Mobilność czynników produkcji

R. Mundell, podejmując badania nad międzynarodowym przepływem kapitału oraz czynnikami go warunkującymi, a także skutkami dla krajów przyjmujących oraz wywożących kapitał, zaczął zastanawiać się nad potrzebą analizy zróżnicowania systemów kursowych. Starał się znaleźć odpowiedź na pytanie, czy państwa tworzące wspólny rynek i zmierzające do zacieśnienia integracji powinny zdecydować się na utworzenie obszaru ze wspólną walutą, czy też upłynnić kursy swoich walut. Poszukiwał rozwiązań kursowych, które zapewniłyby równowagę zewnętrzną i wewnętrzną podmiotów gospodarki światowej. Efekty jego badań zostały opublikowane w artykule „A Theory of Optimum

Currency Areas”, w 1961 r. i od tego czasu R. Mundell uznawany jest za prekursora nurtu

teoretycznego opartego na teorii optymalnych obszarów walutowych.

Gdy na danym obszarze występuje jedna waluta, to równocześnie tworzony jest jeden bank centralny, który reguluje podaż wspólnego pieniądza. W sytuacji, gdy obszar walutowy składa się z kilku walut, na podaż pieniądza międzynarodowego ma wpływ współpraca wszystkich banków centralnych państw należących do obszaru. W przedstawionej sytuacji żaden bank centralny nie jest w stanie zwiększać swoich zobowiązań szybciej niż pozostałe banki centralne, bez obniżenia poziomu rezerw i osłabienia waluty. Wynika z tego, że elastyczność podaży pieniądza i dochodowa

52 elastyczność popytu na pieniądz wpływają na tempo, w jakim banki centralne zwiększają swoje zobowiązania pieniężne.69

Rozważania te wskazują na fakt, że procesy dostosowawcze będą różnić się od siebie w zależności od tego czy na danym obszarze walutowym będzie występowała jedna, wspólna waluta, czy dany obszar walutowy będzie się charakteryzował występowaniem kilku walut. Dla zilustrowania różnic między wewnątrzregionalnym a międzynarodowym procesem dostosowawczym R. Mundell posłużył się następującym przykładem.

Rozważał model dwóch regionów, charakteryzujących się pełnym zatrudnieniem, stałymi płacami, stałym poziomem cen oraz pełną równowagą w bilansie płatniczym. Celem badania była obserwacja zmian jakie zachodzą na skutek przeniesienia popytu z dóbr pochodzących z kraju B na dobra kraju A. Przyjął dwie możliwe opcje:

1. Pierwszy przypadek dotyczył państw posiadających narodowe waluty powiązane ze sobą stałym kursem wymiennym ich walut. Przeniesienie popytu z dóbr pochodzących z kraju B na dobra pochodzące z kraju A spowoduje bezrobocie w kraju B i wywoła presję inflacyjną w kraju A⁷⁰. Ceny w A wzrosną do poziomu do jakiego się na to pozwoli, a zmiany terms of trade, zwolnią kraj B z części ciężaru regulacji. W sytuacji gdy w kraju A zostaną zastosowane narzędzia polityki monetarnej np. zwiększone zostaną restrykcje dotyczące polityki kredytowej, aby spowodować zahamowanie wzrostu cen, cały ciężar związany z dostosowaniem zostanie przerzucony na kraj B. W związku z tym w kraju B będzie konieczne zredukowanie dochodu realnego poprzez zmiany terms of trade, a jeżeli nie będzie to możliwe do osiągnięcia, gdyż B nie może obniżyć cen, a A nie podniesie cen, to wywoła to spadek produkcji i zatrudnienia w kraju B. Wynika z tego, że polityka krajów nadwyżkowych nastawiona na hamowanie wzrostu cen – przy stałych kursach walut - wywoła tendencje recesyjne w gospodarce światowej lub obszarze walutowym z wieloma oddzielnymi walutami.

2. Drugi analizowany przypadek dotyczy podmiotów, które są regionami połączonymi wspólną walutą. Rządy narodowe państw prowadzą politykę pełnego zatrudnienia. Podobnie jak w pierwszym przypadku popyt zostaje przeniesiony z

69 R. Mundell, International Economics, Macmillan, New York 1968, s. 177-185.

70 Inflacja w modelu R.Mundella rozumiana jest jako wzrost cen dóbr produkowanych w danym państwie lub regionie.

53 dóbr pochodzących z kraju B na dobra z kraju A, co wywołuje presję inflacyjną i nadwyżkę bilansu płatniczego w regionie A oraz spowoduje wzrost bezrobocia w regionie B. W tym regionie wspólne władze monetarne, aby zniwelować bezrobocie zwiększają podaż pieniądza – ekspansja monetarna (obniżka stóp procentowych), co wywoła presję inflacyjną w regionie A. Wynika z tego, że polityka monetarna jest efektywna w zwalczaniu bezrobocia w regionie deficytowym, lecz kosztem inflacji w regionie nadwyżkowym. Polityka pełnego zatrudnienia powoduje tendencje inflacyjne we wszystkich regionalnych gospodarkach lub w obszarze, w którym obowiązuje wspólna waluta.⁷¹

Dzięki powyższym rozważaniom można dojść do wniosku, że na terenie obszaru walutowego z narodowymi walutami, tempo wzrostu bezrobocia w krajach o deficycie bilansu płatniczego (BP) zależy od poziomu inflacji w krajach charakteryzujących się nadwyżką w bilansie płatniczym. Kraj o nadwyżce rezerw walutowych doprowadza do recesji na obszarze o innej walucie lub do spadku koniunktury światowej. Natomiast na obszarze składającym się z regionów o wspólnej walucie, tempo inflacyjne w kraju o nadwyżce w BP, zależy od działań władz centralnych związanych z poziomem bezrobocia w kraju o deficycie w BP. Tak więc polityka pełnego zatrudnienia prowadzi do wzrostu inflacji na terenie obszaru walutowego.

Po przeanalizowaniu powyższych sytuacji można stwierdzić, że żadne rozwiązanie nie jest optymalnym, ponieważ nie jest w stanie zapewnić stabilności cen i pełnego zatrudnienia. Wynika to z tego, że optymalny obszar walutowy jest ograniczony i nie obejmuje całej gospodarki światowej. Gdyby OCA obejmował cały świat to dopiero wtedy koszty wymiany walut zostałyby ograniczone do zera. R. Mundell udowodnił, że przedstawione w jego modelu dwa kraje mają całkowicie odmienne cele dotyczące polityki pieniężnej, które w żaden sposób nie mogą mieć zastosowania i być skuteczne dla całego obszaru. Jeden kraj dąży do wzrostu podaży pieniądza, aby ograniczyć bezrobocie, natomiast drugi kraj stara się ją zmniejszyć ze względu na presję inflacyjną. Niemożliwa jest skuteczna i jednoczesna likwidacja inflacji i bezrobocia w dwóch krajach o różnych walutach.

54 Kolejnym aspektem, jakim zajmował się R. Mundell, było zdefiniowanie optymalnego obszaru walutowego jako regionu i przedstawienie sposobu jego wyodrębnienia. R. Mundell definiując optymalny obszar walutowy podkreślił, że konstytuującym atrybutem takiego regionu powinna być mobilność czynników produkcji. Definicję optymalnego obszaru walutowego oparł na wewnętrznej, czyli międzyregionalnej i międzygałęziowej oraz zewnętrznej mobilności czynników produkcji.⁷² W swoich rozważaniach przyjął założenie, że czynniki produkcji mogą przemieszczać się zarówno w obrębie danego kraju, ale również poza jego granice. Stąd podstawowym kryterium wyodrębnienia OCA był warunek mobilności siły roboczej. Region stanowiący OCA to taki, w którym występuje wysoka wewnętrzna mobilność czynników produkcji i niska mobilność zewnętrzna.⁷³ Wewnętrzna mobilność czynników produkcji, może zmniejszać negatywny wpływ szoku podażowego bądź popytowego na realne ceny tychże czynników. W takiej sytuacji zmiany kursu walutowego nie są narzędziem niezbędnym do oddziaływania na ceny czynników produkcji. Mobilność czynników produkcji jest wtedy częściowo substytucyjna względem elastyczności cenowo-płacowej. Jednak jedynie częściowo, ponieważ mobilność czynników produkcji jest niska w krótkim okresie. Dla gospodarki korzystniejsze jest ponoszenie kosztów dostosowań do członkostwa w optymalnym obszarze walutowym w długim, a nie w krótkim okresie, gdyż są one wtedy minimalizowane przez mobilność czynników produkcji.

Również według A. R. Ghosha optymalny obszar walutowy powinien cechować się wewnętrzną mobilnością czynników produkcji, tzn. między krajami lub regionami danego obszaru oraz brakiem mobilności w stosunku do krajów trzecich, spoza obszaru. To właśnie mobilność czynników produkcji na terenie optymalnego obszaru walutowego

72 Przyjęte przez R. Mundella założenie dotyczące mobilności czynników produkcji wynika z teorii handlu międzynarodowego stworzonej przed D. Ricardo. W przypadku braku mobilności czynników produkcji pomiędzy krajami i równocześnie pełnej mobilności czynników wewnątrz kraju występuje wymiana międzynarodowa będąca substytutem mobilności czynników produkcji w skali międzynarodowej, za E. Drabowski, Pieniądz międzynarodowy, Wyd. PWN, 1988, s. 142.

73 I. Zawiślańska, Optymalny obszar walutowy. Teoria i praktyka na kontynencie amerykańskim, SGH, Warszawa 2008, s. 25-26.

55 umożliwi absorpcję skutków szoków ekonomicznych, stanowiąc substytut zmian kursu walutowego.74

Obszar walutowy powinien obejmować grupę krajów o stałych względem siebie kursach walutowych lub posiadających tę samą walutę. Natomiast pozostałe obszary walutowe powinny charakteryzować się brakiem mobilności czynników produkcji oraz zmiennymi kursami, po to, aby można było niwelować powstałą nierównowagę.

Zakłócenia w równowadze płatniczej są powodowane zróżnicowaniem cen czynników produkcji na terenie różnych obszarów w ramach OCA. Powinny one przepływać bez żadnych przeszkód z obszarów o niższych cenach do obszarów o wyższych cenach. Takie przepływy doprowadzą do równowagi w bilansie przepływów czynników produkcji między obszarami. Mobilność czynników mogłaby uchronić państwa od dostosowań kursowych oraz zmian wielkości płac realnych.

Kryterium mobilności czynników produkcji w swoich pracach brał po uwagę nie tylko R. Mundell, ale także J. R. Presley oraz G. E. J. Dennis. Otóż według nich spadek eksportu produktów wytwarzanych w państwie A może doprowadzić do zmniejszenia wykorzystania kapitału i siły roboczej w kraju A w wyniku działania efektów mnożnikowych. W tym czasie popyt na czynniki produkcji w kraju B będzie wzrastał, co doprowadzi do przeniesienia kapitału i siły roboczej z kraju A do B. W takiej sytuacji problem bezrobocia w kraju A zostanie rozwiązany poprzez przepływ kapitału i siły roboczej do kraju B. Równocześnie w kraju B nastąpi wzrost konsumpcji produktów wytwarzanych przez kraj B, co poprzez procesy mnożnikowe wpłynie na wzrost dochodów w B i tym samym może zwiększyć import z kraju A. Zauważamy, że imigracja z kraju A do kraju B powoduje wzrost dochodu w tym drugim, co wpływa na wzrost importu z kraju A. W tym samym czasie w kraju A spada poziom zatrudnienia, czego efektem jest obniżenie się importu z B. Przedstawiony proces będzie przebiegał do czasu aż deficyt w kraju A zostanie zredukowany, a nadwyżka w kraju B zbliży się do poziomu zero i zostanie osiągnięta równowaga wewnętrzna i zewnętrzna.75

Podsumowując dochodzimy do wniosku, że obszar walutowy jest optymalny wtedy, gdy spełnia następujące warunki:

74 A. R. Ghosh, H. C. Wolf, How many monies? A Genetic Approach to Finding Optimum Currency Area, NBER Working Paper nr 4805, 1994, s. 5-11.

56 • państwa lub regiony tworzące obszar walutowy posiadają wspólną walutę lub

ich waluty są powiązane między sobą stałym kursem walutowym,

• w stosunku do obszarów zewnętrznych (regionów trzecich) kurs walutowy jest kursem zmiennym,

• istnieje wewnętrzna mobilność czynników produkcji pomiędzy państwami obszaru walutowego, a brak jej w ujęciu zewnętrznym.⁷⁶

Należy podkreślić, że R. Mundell twierdził, że wysoka mobilność czynników produkcji, a szczególnie czynnika pracy może redukować potrzebę dostosowywania nominalnego kursu walutowego, cen i płac. Jednak inni autorzy jak R. I. McKinnon czy P. B. Kenen nie zgadzali się z tym twierdzeniem. Uważali, że mobilność czynników produkcji jest ograniczona przez szybkość, z jaką inwestycje bezpośrednie mogą być przenoszone pomiędzy krajami. Ponadto, mobilność siły roboczej niezaprzeczalnie łączy się z kosztami, które najczęściej wynikają z uwarunkowań kulturowych, językowych czy kwalifikacyjnych. W miarę upływu czasu coraz częściej podważana jest w literaturze teoria R. Mundella. Naukowcy uzasadniają to faktem, że część pojawiających się szoków ma charakter krótkotrwały i wówczas przemieszczanie się siły roboczej, jako mechanizm dostosowawczy, mogłoby być nieuzasadnione i poprzez brak wykwalifikowanych pracowników wywołać problemy z przywróceniem wzrostu w kraju dotkniętym szokiem. Stąd mobilność czynników produkcji jest zalecana raczej w perspektywie co najmniej średniookresowej, a dostosowania do krótkotrwałych szoków powinny opierać się głównie na elastycznym dostosowaniu cen i płac.77

Koncepcja R. Mundella, która stanowi podstawę dla rozwoju procesów integracji walutowej, posiada jednak interesujące punkty wymagające dalszej dyskusji i pogłębionych badań. Na przykład jej autor wskazuje, że dla poprawy efektywności funkcjonowania wspólnej waluty w ramach OCA korzystny jest duży obszar i raczej jego heterogeniczność, a nie homogeniczność. W odniesieniu do tezy o dużych rozmiarach wspólnego obszaru walutowego można mieć pewne wątpliwości. Wewnętrzne, strukturalne zróżnicowanie obszaru o wspólnej walucie jest natomiast o tyle istotne, że w sytuacji wystąpienia kryzysu, pozwoli to uniknąć recesji całej gospodarki danego

76 R. A. Mundell, A Theory of …, op. cit., s. 657-665.

77 W. M. Corden, The Adjustment Problem, w: European Monetary Unification and Its Meaning for the

57 obszaru, a obejmie jedynie pewną część. Bowiem najczęściej załamania czy kryzysy dotykają pewnego obszaru działalności gospodarczej i to w różnym czasie i różnej skali.

Problematycznym punktem teorii R. Mundella jest uprzednio już wspomniany warunek mówiący o tym, że optymalny obszar walutowy nie może być zbyt mały, ponieważ istnieje wtedy możliwość spekulacyjnego oddziaływania jednego podmiotu, nie będącego bankiem centralnym, na rynek walutowy. W dobie globalizacji i rozwoju korporacji transnarodowych, których obroty niejednokrotnie przewyższają PKB wielu gospodarek narodowych, nie trudno znaleźć podmioty, których rezerwy dewizowe mogą służyć do spekulacji wpływających na kursy walutowe w ramach rynku walutowego. Trudno jednak zgodzić się ze stwierdzeniem, że jedynym teoretycznie zresztą tylko możliwym zabezpieczeniem przed działaniami spekulacyjnymi podmiotów, które nie są bankami centralnymi, jest stworzenie obszaru walutowego, który obejmowałby praktycznie cały świat.

Biorąc pod uwagę dorobek naukowy R. Mundella oraz uwagi krytyczne jego oponentów, można stwierdzić, że kryterium przez niego przedstawione stanowi zaledwie warunek konieczny, ale nie wystarczający do zapewnienia równowagi zewnętrznej i wewnętrznej w ramach OCA. Stąd też dla innych teoretyków prace R. Mundella stały się inspiracją do poszukiwania kolejnych rozwiązań problemów funkcjonowania międzynarodowego systemu walutowego i kryteriów określających sposób wyodrębniania obszarów walutowych.