Traktat z Maastricht i jego postanowienia

Najistotniejsze postanowienia Traktatu dotyczące tworzenia UGW zostały zawarte w art. 3, 3a, 3b oraz 4a. Przedstawiają one ogólne założenia UGW na tle pozostałych celów UE oraz narzędzia, jakie posłużą do ich osiągnięcia. Ponadto zawierają postanowienia dotyczące utworzenia Europejskiego Systemu Banków Centralnych i samego Europejskiego Banku Centralnego. Tytuł III Traktatu zawiera przepisy odnoszące się do UGW i polityk Wspólnotowych. Tytuł VI Traktatu (obecnie Tytuł VII) zawiera

158 S. F. Overturf, Money and European Union, Appendix 3, Maastricht Treaty, St. Martin’s Press, 1997, s. 241-265.

117 bezpośrednie informacje na temat Unii Gospodarczej i Walutowej (art. 102a-109m). Porusza on kwestie polityki gospodarczej i pieniężnej. Istotnym postanowieniem tej części jest to, że proces tworzenia UGW ma składać się z trzech faz, ale co najważniejsze niewypełnienie postanowień odnoszących się do fazy poprzedzającej, nie zezwala na przystąpienie do kolejnej fazy. W związku z tym różne przepisy obowiązywały w różnym czasie, a niektóre nie miały w ogóle zastosowania do państw, które uzyskały status państwa objętego regulacją szczególną tzw. derogation. Derogacja polega na tymczasowym uchyleniu się danego państwa od stosowania niektórych przepisów Traktatu i prawa wtórnego, podczas, gdy wszystkie pozostałe państwa są zobowiązane stosować się do tych regulacji. Poniższa tabela przedstawia najważniejsze przepisy obowiązujące w Tytule VI Traktatu z Maastricht, regulujące etapy tworzenia UGW (Tabela 5).

Tabela 5. Przepisy Tytułu VI Traktatu z Maastricht – ich zastosowanie do poszczególnych etapów tworzenia UGW.

Artykuł Przedmiot regulacji Etap I Etap II Etap III

102 a Cele i zasady polityki gospodarczej X X X

103 Formułowanie polityki gospodarczej,

zapewnienie jej wykonania X X X

103a (1) Reguły dotyczące poważnych trudności

dotyczących podaży X X X

103a(2) Reguły dotyczące poważnych trudności

gospodarczych X

104 Reguły dotyczące instrumentów

kredytowania X X

104a(1) Reguły dotyczące uprzywilejowanego

dostępu do instytucji finansowych X X

104a(2) Określenia zakresu zastosowania art.

104a(1) przez Radę X X X

104b Odpowiedzialność finansowa Wspólnoty X X

104c

(1,9,11) ^{Reguły dotyczące deficytów budżetowych} X

118

8,10,12-13) 104c

(14) ^{Reguły dotyczące deficytów budżetowych} X X X

105 Cele i zadania ESBC X

105a ^{Emisja banknotów i monet w jednolitej}

walucie europejskiej X

106 Skład ESBC X X

107 Niezależność EBC X

108 ^{Niezależność narodowych banków}

centralnych X X

108a Instrumenty prawne EBC X

109 Stosunki wobec walut państw trzecich X

109a Skład EBC X

109b Stosunki EBC z organami Wspólnoty X

109c (1) Cele i skład Komitetu Walutowego X X

109c (2-4)

Cele i skład Komitetu Gospodarczego i

Finansowego X

109d ^{Rola Komisji, Rady i Państw}

Członkowskich X X X

109e ^{Szczegółowe postanowienia dotyczące I, II i}

III etapu UGW X X X

109f ^{Cele, skład i instrumenty prawne}

Europejskiego Instytutu Walutowego X

109g Skład ecu (obecnie euro) X X X

109h ^{Reguły dotyczące problemów z bilansem}

płatniczym X X

109i ^{Reguły dotyczące kryzysu bilansu}

płatniczego X X

109j Reguły dotyczące przejścia do etapu III X

119 Traktatu wobec niektórych państw na III

etapie EMU 109l

(1-3)

Szczegółowe postanowienia o składzie i

celach EBC X X

109l

(4-5) ^{Wartość ecu (euro)} X

109m (1)

Polityki walutowe państw Uedo III

etapuEMU X X

109m (2)

Polityki walutowe państw UE objętych

regulacją szczególną X

Źródło: A. Nowak-Far, Unia Gospodarcza i Walutowa, Wyd. BECK, Warszawa 2001, s. 94-94.

Zgodnie z art. 2 Traktatu z Maastricht koncepcja stworzenia UGW jest wpisana w ogólną wizję Unii Europejskiej opartą na fundamentalnych celach Wspólnoty, czyli: harmonijnym i zrównoważonym rozwoju działań gospodarczych (sustainable), zgodnie ze środowiskiem naturalnym, nieinflacyjnym wzroście gospodarczym, wysokim poziomie spójności wyników gospodarczych (convergence of economic performance), wysokim poziomie zatrudnienia i rozwoju społecznego, wzroście poziomu i jakości życia oraz gospodarczej i społecznej spójności. Środki niezbędne do realizacji powyższych celów to: wspólny rynek, Unia Gospodarcza i Walutowa oraz wspólne polityki. Zgodnie z powyższymi założeniami, twierdzi się, że stworzenie sprawnie funkcjonującego wspólnego rynku jest warunkiem sine qua non zbudowania UGW, która jest jednym z etapów wiodących do powstania unii politycznej.159

Art. 3 TUE określa szczegółowo zakres podstawowych działań przez które ma dojść do stworzenia UGW. Najważniejsze postanowienia dotyczą art. 3a(2) Traktatu, zgodnie z którym państwa są zobowiązane do:

• Nieodwołalnego zamrożenia kursów walutowych, co ma doprowadzić do wprowadzenia jednej waluty oraz,

• Sformułowania i prowadzenia jednolitej polityki pieniężnej i walutowej. Pierwszorzędnym celem tych polityk powinno być zachowanie stabilizacji cen.

120 Wspólna polityka pieniężna i walutowa powinna być prowadzona zgodnie z następującymi, wiodącymi zasadami art. 3a(3):

• Stabilności cen,

• Prowadzenia rozważnej polityki finansów publicznych,

• Odpowiedniego prowadzenia polityki oddziaływania na realną sferę gospodarki poprzez zachowanie płynności pieniężnej,

• Utrzymania bilansu płatniczego na stałym poziomie.

Pierwszy etap tworzenia UGW nie posiadał, jak etap drugi i trzeci, szczególnych ram traktatowych. Opierał się on głównie na założeniach zapisanych w Traktacie Rzymskim i Jednolitym Akcie Europejskim. Jednak przystąpienie do drugiego etapu, który rozpoczął się w 1994 r., wymagało od państw członkowskich spełnienia szeregu warunków, a najważniejsze z nich to:

a) przyjęcia stosownych środków mających na celu likwidację ograniczeń w przepływie kapitału oraz w określonym zakresie ograniczeń dotyczących dokonywania płatności bieżących w ramach Wspólnoty oraz z krajami trzecimi, b) przyjęcia wieloletnich programów, mających na celu zapewnienie stałej zbieżności

(lasting convergence) niezbędnych do stworzenia UGW, ze szczególnym uwzględnieniem dyscypliny budżetowej i stabilności cen.

W drugim etapie tworzenia UGW miały nastąpić, zgodnie z zapisami Traktatu, zmiany natury instytucjonalnej, które zmierzały do stworzenia ram działania bankowości centralnej w trzeciej fazie UGW. Zgodnie z art. 109f został powołany Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institut, EMI). Przejął on funkcje pełnione uprzednio przez Komitet Prezesów Banków Centralnych, a także powierzono mu zadanie przygotowania trzeciej fazy UGW. Do najważniejszych funkcji EMI należało także: przygotowanie reguł operacyjnych dla narodowych banków centralnych państw członkowskich, gdy będą działać w ramach ESBC (Europejskiego Systemu Banków Centralnych), nadzorowanie technicznych przygotowań do emisji banknotów wspólnej waluty i przygotowanie dokładnych ram prawnych, organizacyjnych i logicznych, odnoszących się do podjęcia działań przez ESBC. Analizując bliżej zadania Europejskiego Instytutu Walutowego, zauważamy, że był jedynie pierwowzorem Europejskiego Banku Centralnego. Jest to zgodne, jeżeli spojrzymy na jego kolejną funkcję informacyjną oraz doradczą, nawet w postaci „nacisku doradczego”,

121 w odniesieniu do państw członkowskich. Obowiązkowe kompetencje EMI obejmowały także:

• zapewnienie wielostronnych rozliczeń sald poszczególnych banków centralnych, • administrację mechanizmami krótkoterminowej pomocy oraz krótkoterminowego

finansowania,

• realizację zadań związanych z dysponowaniem instrumentem pomocy finansowej przeznaczonej na wsparcie bilansów płatniczych państw członkowskich

• utrzymywanie i zarządzanie rezerwami walutowymi w określonym zakresie.

Zgodnie z zapisami traktatowymi, już w drugiej fazie, państwa członkowskie miały obowiązek spełnienia pewnych kryteriów zbieżności, których przestrzeganie stanowiło warunek uprawniający państwa do przejścia do III etapu UGW. Kryteria te odnosiły się do sfery wydatków budżetowych, wskaźników inflacji, stabilności kursów walutowych oraz długookresowych stóp procentowych (kryteria te zostaną szczegółowo opisane w punkcie 3.2.3. niniejszej pracy).

Spełnienie przez państwa członkowskie kryteriów konwergencji warunkowało przejście do kolejnego etapu UGW. Początek trzeciego etapu został określony na dzień 1.01.1999 r. Art. 109j(4) wskazywał na jeszcze ostatni warunek fazy drugiej, który nakazywał Radzie przed dniem 1.7.1998 r. zebrać się w składzie głów państw i szefów rządów w celu przeanalizowania sytuacji makroekonomicznej poszczególnych członków UE pod kątem spełnienia kryteriów konwergencji. Rada miała za zadanie sformułować stosowną ocenę odnośnie państw, które spełniały warunki do przyjęcia wspólnej waluty. Państwa, które ich nie spełniły lub zostały objęte derogacją, miały szerszy zakres autonomii wobec kontrolnych i koordynacyjnych kompetencji Rady, a ich banki narodowe zachowały niezależność w stosunku do EBC w kształtowaniu polityki pieniężnej oraz walutowej i zachowały własne, narodowe banknoty i monety. Jednocześnie w Traktacie przewidziano istotne ograniczenia, w stosunku do tej grupy państw, odnoszące się do ich udziału w procesie podejmowania decyzji w ramach ESBC.

Przejściowy charakter miały również przepisy dotyczące instytucji mających wprowadzić jednolitą politykę pieniężną (art. 1091 TUE). Kluczową instytucją jest Europejski System Banków Centralnych oraz działający w jego ramach Europejski Bank Centralny. Są to instytucje, które miały powstać dopiero podczas trzeciego etapu tworzenia UGW. Na drugim etapie UGW nie mogły one podejmować działań w zakresie

122 formułowania i realizacji jednolitej polityki pieniężnej i walutowej. Dopiero w trzecim etapie to ESBC staje się instytucją bankowości centralnej UE. Działania wyżej wymienionych instytucji we wcześniejszym etapie miały charakter wyłącznie przygotowawczy160.

Ostatni etap tworzenia UGW polegał na nieodwołalnym zamrożeniu wzajemnych kursów walut państw członkowskich oraz na wprowadzeniu wspólnej waluty. Początkowo wspólna waluta miała być jedynie jednostką rozrachunkową stosowaną w transakcjach bezgotówkowych, a następnie w formie wspólnych banknotów i monet. EBC ma prawo do wydawania aktów prawnych, z których rozporządzenia oraz decyzje mają charakter ius

cogens natomiast zalecenia i opnie stanowią prawo względnie obowiązujące. Od chwili

podpisania Traktatu z Maastricht skład koszyka walut nie mógł się zmieniać, a wartość jednolitej waluty europejskiej została nieodwołalnie zamrożona.

Ostatni etap tworzenia UGW miał stanowić fazę zamykającą proces jej tworzenia. Jednak nasuwa się pytanie, czy zgodnie z tym, można powiedzieć, że powstała już UGW. Oczywiście w sensie formalnym, czyli wypełnienia wszystkich przepisów traktatowych odnoszących się do unii monetarnej, cały proces integracji został zakończony. W sensie realnym proces tworzenia UGW nie będzie zakończony. Stwierdzenie to wynika z samego zamysłu przepisów Traktatu, które odnoszą się do tworzenia unii monetarnej. Mimo, że formułują one pewne kryteria prawne, gospodarcze i pieniężne dotyczące stworzenia UGW, zakładają także, że jej osiągnięcie wpłynie stymulująco na dalsze procesy integracyjne, które będą obejmowały szeroko rozumianą realną sferę gospodarek państw członkowskich i co więcej będzie to wzmacniało postępujący proces integracji politycznej.161