Możliwość ponoszenia odpowiedzialności przez urzędników na podstawie przepisów kodeksu cywilnego

4.3.1. Odpowiedzialność osobista sprawcy szkody

Jednym z aktów wymienianych wśród rozwiązań umożliwiających pociągnięcie do majątkowej odpowiedzialności urzędnika jest kodeks cywilny. Przepisy kodeksu zawarte w Tytule VI regulują takie elementy jak osobista odpowiedzialność sprawcy szkody spowodowanej jego zawinionym działaniem, a także odpowiedzialność solidarną i realizację roszczeń regresowych.

Podstawową zasadę odpowiedzialności376, która opiera się na winie bezpośredniego sprawcy szkody reguluje art. 415 k.c. Przepis ten stanowi, że „kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Wynika z niego, że osoba, która swoim zawinionym działaniem doprowadziła do powstania szkody jest bez żadnego ograniczenia377 zobowiązana do jej naprawienia. Za działanie wyrządzające szkodę, o jakim mowa w analizowanym przepisie, należy rozumieć zarówno określoną aktywność sprawcy szkody, jak też zaniechanie działania wówczas, gdy na sprawcy szkody spoczywał obowiązek podjęcia pewnego działania. Ustawodawca w art. 415 w żaden sposób nie ogranicza zakresu odpowiedzialności sprawcy szkody spowodowanej jego zawinionym działaniem. Jej sprawca odpowiada więc za szkodę w pełnym zakresie. Zastosowanie art. 415 k.c. wymaga ustalenia trzech podstawowych przesłanek. Pierwszą z nich jest powstanie szkody, drugą ustalenie, że winę za zdarzenie wyrządzające szkodę ponosi sprawca, zaś trzecia to istnienie normalnego

375 Zob.: O. Górniok, Kodeks karny..., cyt. wyd., s. 88, za: A. Zoll (red.) Kodeks karny. Część szczególna, Kraków 1999, s. 776.

376

G. Bieniek w: G. Bieniek i in. Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia zobowiązania. T. I, Warszawa 1996, s. 180.

377 W przypadku odpowiedzialności za czyny niedozwolone zakres odpowiedzialności pozostaje niezależny od stopnia winy sprawcy szkody, ponosi on taką samą odpowiedzialność, gdy wykazał się winą umyślną, jak i choćby lekkim niedbalstwem.

- 152 -

związku przyczynowego pomiędzy szkodą, a działaniem lub zaniechaniem sprawcy będącego jej źródłem.

Rozważając możliwość zastosowania art. 415 k.c., jako podstawy odpowiedzialności urzędnika uczestniczącego we władczym rozstrzyganiu indywidualnych spraw w imieniu państwa trzeba mieć na uwadze konstrukcję systemu majątkowej odpowiedzialności za szkody spowodowane przy wykonywaniu władzy publicznej. W poprzednim rozdziale, w którym dokonywałem analizy regulacji dotyczących odpowiedzialności za szkody powstałe na skutek niezgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej w polskim systemie prawnym wskazałem, że w stosunku do obywatela bezpośrednią odpowiedzialność za szkody spowodowane przy wykonywaniu władzy publicznej ponoszą Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne wykonujące władzę publiczną z mocy prawa. Następnie mogą one dochodzić od urzędnika, będącego rzeczywistym sprawcą szkody roszczeń zwrotnych. Trudną do zaakceptowania wydaje się być sytuacja, w której urzędnik ponoszący bezpośrednią odpowiedzialność za szkody spowodowane swoim zawinionym działaniem miałby ponosić odpowiedzialność nieograniczoną. Powodowałoby to wiele potencjalnych problemów. Po pierwsze, w przypadku szkód o szczególnie dużych rozmiarach realizacja roszczenia odszkodowawczego mogłaby okazać się znacznie utrudniona, czy wręcz niemożliwa. Po drugie, urzędnicy w obawie przed dotkliwymi skutkami ewentualnych wadliwych działań mogliby unikać podejmowania niektórych czynności, szczególnie tych obarczonych dużym ryzykiem błędu. Można przy tym znaleźć jeszcze inne argumenty uzasadniające przeniesienie bezpośredniej odpowiedzialności odszkodowawczej z urzędnika na podmioty publiczne.

Powracając do sedna wydaje się, że należy odrzucić możliwość zastosowania art. 415 k.c., jako podstawy roszczeń odszkodowawczych przeciwko urzędnikowi, który szkodę wyrządził na skutek wydania wadliwej decyzji, właśnie ze względu na obowiązującą koncepcję odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej. Przepis ten reguluje warunki osobistej odpowiedzialności sprawcy szkody. Może on stanowić podstawę osobistej odpowiedzialności każdego podmiotu za szkodę wyrządzoną z jego winy. Nie może jednak znaleźć zastosowania przeciwko urzędnikowi, który szkodę wyrządził przy wykonywaniu władzy publicznej. Stwierdzenie, iż szkoda spowodowana została przy wykonywaniu władzy publicznej skutkuje bezpośrednią odpowiedzialnością Skarbu Państwa lub innego podmiotu publicznego. Wynika to wprost z treści obowiązującego obecnie art. 417 § 1 k.c., zgodnie z którym za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka

- 153 -

samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Podstawę roszczeń przeciwko urzędnikowi art. 415 k.c. mógłby stanowić jedynie wówczas, gdy szkoda jaką wyrządził nie była skutkiem wykonywania przez niego władzy publicznej.

4.3.2. Odpowiedzialność regresowa na podstawie przepisów kodeksu cywilnego

Odpowiedzialność majątkowa urzędnika za szkodę spowodowaną przy wykonywaniu władzy publicznej nie ma charakteru bezpośredniego, opiera się na możliwości skierowania przeciwko temu urzędnikowi roszczenia zwrotnego przez Skarb Państwa, j.s.t. lub inną jednostkę wykonującą władzę publiczną z mocy prawa. Kodeks cywilny oprócz odpowiedzialności osobistej sprawcy reguluje także przesłanki i tryb dochodzenia roszczeń zwrotnych, inaczej nazywanych regresowymi. Ustawodawca w art. 441 § 1 k.c. wyczerpująco unormował kwestię roszczeń zwrotnych pomiędzy podmiotami ponoszącymi współodpowiedzialność za szkody spowodowane czynem niedozwolonym. Z jego treści wynika, że osoby ponoszące współodpowiedzialność w razie wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym są dłużnikami solidarnymi378. Odpowiedzialność solidarna podmiotów odpowiadających za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zachodzi niezależnie od tego czy jest ona oparta na tych samych czy różnych podstawach379

i niezależnie też od tego, na jakiej zasadzie opiera się ta odpowiedzialność. Innymi słowy nie ma znaczenia, czy nawiązała się ona na zasadzie winy, na zasadzie ryzyka, czy też na zasadzie słuszności380. Przyjmuje się, że wyłączne znaczenie dla odpowiedzialności kilku współodpowiedzialnych na podstawie art. 441 § 1 k.c. ma możliwość przypisania im odpowiedzialności deliktowej za daną szkodę – niezależnie od tego czy to w ramach sprawstwa, czy też odpowiedzialności np. za czyn cudzy³⁸¹. Art. 441 § 1 przyjmuje zatem generalną regułę odpowiedzialności solidarnej, występującej we wszystkich przypadkach, w których kilka osób ponosić ma odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym.

Zauważyć należy, że w § 1 art. 441 k.c. mowa jest w nim o solidarnej odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym przez kilka osób. Użycie przez ustawodawcę sformułowania o szkodzie wyrządzonej „przez kilka osób” powoduje, że strona podmiotowa tego przepisu określona została w sposób dość ogólny. Taki zabieg

378 A. Rzetecka – Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania część ogólna, LEX/el., 2011. Solidarność dłużników stanowi solidarność w ujęciu biernym. Polega ona na ukształtowaniu zobowiązania w taki sposób, że każdy z wielu dłużników uprawniony jest do spełnienia świadczenia w całości. Zob. G. Bieniek w: G. Bieniek i in., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia Zobowiązania. T. 1., Warszawa 2006, s. 436.

379 Zob.: wyrok SN z dnia 23 marca 1965 r., I CR 41/65, OSNPG 1965, nr 10, poz. 51. 380

Zob.: wyrok SN z dnia 7 czerwca 1982 r., IV CR 188/82, LEX 8482.

- 154 -

powoduje, że analizowany przepis staje się bardzo elastyczny. Jego dyspozycja obejmować może dzięki temu bardzo różne stany faktyczne i w zasadzie nieograniczoną liczbę podmiotów, którymi w zależności od okoliczności, mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne³⁸². Decydującego znaczenia dla obciążenia danego podmiotu odpowiedzialnością solidarną nie ma w tym wypadku jego charakter, lecz ciążący na nim z mocy prawa cywilnego obowiązek wyrównania szkody spowodowanej czynem niedozwolonym. To w konsekwencji oznacza, że ustalenie kręgu osób ponoszących odpowiedzialność solidarną za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym następuje już z momentem wyrządzenia szkody, bowiem już wówczas odpowiednie normy prawne łączą obowiązek jej wyrównania z określonymi podmiotami³⁸³.

Z treści art. 441 § 1 k.c. wyinterpretowane zostały trzy przesłanki odpowiedzialności solidarnej. Pierwszą z nich jest wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym. Drugą – jedność szkody, za którą odpowiedzialność ponosi kilka podmiotów. Ostatnią zaś jest istnienie normalnego związku przyczynowego pomiędzy powstaniem szkody a zdarzeniem będącym jej źródłem, za które każdy ze współodpowiedzialnych ponosi odpowiedzialność384

. Bez znaczenia przy zastosowaniu art. 441 § 1 pozostają wewnętrzne więzi łączące podmioty ponoszące współodpowiedzialność385. Istotnym dla powstania tej odpowiedzialności jest tylko to, że skutkiem zachowania kilku podmiotów jest jedna i, jak podkreśla Sąd Najwyższy386

, niepodzielna szkoda. Dla potrzeb niniejszej pracy wystarczające jest samo wyliczenie tych przesłanek. Ich szczegółowe omówienie po pierwsze wymagałoby pogłębionych i obszernych rozważań, a po drugie, ich analizie poświęcono wiele miejsca w publikacjach szeroko poruszających problematykę odpowiedzialności solidarnej387

. Przesłanki odpowiedzialności solidarnej przeanalizowane zostały tam w bardzo wyczerpujący sposób, w związku z tym

382

B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978, s. 28,

383 Tamże, s. 29. Autorka pogląd ten formułuje aprobując stanowiska GKA wyrażone w orzeczeniu z dnia 14 lipca 1956 r., I 752/65, OSPiKA 1966, Nr 10, poz. 230.

384

Tak: G. Bieniek w: G. Bieniek i in., Komentarz…, cyt. wyd. s. 339. Podobnie choć nieco może prościej przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej określiła B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, która stwierdziła, że zastosowanie art. 441 § 1 k.c. znajdzie wówczas, gdy: 1) zrealizowany zostanie stan faktyczny czynu niedozwolonego lub czynów niedozwolonych przez kilka osób, 2) wystąpi jedna szkoda, 3) występuje związek przyczynowy pomiędzy szkodą, a faktem lub faktami, z wystąpieniem których ustawa łączy odpowiedzialność określonego podmiotu.

385 Por.: Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 109.

386 Zob.: wyrok SN z dnia 20 listopada 2002 r., II CKN 859/00 LEX nr: 78881. Sąd podkreśla, że z jedną szkodą w rozumieniu przepisu art. 441 § 1 k.c. mamy do czynienia albo wtedy, gdy z natury swej jest ona niepodzielna, albo wówczas, gdy udział sprawców w jednym delikcie przesądzi o niemożności podziału wywołanych nim skutków.

387 Przede wszystkim: B. Lewaszkiewicz – Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; A. Klein, Istota solidarności biernej, a stosunki prawne odpowiedzialności w: Z. Radwański (red.) Studia z prawa

- 155 -

ponowne ich omawianie sprowadziłoby się w zasadzie do powtórzenia ugruntowanych już poglądów doktryny i judykatury.

Warto natomiast zwrócić uwagę, że naprawienie szkody spowodowanej przez jednego z dłużników powoduje, że wobec pozostałych przysługuje mu roszczenie zwrotne (regresowe), może on domagać się od pozostałych podmiotów współodpowiedzialnych zwrotu całości lub odpowiedniej części świadczenia odszkodowawczego388. Roszczenie zwrotne, jak podkreśla się w doktrynie, jest niezbędnym korelatem sytuacji, w której wiele osób zobowiązanych jest do naprawienia jednej szkody, bowiem kiedy jeden z dłużników solidarnych wykona świadczenie pojawia się konieczność dokonania odpowiedniego rozliczenia pomiędzy tymi osobami389

. Roszczeniem zwrotnym – regresowym jest więc takie roszczenie, które opiera się na żądaniu zwrotu – regresie. Występuje ono pomiędzy podmiotem, który będąc współodpowiedzialnym za powstałą szkodę spełnił wymagane świadczenie, a pozostałymi osobami będącymi odpowiedzialnymi za jej naprawienie, które nie uczestniczyły w jej usunięciu. Dla powstania roszczenia regresowego, co potwierdził też SN390, decydujące znaczenie ma więc moment naprawienia szkody poprzez zapłatę poszkodowanemu należnego mu odszkodowania, przez jednego z współdłużników solidarnych, nie zaś samo wyrządzenie szkody przez jej bezpośredniego sprawcę. Innymi słowy, roszczenie regresowe powstaje dopiero i tylko wówczas, gdy nastąpi rzeczywista zapłata poszkodowanemu należnego mu odszkodowania przez jednego z odpowiedzialnych za powstanie szkody.

Kolejne przepisy art. 441 k.c. zawarte w § 2 i 3 uregulowały problem rozliczenia roszczeń zwrotnych. Pierwszy z nich stanowi, że jeżeli szkoda była wynikiem działania lub zaniechania kilku osób ten, kto szkodę naprawił może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części zależnie od okoliczności, a zwłaszcza od winy danej osoby oraz od stopnia, w jakim przyczyniła się do powstania szkody. Zgodnie zaś z drugim ten, kto naprawił szkodę, za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy ma zwrotne roszczenie do sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy. Przywołane przepisy regulując sposób rozliczenia i ustalenia wysokości roszczenia zwrotnego uchylają możliwość zastosowania unormowań art. 376 k.c.³⁹¹, który reguluje regres w znaczeniu ścisłym. Szczególny charakter tych unormowań

388 Por.: A. Olejniczak w: A. Kidyba (red.) Kodeks cywilny. Komentarz. T. III. Zobowiązania - część ogólna, LEX/el. 2014.

389 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, cyt. wyd. s. 139.

390 Wyrok SN z dnia 12 lipca 1968 r., I CR 265/68, OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 138, czy wyrok SN z dnia 1 czerwca 1973 r., II PR 97/73, OSP 1974, z. 4, poz. 84. W ostatnim wyroku Sąd stwierdza wprost, że „O powstaniu roszczenia regresowego decyduje nie chwila wyrządzenia szkody przez bezpośredniego sprawcę, lecz chwila jej naprawienia przez jednego z dłużników solidarnych” zob. teza wyroku.

391

W nauce prawa istnieje też krytykowany pogląd, zgodnie z którym roszczenia wynikające z art. 441 § 2 i 3 k.c. nie stanowią roszczeń zwrotnych w rozumieniu art. 376 k.c., a mają charakter odszkodowawczy i pozostają

- 156 -

polega na tym, że ustalenie wysokości roszczenia zwrotnego odbywa się według nich odmiennie niż zakłada to wspomniany art. 376392

.

Redakcja analizowanych przepisów bywa oceniana jako dość nieudana393

, czego następstwem są pewne wątpliwości interpretacyjne, które koncentrują się wokół relacji pomiędzy § 2 i § 3 art. 441 k.c. Na tym tle w doktrynie zarysowały się dwa główne stanowiska. Według pierwszego z nich art. 441 § 2 znajduje zastosowanie wówczas, gdy podstawy (zasady) odpowiedzialności osób współodpowiedzialnych są takie same, natomiast art. 441 § 3 zastosowany może być wtedy, gdy współodpowiedzialność opiera się na różnych zasadach. Zgodnie zaś z drugim zapatrywaniem zastosowanie art. 441 § 2 ograniczane jest wyłącznie do sytuacji, gdy współodpowiedzialność wszystkich dłużników opiera się na zasadzie winy – taką tezę miałoby potwierdzać zastosowanie w art. 441 § 2 zwrotu „jeżeli szkoda była wynikiem działania lub zaniechania kilku osób”. Z kolei art. 441 § 3 odnosić się ma do takich przypadków, gdzie odpowiedzialność jednego z dłużników opiera się na zasadzie winy, a pozostałych na zasadzie słuszności lub ryzyka. Powszechne uznanie i akceptację doktryny zyskał pierwszy z przedstawionych poglądów, jest on oceniany jako „bardziej elastyczny”. Zgodnie z ogólnie przyjętymi kierunkami wykładni roszczenie regresowe przeciwko sprawcy szkody może opierać się na art. 441 § 3 k.c. wówczas, gdy zostanie wykazana wyłącznie jego wina³⁹⁴, przyczynienie się osoby ponoszącej odpowiedzialność za czyn cudzy do powstania szkody wyłącza więc możliwość jego zastosowania. W takich przypadkach – gdy osoba dochodząca roszczenia zwrotnego również ponosi winę za powstałą szkodę, jej roszczenie powinno opierać się na podstawie art. 441 § 2395. Dyspozycje art. 441 § 2 i 3 k.c. są też uznawane za ogólne wytyczne dla sądu określające sposób rozliczenia podmiotów ponoszących odpowiedzialność solidarną396

. W takim ujęciu art. 441 § 2 k.c. normuje warunki rozliczenia dłużników zobowiązania solidarnego, określa według jakich kryteriów powinien rozkładać się ciężar szkody pomiędzy tymi podmiotami. Natomiast art. 441 § 3 k.c. wskazuje

uzależnione od stosunku prawnego łączącego strony, zob:. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie

szkody..., cyt. wyd., s. 142 i n. Przedstawione tam stanowisko zyskuje powszechną akceptację doktryny. Zob też:

A. Olejniczak w: Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…, cyt. wyd., s. 247. 392

Zgodnie z art. 376 k.c., to treść stosunku prawnego istniejącego pomiędzy współdłużnikami rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach dłużnik, który spełnił świadczenie może żądać jego zwrotu od współdłużników. Natomiast w art. 441 § 2 i 3, to ustawodawca wprost określił przesłanki i kryteria rozliczenia podmiotu spełniającego świadczenie z innymi współodpowiedzialnymi.

393 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…, cyt. wyd., s. 247. 394

Por.: wyrok SN z dnia 16 października 1958 r., III CR 81/58, OSPiKA 1960, Nr 1, poz. 6. Tak też: G. Bieniek w: G. Bieniek i in. Komentarz..., cyt. wyd., s. 439-440.

395 Zob. G. Bieniek w: G. Bieniek i in. Komentarz…, cyt. wyd. s. 440. 396

B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, cyt. wyd. s. 161, E. Łętowska w: System Prawa

- 157 -

kierunek podniesienia roszczenia regresowego w ten sposób, że wyłącza roszczenie regresowe sprawcy przeciwko osobie, która za czyn sprawcy odpowiada397

.

Pobieżna analiza treści kolejnych przepisów art. 441 k.c. może istotnie prowadzić do wniosku, że stanowią one wystarczającą podstawę roszczeń regresowych Skarbu Państwa, czy j.s.t. przeciwko urzędnikom będącym rzeczywistymi sprawcami czynów wyrządzających szkodę obywatelowi. Podobne twierdzenia pojawiały się w opiniach prezentowanych w toku prac legislacyjnych nad u.o.m.f.p. w których wskazuje się, że roszczenie zwrotne jednostek ponoszących odpowiedzialność za szkody spowodowane przy wykonywaniu władzy publicznej mogłoby opierać się na art. 441398. Jednakże, w mojej ocenie, obecnie takie stanowisko nie może być przyjęte jako słuszne, jeżeli pod uwagę weźmiemy aktualną treść przepisów regulujących zasady odpowiedzialności państwa za szkody spowodowane przy niezgodnym z prawem wykonywaniu władzy publicznej. Przypomnieć trzeba, że kodeks cywilny w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. przewidywał, że Skarb Państwa (podobnie, jak jednostki samorządu terytorialnego i inne podmioty wykonujące władzę publiczną z mocy prawa) ponosił na zasadzie ryzyka odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy przy wykonywaniu powierzonych im czynności jak za działania osób trzecich. Po zmianach kodeksu cywilnego z 17 czerwca 2004 r., wymuszonych potrzebą dostosowania regulacji kodeksowej do unormowań nowej Konstytucji (art. 417 i nast.) reguluje odpowiedzialność władzy publicznej za jej własne działania, w tym też działania niezgodne z prawem. Obecnie Skarb Państwa, j.s.t. i inne jednostki organizacyjne – choć działania władcze wykonują przy pomocy swoich organów i ich urzędników – odpowiedzialność za szkody spowodowane takimi działaniami ponoszą, jak za czyny własne, a nie na zasadzie ryzyka za działania osób trzecich. Dlatego moim zdaniem w obecnym stanie prawnym art. 441 § 3 k.c. nie może być podstawą roszczeń regresowych Skarbu Państwa, j.s.t. i innych jednostek wykonujących z mocy prawa władzę publiczną przeciwko ich urzędnikom, ponieważ przy wykonywaniu władzy publicznej nie działają oni jako osoby trzecie, lecz bezpośrednio w imieniu tych jednostek. Należy tym samym odrzucić więc koncepcję odpowiedzialności majątkowej urzędnika opartej na roszczeniu regresowym państwa przeciwko urzędnikowi na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Ostatecznie rozważyć trzeba zatem możliwość dochodzenia odpowiedzialności majątkowej od urzędnika na podstawie przepisów kodeksu pracy.

397 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, cyt. wyd. s. 164. Autorzy zauważają, że gdyby przepisu tego nie było wszystkie sprawy rozliczeń regresowych mogłyby być przeprowadzone na podstawie art. 441 § 2. 398 Opinia E. Bagińskiej z 9 lutego 2008 r. cyt. wyżej.

- 158 -

4.4. Odpowiedzialność urzędników na podstawie przepisów kodeksu pracy 4.4.1. Urzędnik jako pracownik

Kodeks pracy od momentu jego wejścia w życie, czyli od 1974 r., w zasadzie w niezmieniony sposób – z niewielkimi tylko „kosmetycznymi” poprawkami – reguluje różne formy odpowiedzialności materialnej pracowników wobec pracodawcy. Wśród nich wyróżnia się odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi, odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy zawinionym działaniem pracownika i odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez pracownika osobie trzeciej, do której naprawienia zobowiązany był przez pracodawcę. Mając na uwadze przedmiot mojej rozprawy w dalszej części pominę kwestię odpowiedzialności pracownika za mienie mu powierzone, skoncentruję się zaś na jego odpowiedzialności za szkody wyrządzone pracodawcy zawinionym działaniem bądź za szkody wyrządzone osobom trzecim.

Odpowiedzialność majątkowa, czy też materialna – bo takim właśnie terminem posługuje się kodeks pracy399, jest konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Pojęcie pracownika zostało zdefiniowane przez ustawodawcę w art. 2 k.p., zgodnie z którym pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Definicja pracownika jest więc tworzona poprzez wyliczenie, w formie zamkniętego katalogu podstaw nawiązania stosunku pracy pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. W polskim systemie prawa obowiązuje zasada osobistego świadczenia pracy400

, co oznacza, że praca musi być świadczona samodzielnie – bezpośrednio przez daną osobę, bez żadnego pośrednictwa w związku z czym pracownikiem może był wyłącznie osoba fizyczna. Jednakże jako pracownika nie będzie można potraktować osoby fizycznej choćby świadczyła ona określone czynności osobiście, jeżeli czynności te wykonywane są na innej podstawie niż przewiduje to art. 2 k.p., bowiem bez zawarcia stosownej umowy nie dochodzi do powstania stosunku pracowniczego⁴⁰¹.

399 Na potrzeby przedmiotowej pracy przyjąć można jednak, że pojęcia „odpowiedzialność majątkowa” i „odpowiedzialność materialna” pracowników wykorzystywane będą zamiennie. Taki zabieg nie powinien wywoływać większych wątpliwości, jeżeli założymy już na początku, że terminy te będą używane jako równoznaczne. Broniąc takiego rozwiązania należy też zauważyć, że w doktrynie prawa pracy dopuszcza się i akceptuje zamienne stosowanie ustawowego określenie „odpowiedzialność materialna” z pojęciem odpowiedzialność majątkowa pracownika, czy też pracownicza odpowiedzialność odszkodowawcza. Por.: G. Bieniek, Kodeks Pracy. Odpowiedzialność materialna pracowników, Warszawa 1979, s. 8.

400 Polega ona na osobistym wykonywaniu powtarzających się czynności – „pracowaniu”. Wykonywanie pracy nie