łańcuchowych wskaźników obrazujących stopień przeobrażeń danej struktury.

152

Najwyższą średnią prędkością zmian struktury luki złożoności gospodarczej charakteryzowało się województwo mazowieckie (tabela 21). Osiągnęło ono rekordowo dużą prędkość zmian, bo aż 20,6. Żadnemu innemu regionowi nie udało się osiągnąć prędkości większej niż 10. Wyróżnić należy województwa pomorskie i wielkopolskie, które charakteryzowały się stosunkowo dużymi wartościami na tle pozostałych województw. Regiony, które wcześniej określono jako te o wyższej intensywności zmian strukturalnych okazały się również tymi, w których szybciej zachodzą zmiany. Do województw o najniższym tempie zmian należą zachodniopomorskie, podkarpackie i warmińsko-mazurskie, czyli te województwa, których poziom rozwoju społeczno-gospodarczego nie jest duży. Regiony te w analizie intensywności charakteryzowały się również najmniejszymi wartościami miernika Q. Można więc powiedzieć, że analiza prędkości zmian strukturalnych, wyrażonej średnią wartością łańcuchowych miar zróżnicowania struktur danego regionu przynosi takie same wyniki co analiza intensywności zmian luki gospodarczej.

Aby ocenić czy zidentyfikowana ewolucja przeobrażeń jest stabilna oszacowano trwałość kierunku zmian, który określa czy ewolucja jest wynikiem przypadkowych zmian udziałów poszczególnych elementów, które w długim okresie nie prowadzą do zmiany w stosunku do struktury wyjściowej, czy jest rezultatem utrzymywania się stałych prawidłowości.

Tabela 21. Szybkość zachodzenia i monotoniczność zmian luki gospodarczej i społecznej w regionach w latach 1999-2010

Województwo

Luka gospodarcza Luka społeczna Szybkość zachodzenia zmian Monotoniczność zmian Szybkość zachodzenia zmian Monotoniczność zmian ^{v η v η} Dolnośląskie 5,42 0,185 8,14 0,273 Kujawsko-pomorskie 6,90 0,199 10,26 0,158 Lubelskie 3,99 0,322 8,28 0,274 Lubuskie 5,85 0,204 11,74 0,139 Łódzkie 4,42 0,360 11,88 0,281 Małopolskie 5,22 0,171 8,64 0,224 Mazowieckie 20,67 0,189 9,92 0,247 Opolskie 5,83 0,329 9,77 0,178 Podkarpackie 2,78 0,419 6,01 0,220 Podlaskie 3,95 0,235 9,69 0,236 Pomorskie 9,60 0,129 10,8 0,302 Śląskie 6,20 0,288 7,70 0,319 Świętokrzyskie 4,91 0,208 8,30 0,161

153

Warmińsko-mazurskie 2,40 0,356 9,75 0,186 Wielkopolskie 7,30 0,219 10,40 0,232 Zachodniopomorskie 2,70 0,387 8,49 0,234

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Najwyższym, choć umiarkowanym, stopniem monotoniczności wyróżniły się województwa Polski wschodniej: podkarpackie, lubelskie i warmińsko-mazurskie, a także zachodniopomorskie, co świadczy o względnie stałym, konsekwentnie realizowanym kierunku przekształceń w strukturze luki gospodarczej. W województwie podkarpackim, w którym zanotowano największą wartość pod względem monotoniczności (0,42), poprawił się stopień zharmonizowania subsystemu gospodarczego w badanym okresie. Znacznie mniejsze wartości, opisujące monotoniczność zmian, osiągnęły województwa mazowieckie, dolnośląskie, małopolskie czy pomorskie. Świadczy to o chwiejnym charakterze przeobrażeń i braku wyraźnej orientacji przesunięć pomiędzy elementami struktury luki gospodarczej, mimo iż część z tych regionów osiągnęła znaczące prędkości przeobrażeń strukturalnych. Może być to związane z harmonijnymi zmianami wszystkich udziałów poszczególnych elementów tworzących strukturę, a nie ze zmianą udziałów poszczególnych elementów, na ulepszaniu których mogą się skupiać działania polityki rozwojowej.

Najwyższą wartość prędkości zmian struktury luki złożoności społecznych w badanych latach zaobserwowano w zachodniopomorskim i małopolskim, a najmniejsze w łódzkim i lubuskim (tabela 21). Takie wartości prędkości zmian bezpośrednio nawiązują do wyników analizy intensywności zmian luki społecznej. Województwa pod względem wartości badanych cech znajdują się w tych samych grupach w przypadku obu analiz. Monotoniczność zmian elementów struktury luki społecznej wskazała na województwa o większej i mniejszej zmienności tempa przekształceń w strukturze, choć nie można w tym przypadku mówić nawet o średnim tempie zmian. Wśród regionów o stosunkowo stabilnym i konsekwentnym kierunku zmian w luce społecznej można wyróżnić województwa silne gospodarczo – pomorskie, dolnośląskie i śląskie. Małe obszarowo województwa charakteryzowały się najmniejszymi wartościami poziomu monotoniczności. Lubuskie, opolskie i świętokrzyskie cechowały się chwiejnym charakterem przeobrażeń i brakiem wyraźnej orientacji przesunięć pomiędzy elementami luki złożoności społecznych.

154

Analiza prędkości zachodzenia przeobrażeń oraz identyfikacja charakteru i kierunku zmian, wolnego od niestabilności powodowanej głównie przez chaotyczne przeobrażenia elementów, które w długim okresie nie są przyczyną zmian struktury zastanej na początku badania, posłużyła w dalszych krokach do określenia zdolności struktur luki złożoności gospodarczych i społecznych do upodabniania się do struktury wzorcowej. Bazując na ustaleniach zaprezentowanych w rozdziale trzecim, w którym luka złożoności gospodarczych i społecznych została zidentyfikowana i zmierzona, dokonano wyboru województwa, którego luki zostaną potraktowane jako układ wzorcowy. Z uwagi na to, że województwo mazowieckie charakteryzowało się najbardziej zharmonizowanymi subsystemami gospodarczym i społecznym, uporządkowania elementów luk tego województwa było brane pod uwagę jako potencjalny wzorzec. Zidentyfikowana w tym regionie luka złożoności społeczno-gospodarczej wykazała całkowicie odmienny charakter niż we wszystkich pozostałych regionach (luka złożoności społecznych okazała się większa niż luka złożoności gospodarczych). Ze względu na powyższy fakt i funkcję stołeczną, jaką pełni główne miasto województwa, zdecydowano się odrzucić ten region w kategoriach wzorca struktury luk. Województwami o najbardziej zharmonizowanych strukturach było wielkopolskie i dolnośląskie, które charakteryzowały się najmniejszymi lukami złożoności społeczno-gospodarczych. W ostatnim roku analizy przeobrażeń strukturalnych regionem najbardziej zharmonizowanym było wielkopolskie i to właśnie struktura luk gospodarczej i społecznej tego województwa posłużyła jako struktura wzorcowa w dalszych krokach analizy.

W tej części analizy przyjęto zatem, że to najbardziej zharmonizowana struktura powinna być sztucznie przyjętą „strukturą idealną”. Założenie to oczywiście upraszcza rzeczywistość gospodarczą, pomijając kwestie heterogeniczności przestrzeni czy rozmieszczenia zastanego potencjału społeczno-gospodarczego. Pozwala jednak na oszacowanie czasu potrzebnego na teoretyczny proces upodabniania się struktur. Im czas ten jest krótszy, tym struktura jest bardziej elastyczna i szybciej oraz efektywniej może reagować na zmiany pojawiające się w otoczeniu. Istotna również w tym przypadku jest wrażliwość tej analizy na zastany stan początkowy. Dłuższy szacowany czas potencjalnego przeobrażenia wiąże się również ze wspominaną wcześniej teorią uzależnienia od dotychczasowej ścieżki rozwoju (path dependency),

155

a co za tym idzie logiczną zasadnością konieczności upodabniania się dwóch struktur o z reguły innej ścieżce czy warunkach rozwojowych.

W przypadku luki złożoności gospodarczych dużą zdolnością upodobnienia się do struktury luki województwa wielkopolskiego oznaczało się województwo świętokrzyskie (tabela 21). Dość elastycznie reagujące okazały się także struktury województwa lubelskiego, małopolskiego i opolskiego. Najmniejszą elastyczność wykazało województwo mazowieckie, ale tak długi czas, który miałby upłynąć zanim struktura mazowieckiego upodobniłaby się do struktury luki złożoności zaobserwowanej w 2010 r. w wielkopolskim, wynika przede wszystkim z dużej dysproporcji rozwojowej i konieczności zmniejszenia stopnia zharmonizowania subsystemu gospodarczego. Uznać to należy za działanie nielogiczne i nieuzasadnione z punktu widzenia polityki rozwoju. Spośród pozostałych regionów niską zdolnością do upodobnienia się do struktury luki złożoności gospodarczych województwa wielkopolskiego charakteryzowały się województwa o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego: dolnośląskie, śląskie i pomorskie. Tym regionom przekształcenia zajęłyby najwięcej czasu. Podobnie jak w przypadku mazowieckiego działanie takie mogłoby się okazać nieuzasadnione.

Tabela 22. Wskaźnik zakłóceń i czas upodobnienia struktur regionalnych do struktury województwa wielkopolskiego

Województwa

Luka gospodarcza Luka społeczna Wskaźnik zakłóceń Czas upodobnienia w latach Wskaźnik zakłóceń Czas upodobnienia w latach z l z l Dolnośląskie 4,93 4,88 3,96 7,54 Kujawsko-pomorskie 4,77 4,00 5,13 8,50 Lubelskie 3,69 3,17 3,95 6,92 Lubuskie 4,71 3,83 5,38 5,18 Łódzkie 3,44 4,20 3,89 6,62 Małopolskie 5,11 2,94 4,38 3,45 Mazowieckie 4,89 16,42 4,69 9,05 Opolskie 3,64 2,28 4,87 2,64 Podkarpackie 3,13 4,20 4,42 2,98 Podlaskie 4,40 3,58 4,26 4,12 Pomorskie 5,73 5,19 3,74 3,48 Śląskie 3,94 4,65 3,62 6,53 Świętokrzyskie 4,67 3,77 5,08 6,45 Warmińsko-mazurskie 3,47 3,71 4,77 2,56 Zachodniopomorskie 3,30 3,95 4,28 4,78

156

Do struktury luki złożoności społecznych województwa wielkopolskiego 2010 r. najszybciej upodobniłyby się warmińsko-mazurskie, opolskie i podkarpackie (tabela 22). Zajęłoby im to nie więcej niż 3 lata jeśli zachowałyby dotychczasowe tempo i kierunek zmian struktury. Najmniej elastyczne okazały się układy takich

województw jak kujawsko-pomorskie, gdzie zadecydowała bardzo mała

monotoniczność zmian czy mazowieckie i śląskie, w przypadku których stabilność kierunku zmian należała do jednych z najwyższych, ale za to ich tempo było niewielkie. Do mało elastycznych województw zaliczyć też można świętokrzyskie i lubelskie, których dystans do poziomu rozwoju społecznego wielkopolskiego jest znaczny, a zarówno niestabilność kierunku zmian w przypadku świętokrzyskiego, ani mała aktywność w przeobrażeniach – jak w lubelskim, nie pomagałyby w dogonieniu wzorca.