Biorąc pod uwagę tylko podlegającą transformacji przestrzeń europejską obserwowaną z perspektywy długiego trwania, należy analizować pewien system, w którym można wy-odrębnić szereg elementów (podsystemów). Przykładowo, jeden z modeli takiego systemu zakłada występowanie pięciu następujących kluczowych elementów: podsystemu warto-ści, podsystemu infrastruktury technicznej, podsystemu osadniczego, pomników kultury i przyrody [Kukliński 2000, s. 26]. Procesy transformacji mogą prowadzić do obumierania i tworzenia nowej przestrzeni. Dokonując analizy i oceny skutków transformacji systemo-wej, należy prowadzić bardziej złożone, całościowe i holistyczne badania.
Efekty procesów transformacji winny być badane w sposób kompleksowy, obejmują-cy wieloetapowe procesy, wiele podsystemów oraz metod i narzędzi wykorzystywanych do ich oceny (rys. 1). Różnorodne metody i narzędzia oceny tworzą zatem system metod i narzędzi. Elementy tego systemu są uporządkowane zgodnie z przyjętym modelem oce-ny. Kompleksowy system metod i narzędzi oceny kryterium resilience winien umożliwiać badania ilościowe, jakościowe, fragmentaryczne oraz wieloaspektowe.
Bazując na teorii oceny, można wyodrębnić dwa rodzaje ewaluacji (określenie stosowa-ne zamiennie z oceną): sumatywną i formatywną. Ocena sumatywna jest w tym przypadku wykorzystywana w odniesieniu do przyjętych jako końcowe skutków transformacji. Ten rodzaj ewaluacji pozwala na wspieranie procesu decyzyjnego dotyczącego kształtowania dalszych etapów transformacji. Wiedza wynikająca z raportów ewaluacyjnych może słu-żyć do doskonalenia planowanych działań, np. pod kątem ich skuteczności i efektywności.
Dokonywanie tego rodzaju ocen sumatywnych winno być praktykowane np. w odniesieniu do kilkuletnich okresów.
Ocena formatywna może być dokonywana w trakcie badanego procesu transformacji, jako wsparcie dla procesów bieżącego monitorowania skutków społeczno-gospodarczych.
Tego rodzaju ocena jest zbliżona do oceny wstępnej (ex-ante) oraz oceny bieżącej (ongoing
Resilience w ocenie skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej [...]
evaluation). Wyniki oceny formatywnej mogą stanowić źródło informacji i wiedzy uży-tecznej w procesach wspomagania decyzji dotyczących bieżącego doskonalenia podejmo-wanych działań.
Czas
<ŽŷĐŽǁLJĚŽďƌŽďLJƚ
ekonomiczny WŽĐnjČƚŬŽǁLJ
dobrobyt ekonomiczny
DŽŶŝƚŽƌŽǁĂŶŝĞǁƉųLJǁƵ sytuacji trudnych i kryzysowych tŝĞůŽƉŽnjŝŽŵŽǁĞǁƐŬĂǍŶŝŬŝ
resilience ex-ante
Ocena sumatywna Ocena formatywna
tŝĞůŽƉŽnjŝŽŵŽǁĞǁƐŬĂǍŶŝŬŝ resilience ex-post
<ŽŵƉůĞŬƐŽǁLJƐLJƐƚĞŵŵĞƚŽĚŝŶĂƌnjħĚnjŝŽĐĞŶLJ zgodnie z kryterium resilience
Mikroekonomiczny i makroekonomiczny resilience
^LJƐƚĞŵǁƐŬĂǍŶŝŬſǁƌĞƐŝůŝĞŶĐĞ͕
ǁƐƉĂƌƚLJǁƐŬĂǍŶŝŬĂŵŝ sustainability i vulnerability
Rysunek 1. Resilience w kompleksowej ocenie skutków transformacji systemowej Źródło: opracowanie własne.
Badania wskaźników resilience należy przeprowadzać na wielu poziomach: gospodarstw domowych, lokalnych społeczności (gmin), regionów, krajów oraz globalnego. Poszukując uniwersalnego miernika stanowiącego punkt odniesienia do prowadzonych analiz i ocen, można skorzystać z dorobku normatywnej dziedziny ekonomii, tzn. ekonomicznej teorii dobrobytu społecznego (ekonomii dobrobytu) i pojęcia dobrobytu społeczno-ekonomicz-nego (welfare) [Kot 2012, s. 15-16]. Dobrobyt ten można mierzyć przy wykorzystaniu syn-tetycznych i zagregowanych wskaźników.
Wskaźniki resilience umożliwiają wsparcie dla realizacji wielopoziomowej i wieloaspek-towej oceny zdolności do minimalizowania strat związanych z sytuacjami trudnymi i kry-zysowymi. Punktem odniesienia dla analiz i ocen jest wartość dobrobytu ekonomicznego dla początkowego okresu transformacji. Jest to założenie ułatwiające przeprowadzenie ba-dań i obliczeń. W przyszłości warto rozważyć zastąpienie jednowymiarowego dobrobytu ekonomicznego, wielowymiarową jakością życia.
4. Wnioski
Problematyka oceny skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej ob-serwowanej z perspektywy długiego trwania odznacza się wieloaspektowym charakterem.
Tadeusz A. Grzeszczyk
36
Wciąż stosunkowo mało jest badań poświęconych tego rodzaju kompleksowej ocenie.
W tym rozdziale zwrócono uwagę na jedno z ważniejszych kryteriów oceny określane jako resilience. Pojęcie to nie jest jednoznacznie opisane i zdefiniowane w literaturze. W związku z tym, jego znaczenie nie jest jasne, szczególnie w kontekście oceny transformacji syste-mowej. Podjęto próbę wypełnienia tej luki. Wyjaśniono istotę i znaczenie tego kryterium oceny porównując je z podobnymi pojęciami: sustainability i vulnerability.
Uwzględnianie w procesach badawczych kryterium resilience jest równoznaczne z po-szerzaniem zakresu tych badań o jakościowe i trudno mierzalne zjawiska. Proces badaw-czy winien uwzględniać różnego rodzaju oceny konieczne do przeprowadzenia w ramach wielu perspektyw badania skutków transformacji. Różnego rodzaju oceny wymagają kompleksowego „systemu metod” zgodnego z koncepcjami resilience, sustainability i vul-nerability.
Wnioski z prowadzonych badań zaprezentowanych w tym rozdziale dowodzą, że bazo-wanie na resilience może znacząco ułatwić przeprowadzanie oceny skutków transformacji systemowej w szerokim kontekście, na różnych poziomach i obserwowanej z perspektywy długiego trwania. Wykorzystanie w tych procesach oceny interdyscyplinarnego dorobku związanego z resilience jest na razie niewielkie. To pojęcie nie jest jeszcze dostatecznie dobrze znane wśród ekspertów dokonujących takich analiz i ocen.
Dzięki zastosowaniu kryterium oceny resilience stosunkowo łatwo jest zrozumieć me-chanizmy transformacji. Jego wykorzystanie umożliwia skuteczne modelowanie zintegro-wanych perspektyw: strategicznej, długookresowej, dotyczącej zrównoważonego rozwoju oraz krótkookresowej, związanej z bieżącym zarządzaniem w warunkach niepewnego i turbulentnego otoczenia. Wskazane jest wsparcie procesu oceny w perspektywie stra-tegicznej wskaźnikami wynikającymi z kryterium sustainability. Ocena przeprowadzana w ramach drugiej perspektywy związanej z bieżącym zarządzaniem winna być wsparta podsystemem wskaźników vulnerability.
Z jednej strony badania z wykorzystaniem kryterium resilience, które można zastosować w procesach oceny skutków transformacji systemowej, odznaczają się znacznymi efektami aplikacyjnymi. Z drugiej strony, brak wiedzy i zrozumienia znaczenia tego pojęcia istotnie hamuje szersze zastosowania. Wiedzę o znaczeniu kryterium oceny resilience należy zatem upowszechniać, ponieważ może to przynieść wymierne efekty oraz pomóc w zmniejszaniu błędów popełnianych w procesach decyzyjnych związanych z realizacją procesów transfor-macji. Procesy te mogą być wspierane interdyscyplinarnymi podejściami, instrumentami, modelami i metodami pomocnymi w analizie zagadnień dotyczących przemian społeczno--gospodarczych na poziomach: lokalnym, regionalnym, krajowym i globalnym.
W rozdziale często stosowano liczbę pojedynczą dla określenia kryterium resilience.
W praktyce, realizacja procesu oceny skutków transformacji, zgodnie z koncepcją resilience wymaga kompleksowego i wielopoziomowego podejścia. Charakteryzuje się ono zintegro-wanym charakterem i wymaga stosowania co najmniej trzech zbiorów wielu mierników odnoszących się do kryteriów społecznych, środowiskowych i ekonomicznych. W proce-sach oceny winno bazować się na zbiorach mierników i w istocie jest wiele kryteriów re-silience. System wskaźników resilience powinien być uzupełniony o wskaźniki wynikające z kryteriów sustainability i vulnerability.
Resilience w ocenie skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej [...]
Uzasadnione jest kontynuowanie badań i poszukiwanie nowych rozwiązań w tym za-kresie. Rozważania zawarte w tym rozdziale mogą stanowić inspirację do dalszych badań i skutkować powstawaniem nowych podejść do kompleksowej i wielopoziomowej oceny skutków transformacji systemowej.
Literatura
Bałtowski M., Miszewski M., Wprowadzenie, [w]: Transformacja gospodarcza w Polsce, red. M. Bałtowski, M. Miszewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Bene C., Wood R.G., Newsham A., Davies M., Resilience: New Utopia or New Tyranny? Reflection about the Potentials and Limits of the Concept of Resilience in Relation to Vulnerability Reduction Programmes, Vol.
2012 No 405, CSP Working Paper No 6, 2012.
Brandenburg H., Zarządzanie lokalnymi projektami rozwojowymi, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2011.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie czyli przedsiębior-stwo przyszłości: zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Warszawa 2010.
Hallegatte S., Economic Resilience. Definition and Measurement, Policy Research Working Paper No 6852, The World Bank, 2014.
Hejduk I.K., Sustainability – wyzwaniem współczesnego zarządzania, [w]: Wyzwania dla zarządzania przedsię-biorstwami, red. G. Gierszewska, Wydział Zarządzania Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2014.
Hoddinott J., Quisumbing A., Methods for Microeconometric Risk and Vulnerability Assessments, Social Protection Discussion, Paper Series, No. 0324, The World Bank 2003.
Kociszewski K., Uniwersalne teorie rozwoju gospodarczego, [w]: Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.
Kot S.M., Ku stochastycznemu paradygmatowi ekonomii dobrobytu, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2012.
Kukliński A., Transformacja przestrzeni europejskiej, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1(1)/2000.
Poskrobko B., Przedmowa do wydania polskiego, [w]: Ekonomia zrównoważonego rozwoju: teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2010.
Resilience. Psychosłownik, www.charaktery.eu/slownik-psychologiczny/R/190/Resilience-%28ang%29/ (dostęp 20.12.2015).
Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju: teoria i praktyka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2010.
Rzegocki M.M., Grucza B., Organizational resilience, „Organizacja i Kierowanie”, nr 1/2015 (166).