Przeobrażenia, problemy i wyzwania w systemie szkolnictwa wyższego po 1989 r
3. Monitorowanie oczekiwań rynku pracy przez szkoły wyższe w świetle badań własnych
W kwestionariuszu ankiety zapytano rektorów, czy uczelnie, którymi kierują w procesie tworzenia i doskonalenia programów kształcenia, monitorują oczekiwania pracodawców.
Wydaje się, że uzyskane wyniki mogą napawać optymizmem. Zdecydowana większość re-spondentów odpowiedziała na to pytanie twierdząco. Stosunkowo najniższy odsetek odpo-wiedzi twierdzącej charakteryzuje grupę uniwersytetów, najwyższy zaś uczelni kierunko-wych (rysunek 1).
Rysunek 1. Monitorowanie oczekiwań pracodawców względem realizowanych programów kształce-nia w podziale na typy szkół (%)
Źródło: opracowanie na podstawie wyników badania własnego.
Celem kolejnego pytania było ustalenie form i metod, jakie stosują uczelnie w badanym obszarze3. W kafeterii wyróżniono następujące warianty odpowiedzi:
- monitorowanie oczekiwań pracodawców poprzez instytucjonalne formy współ-pracy;
- monitorowanie oczekiwań pracodawców poprzez prowadzenie badań pierwotnych;
- monitorowanie oczekiwań pracodawców poprzez przegląd badań z zakresu rynku pracy (badania wtórne);
- monitorowanie oczekiwań pracodawców poprzez prowadzenie badań karier zawo-dowych absolwentów;
- monitorowanie oczekiwań pracodawców w ramach innych aktywności.
3 Oczywistym jest, że pytanie miało charakter wielokrotnego wyboru i dotyczyło uczelni, które odpowie-działy twierdząco na pytanie poprzednie.
Agnieszka Piotrowska-Piątek
196
Rozkład odpowiedzi przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Formy i metody monitorowania oczekiwań pracodawców względem realizowanych pro-gramów kształcenia w podziale na typy szkół (%)
Formy i metody
współpracy 64,7 66,7 54,5 50,0 80,0
Prowadzenie badań
pierwotnych 11,8 5,6 - 20,0 10,0
Przegląd badań
z zakresu rynku pracy 15,7 11,1 18,2 60,0 20,0
Prowadzenie badań
karier absolwentów 70,6 88,9 54,5 70,0 70,0
Inne formy i metody 9,8 - - 20,0 10,0
Źródło: opracowanie na podstawie wyników badania własnego.
Jak widać, rektorzy najczęściej deklarowali, że źródłem wiedzy o oczekiwaniach i po-trzebach pracodawców w ich uczelni są badania karier zawodowych absolwentów (odsetek wskazań pomiędzy 54,5% a 88,9% w zależności od typu szkoły). Stosunkowo najczęściej odpowiedź taką wybierali rektorzy państwowych wyższych szkół zawodowych. W tym miejscu warto zaznaczyć, że obowiązek monitorowania karier zawodowych absolwen-tów nakładała na uczelnie nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 18 marca 2011 r. Cel tego zadania został wówczas sprecyzowany następująco: „dostosowanie kie-runków studiów i programów kształcenia do potrzeb rynku pracy” [art. 13a]. W zamyśle Ustawodawcy, absolwenci, poprzez swoje doświadczenie zawodowe i osobiste, mieli być źródłem informacji dla ewaluacji i doskonalenia oferty dydaktycznej uczelni. Zazwyczaj monitoring realizowały (realizują) uczelniane (akademickie) biura karier w ramach przyję-tej przez daną uczelnię metodologii, najczęściej w formie badań typu CAWI (ang. Computer Assisted Web Interview) i CATI (ang. Computer Assisted Telephone Interview). Jak podaje Biuro Analiz Sejmowych w raporcie Monitorowanie karier zawodowych absolwentów przez polskie uczelnie wyższe w świetle wyników badania Biura Analiz Sejmowych, prawie 80%
uczelni, po wejściu w życie ww. nowelizacji prowadziło monitoring karier zawodowych swoich absolwentów [Biuro Analiz Sejmowych 2014, s. 3]. Kolejna nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 11 lipca 2014 r. zastąpiła obowiązek – możliwością moni-torowania karier zawodowych absolwentów przez uczelnie. Obecnie obowiązek monitoro-wania karier zawodowych absolwentów szkół wyższych po roku, trzech i pięciu latach od ukończenia studiów spoczywa na Ministrze Nauki i Szkolnictwa Wyższego, który w tym celu będzie wykorzystywał dane z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych [art. 13.b]. Wśród ce-lów takiego rozwiązania wymienia się m.in. poszerzenie zasobów informacyjnych o efek-tywności kształcenia dla danego kierunku (grupy kierunków) studiów czy uczelni. Pełne pierwsze badanie miało rozpocząć się we wrześniu 2015 r.
Oczekiwania współczesnego rynku pracy [...]
Wracając do wyników badania – stosunkowo często rektorzy deklarowali, że monito-rują potrzeby rynku pracy poprzez instytucjonalne formy współpracy z pracodawcami (odsetek wskazań pomiędzy 50% a 80% w zależności od typu szkoły). W polskim sys-temie szkolnictwa wyższego do form takich należy zaliczyć przede wszystkim konwent.
W chwili obecnej jest on ustawowym ciałem kolegialnym, obowiązkowym dla struktur państwowych wyższych zawodowych, fakultatywnym dla publicznych uczelni akademic-kich. Zgodnie z ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 r. w skład konwentu państwowych wyższych szkół zawodowych (czyli publicznych uczelni zawodowych) obli-gatoryjnie wchodzą przedstawiciele pracodawców w liczbie co najmniej pięciu. Ustawa, na zasadzie fakultatywności, dopuszcza również w konwencie tych szkół obecność organizacji pracodawców [art. 61]. Oprócz konwentu w ramach instytucjonalnej współpracy z otocze-niem społeczno-gospodarczym uczelni tworzone są rady działające przy podstawowych jednostkach organizacyjnych lub przy konkretnych kierunkach.
Przegląd badań z zakresu rynku pracy jako źródło wiedzy o oczekiwaniach praco-dawców najczęściej deklarowali rektorzy uczelni technicznych (60%), najrzadziej rekto-rzy państwowych wyższych szkół zawodowych (11,1%). W świetle tych wyników można sądzić, że generalnie szkoły wyższe nie są aktywne w tym obszarze. Badań dotyczących rynku pracy jest wiele – począwszy od badań wojewódzkich urzędów pracy, które w spo-sób ciągły monitorują zjawiska zachodzące na regionalnych rynkach pracy (np. rankingi zawodów deficytowych i nadwyżkowych, raporty o sytuacji na rynku pracy, informacje sygnalne o rynku pracy, opracowania z zakresu kształcenia ustawicznego, losów zawo-dowych absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i wyższych), badań Głównego Urzędu Statystycznego (m.in.: informacje sygnalne dotyczące popytu na pracę w ujęciu regional-nym, cykliczna publikacja Wybór ścieżki kształcenia a sytuacja zawodowa Polaków, cy-kliczna publikacja Kształcenie dorosłych) po opracowania agencji badawczych i instytutów opinii publicznej.
Najrzadziej respondenci deklarowali prowadzenie badań pierwotnych dla potrzeb mo-nitoringu oczekiwań rynku pracy. Dla przykładu, prowadzenie takich badań deklarowała co piąta publiczna uczelnia techniczna i zaledwie co dwudziesta państwowa wyższa szkoła zawodowa, a w grupie uniwersytetów żaden respondent nie wybrał tego wariantu odpo-wiedzi.
Wśród innych aktywności dedykowanych poznawaniu potrzeb pracodawców respon-denci wymieniali: okresowe spotkania panelowe, udział w forach gospodarczych, spotka-nia formalne i nieformalne, konwent pracodawców danego kierunku, udział pracodawców w komisjach programowych oraz uzyskiwanie informacji od studentów po odbytych prak-tykach zawodowych.
4. Wnioski
Jak czytamy we wstępie do Programu rozwoju szkolnictwa wyższego i nauki na lata 2015-2030, „szkolnictwo wyższe i nauka są w centrum zachodzących w Europie i Polsce przemian; muszą je wspierać, napędzać i przewidywać. Dlatego mówiąc o dostosowaniu szkolnictwa wyższego do wymogów rynku pracy, trzeba mieć na uwadze rynek, do którego aspirujemy i który będzie rozwijany przez nowocześnie wykształcone kadry. Rosnąć będzie bowiem zapotrzebowanie na kreatywne myślenie, zdolność do tworzenia nowej wiedzy,
in-Agnieszka Piotrowska-Piątek
198
nowacyjnych rozwiązań technicznych i organizacyjnych oraz nowych treści kulturowych.
Życie społeczne i gospodarka oparta na wiedzy potrzebują wykształconych profesjonali-stów, gotowych do twórczego rozwiązywania problemów i efektywnej pracy w zespołach”
[Ministerstwo 2015, s. 3]. Musimy bowiem pamiętać, że przemiany społeczne, gospodar-cze i technologiczne ostatnich lat znacznie zmieniły pojmowanie nauki, badań i edukacji.
Wiedza ludzka zajęła czołowe miejsce w wyznawanych wartościach, stała się wszechobec-na. Rosnąca ilość informacji oraz wzrost jej dostępności dla obywateli to obecnie wyraźny trend w procesie rozwoju społecznego. Tworzą się społeczeństwa wiedzy znacznie różniące się od społeczeństw bogatych jedynie w zasoby naturalne, opierających swoją gospodarkę na eksploatacji tych zasobów.
Wśród czterech podstawowych celów wspomnianego wyżej programu znalazły się:
wzrost jakości kształcenia w szkolnictwie wyższym i dopasowanie go do potrzeb spo-łecznych i gospodarczych oraz zwiększenie oddziaływania na otoczenie społeczne, go-spodarcze i międzynarodowe. Realizacja tych celów osadzona jest oczywiście w ramach propozycji zmian organizacyjnych, finansowych oraz związanych z systemem zarządzania i dotyczy również aktywności szkół wyższych w zakresie prowadzenia badań naukowych i popularyzacji ich wyników. Kluczem do tych przemian jest otwarcie szkół wyższych na otoczenie i urzeczywistnianie koncepcji „uczelni bez ścian”. Uczelnie, formułując progra-my kształcenia wyrażające się w celach i efektach kształcenia, treściach kształcenia i for-mach ich realizacji, powinny brać pod uwagę zmieniające się potrzeby społeczne.
W świetle zaprezentowanych w artykule badań własnych, zdecydowana większość szkół wyższych, które wzięły udział w badaniu, deklaruje, że w trakcie formułowania i doskona-lenia programów kształcenia monitorują potrzeby rynku pracy. Najczęściej wykorzystują do tego badania karier zawodowych swoich absolwentów oraz współpracę z przedstawicie-lami rynku pracy w ramach form zinstytucjonalizowanych. Jednak zdecydowanie rzadziej korzystają z dostępnych opracowań zawierających wyniki badań dotyczące rynku pracy.
Dedykowane temu celowi badania pierwotne mieszczą się w aktywnościach raczej niewiel-kiej liczby uczelni.
Reasumując – nie ulega wątpliwości, że współczesny rynek pracy jest wyzwaniem dla szkół wyższych w zakresie tworzenia i doskonalenia oferty dydaktycznej, a warunkiem sprostania mu jest aktywny dialog z jego przedstawicielami.
Literatura
Antonowicz D., W poszukiwaniu nowego paradygmatu zarządzania uniwersytetami w Polsce, [w:] Problemy zarządzania w uczelni opartej na wiedzy, red. K. Leja, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2006.
Biuro Analiz Sejmowych, Monitorowanie karier zawodowych absolwentów przez polskie uczelnie wyższe w świe-tle badania Biura Analiz Sejmowych, „Analizy” 2014, nr 5 (109).
Czerepaniak-Walczak M. (red.), Fabryki dyplomów czy universitas?, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013.
Dybaś M., Dziemianowicz-Bąk A., Krawczyk-Radwan M., Walczak D., Szkolnictwo wyższe, [w:] Kontynuacja przemian. Raport o stanie edukacji 2011, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.
Fulton O., Santiago P., Edquist Ch., El-Khawas E., Hackl E., Raporty OECD na temat szkolnictwa wyższego.
Polska, OECD, 2007.
Główny Urząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2013.
Oczekiwania współczesnego rynku pracy [...]
Jajszczyk A., Polskie uczelnie – czas na jakość, [w:] Misja i służebność uniwersytetu w XXI wieku, red. J. Woźnicki, Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa 2013.
Kowalska E., Zmiana w szkolnictwie wyższym. Studium przypadków, Impuls, Kraków 2013.
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Program rozwoju szkolnictwa wyższego i nauki na lata 2015-2030, wrzesień 2015 (http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2015_09/cccde12e22cdc548b16002ab2c199ba7.pdf).
Rószkiewicz M., Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce. Wyzwania w obszarach strategicznych, [w:]
Polskie szkolnictwo wyższe. Stan, uwarunkowania i perspektywy, KRASP, Fundacja Rektorów Polskich, Warszawa 2009.
Sławiński S., Omówienie aktów prawnych z 2011 roku dotyczących edukacji, [w:] Kontynuacja przemian. Raport o stanie edukacji 2011, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, DzU 2005, nr 164, poz. 1365 z późn. zm.
Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych ustaw, DzU nr 84, poz.
455.
Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i niektórych innych ustaw, DzU 2014, poz. 1198.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia, DzU nr 243, poz. 1445.