1990-2015
Streszczenie: W artykule zaprezentowano charakterystykę polskiej transformacji z punktu widzenia antropopresji środowiskowej. Przedstawiono także nasze doświadczenia z zakresu wdrażania roz-woju zrównoważonego i trwałego, na tle doświadczeń światowych. Dokonano identyfikacji i oceny znaczenia głównych barier realizacji strategii rozwoju zrównoważonego i trwałego.
Klasyfikacja JEL: Q01.
JEL Classification System: Q01.
Słowa kluczowe: rozwój zrównoważony i trwały, transformacja gospodarcza i społeczna w Polsce, bariery ekologiczne.
Key words: sustainable development, economic and social transformation in Poland, ecological bar-riers.
1. Wstęp
Już na przełomie lat 60. i 70. XX w. zaczęto dostrzegać coraz większy zakres antropo-presji na środowisko przyrodnicze, zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Potwierdzone zostały związki pomiędzy pogarszającą się sytuacją tego środowiska a realizowaną stra-tegią wzrostu gospodarczego, czy szerzej – rozwoju społeczno-gospodarczego. Wnioski tego typu, wraz z prognozami ostrzegawczymi, zostały umieszczone w trzech najsłyn-niejszych ówczesnych raportach. Napisał o tym Sekretarz Generalny ONZ U Thant w ra-porcie „Problemy ludzkiego środowiska” z 1969 r. Jeszcze większe wrażenie wywołał pierwszy raport dla Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu” z 1972 r. Ta pesymistyczna, neomaltuzjańska prognoza ostrzegawcza zwróciła uwagę na konieczność zmiany dotych-czasowych strategii rozwoju. Taka propozycja, nazwana początkowo wzrostem organicz-nym, a nieco później Sustainable Development, spotkała się z rosnącym zainteresowa-niem na całym świecie. Organizacja Narodów Zjednoczonych podjęła się koordynacji różnych działań, co zaowocowało powołaniem w 1983 r. do życia Światowej Komisji
Agnieszka Becla, Stanisław Czaja
124
ds. Środowiska i Rozwoju, której przewodniczyła Gro Harlem Brundtland (Komisja Brundtland). Efektem jej działalności był opublikowany w 1987 r. raport „Nasza wspólna przyszłość” oraz zwołanie Ziemskiego Szczytu Ekologicznego w Rio de Janeiro w 1992 r.
Oba te efekty przyczyniły się w znaczącej mierze do popularyzacji idei Sustainable Development, nazywanej początkowo w Polsce ekorozwojem, a później rozwojem zrów-noważonym i trwałym.
Celem niniejszego opracowania jest przede wszystkim identyfikacja i ocena znacze-nia barier realizacji strategii rozwoju zrównoważonego w Polsce, w okresie transformacji ustrojowej. Równolegle dokonane zostanie sprawozdanie charakteru związku pomiędzy tymi barierami a samym procesem transformacji. Badanie ma charakter analizy wywo-dzącej się metodycznie z ekonomii ekologicznej i Nowej Ekonomii Instytucjonalnej, posługującej się pojęciami wypracowanymi w ramach obu tych szkół. Można postawić wstępnie hipotezę, że transformacja ustrojowa w złożony sposób wpływała na realiza-cję strategii rozwoju zrównoważonego i trwałego, co oznacza, że można zidentyfikować płaszczyzny, na których generowała ona bariery oraz utrudnienia, a także płaszczyzny, na których wpływ ten miał charakter stymulujący, a czasami wręcz zmuszający do uwzględ-niania problemów ekologicznych w działalności gospodarczej oraz społecznej i ochro-niarskiej.
2. Charakterystyka polskiej transformacji gospodarczej i społecznej z punktu widzenia antropopresji środowiskowej
Polska transformacja gospodarcza i towarzyszące jej przemiany społeczne były przede wszystkim wynikiem narastającej niewydolności dotychczasowego systemu gospodar-czego oraz nasilającego się niezadowolenia społecznego. Już od drugiej połowy lat 70.
obserwowano pogarszające się wskaźniki efektywności gospodarczej, zwłaszcza dotyczą-ce wydajności pracy, produktywności oraz finansowej zyskowności. Polska gospodarka wykorzystywała wsparcie zagraniczne, które nie prowadziło jednak do wypracowania podstaw nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki. Największym jej niedostatkiem był brak konkurencyjnego, sprawnego rynku, a niewłaściwe funkcjonowanie łączyło się z admi-nistracyjnym centralnym zarządzaniem, w ramach którego ideologizowano nadmiernie działania gospodarcze. Niedopasowana była również struktura produkcji, co wyrażało się w niedostatecznym rozmiarze oraz asortymencie dóbr konsumpcyjnych. Ponadto w pol-skiej gospodarce zaczęto odczuwać niedostatki surowcowe, nie tylko dotyczące zasobów importowanych, ale również krajowych. Zjawiska te złożyły się na powstanie gospodarki niedoborów. Gospodarka polska przełomu lat 70. oraz 80. spełniała warunki takiej go-spodarki.
Pod koniec lat 80. stan polskiej gospodarki nie pozwalał na dalsze jej funkcjonowanie w ówczesnej postaci. Opór społeczny wpłynął na podjęcie decyzji o zmianie ustroju gospo-darczego oraz politycznego. Zmianom sprzyjały również zjawiska zachodzące w bliższym i dalszym otoczeniu Polski, takie jak: reformy M. Gorbaczowa – pierestrojka i głasnost – rozpad innych państw Bloku Wschodniego. Dodatkowo coraz wyraźniej obserwowano konsekwencje procesów globalizacji, rewolucji mikroprocesorowej i informacyjno-infor-matycznej.
Bariery realizacji strategii rozwoju zrównoważonego i trwałego [...]
Gospodarka niedoborów charakteryzowała się szybko narastającą antropopresją środo-wiskową, która wyrażała się m.in. poprzez:
- zwiększającą się emisję polutantów do wszystkich komponentów środowiska przy-rodniczego;
- nadmierną eksploatację zasobów naturalnych, zarówno nieodnawialnych oraz od-nawialnych, a także usług środowiskowych;
- nieracjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi oraz kapitałem naturalnym.
Zwiększona emisja zanieczyszczeń dotyczyła zarówno poszczególnych sektorów gospo-darki (zwłaszcza przemysłu, górnictwa, transportu i sektora komunalno-bytowego), jak i regionów. W tym drugim wymiarze, w efekcie wzmożonej emisji i rosnącej koncentra-cji polutantów pojawiło się prawie trzydzieści obszarów zagrożenia ekologicznego, ozna-czających przekroczenia dwóch i więcej norm środowiskowych. Przekroczenia te nie były upowszechniane, chociaż stanowiły zagrożenia dla przyrody, zdrowia i życia ludzi. W ów-czesnym jednak społeczeństwie świadomość tych zagrożeń była niska. Nie one wpłynę-ły również na przyspieszenie przemian gospodarczo-społeczno-politycznych w Polsce na przełomie lat 80. oraz 90. Problemy ekologiczne były jednak wykorzystywane jako dodat-kowy argument na rzecz koniecznych zmian, również w sferze środowiskowej1.
Nadmierna eksploatacja surowców pogłębiała cechy gospodarki niedoborów. W dru-giej połowie lat 80. ubiegłego wieku zaczęło brakować nie tylko surowców importowa-nych, ale również eksploatowanych w kraju. Odpowiedzią na niedobory była wzmożona eksploatacja dostępnych złóż nieodnawialnych oraz poszukiwanie nowych. Podobne zjawiska nadmiernej eksploatacji dotyczyły zasobów odnawialnych i usług środowisko-wych. Często przekraczanie granic odnawialności powodowało postępującą degradację tych zasobów i usług, a w konsekwencji narastające niedobory tych elementów.
Nieracjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi oraz kapitałem natural-nym przekładało się przede wszystkim na osiąganie niedostatecznych korzyści. Był to skutek wysokich wskaźników materiałochłonności. Jednocześnie wzrastała ilość depo-nowanych na składowiskach odpadów. Wiele z nich zachowało walory użytkowe, ale nie znajdowały wykorzystania gospodarczego. Nieracjonalne gospodarowanie kapitałem naturalnym (zasobami przyrodniczymi) powodowało spadek tempa rozwoju społeczno--ekonomicznego Polski i coraz silniejsze narastanie ekologicznych barier dalszej ekspan-sji gospodarczej.
Transformacja gospodarcza w Polsce polegała przede wszystkim na stworzeniu me-chanizmu rynkowego i oparciu działania podmiotów gospodarczych na zasadach ryn-kowych. Oznaczało to nie tylko wprowadzenie rzeczywistego rachunku ekonomicznego, ale także istotne zmiany organizacyjno-prawne i własnościowe. Gospodarka rynkowa opiera się głównie na prywatnej inicjatywie i przedsiębiorczości, wykorzystaniu prywat-nych form kapitałów, a także na zasadniczej zmianie zasad funkcjonowania wszystkich podmiotów tworzących gospodarkę po stronie produkcji oraz dystrybucji.
1 Por.: Polityka ekologiczna w okresie transformacji gospodarczej w Polsce, red. S. Czaja, Wydawnictwo TiR, Wrocław 1995.
Agnieszka Becla, Stanisław Czaja
126
Transformacja przyniosła również wiele innych zjawisk i wyzwań. Dotyczyły one m.in.:2 - zmiany struktury własnościowej w gospodarce, połączonej ze wzrostem znaczenia
sektora prywatnego, w porównaniu z sektorem publicznym;
- stworzenia systemu regulacji i norm prawnych sprzyjających mechanizmowi rynko-wemu;
- otwarcia gospodarki na kontakty międzynarodowe i procesy globalizacji;
- upowszechniania w przypadku większości form aktywności gospodarczej rachunku ekonomicznego i kryteriów efektywnościowych (racjonalność) w procesach decy-zyjnych.
Pierwszym, najszybciej widocznym ekologicznym skutkiem transformacji ustrojowej w Polsce była istotna redukcja emisji zanieczyszczeń do poszczególnych komponentów śro-dowiska przyrodniczego. Dane statystyczne gromadzone od ponad czterdziestu lat przez GUS, potwierdzają ten trend dla wszystkich praktycznie monitorowanych zanieczyszczeń środowiskowych. Zmiany takie obserwowano zarówno dla poszczególnych podmiotów gospodarujących, jak i regionów, i całego kraju.
Powyższe trendy przekładały się na poprawę jakości środowiska przyrodniczego w wy-miarze przestrzennym (lokalnym i regionalnym) oraz ekosystemowym. Transformacja społeczno-gospodarcza wpłynęła na likwidację większości obszarów zagrożenia ekologicz-nego. Wpłynęła także na poprawę jakości istniejących oraz zwiększenie ilości obszarów przyrodniczo cennych objętych specjalnymi formami ochrony, jako parki narodowe, rezer-waty przyrody, obszary chronionego krajobrazu czy ich otulin.
Transformacja ustrojowa wraz z powiązanymi z nią regulacjami prawnymi i ekono-micznymi przyczyniła się także do ekologizacji działalności prowadzonej przez poszcze-gólne podmioty gospodarcze. Przedsiębiorstwa zostały zmuszone do wprowadzania róż-norodnych innowacyjnych, proekologicznych rozwiązań, wpływających na rozmiary ich negatywnych oddziaływań środowiskowych. Regulacje wprowadzane od początku lat 90.
stworzyły również system obciążeń finansowych za korzystanie przez podmioty z różnych usług i zasobów środowiska przyrodniczego. To także wzmocniło ekologizację działań tych podmiotów.
Wprowadzenie takich rozwiązań stworzyło podstawy dla uruchomienia procesu racjo-nalizacji korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego i usług środowiskowych, co jest istotą nowej strategii – zrównoważonego i trwałego rozwoju. Racjonalizacja taka po-jawiła się na poziomie mikroekonomicznym i makroekonomicznym, obejmując działanie i funkcjonowanie przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, społeczności lokalnych i re-gionalnych, instytucji samorządowych i rządowych, również szczebla centralnego. Z per-spektywy 25 lat doświadczeń polskiej transformacji ten jej wymiar środowiskowy uważany jest za najważniejszy, ponieważ jego konsekwencje są najszersze i najgłębsze, od gospodar-czych, przez społeczne, po ekologiczne.
Zagregowanym efektem transformacji ustrojowej jest coraz powszechniejsza zmiana relacji do środowiska przyrodniczego i upowszechnienie się idei zrównoważonego
i trwa-2 Por.: Ekonomiczne aspekty transformacji gospodarczej w Polsce, red. B. Fiedor, B. Klimczak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, nr 724/1996, Wrocław 1996.
Bariery realizacji strategii rozwoju zrównoważonego i trwałego [...]
łego rozwoju. Idea ta oraz towarzysząca jej strategia łączone są z dokumentami finalnymi Ziemskiego Szczytu Ekologicznego w Rio de Janeiro, zwłaszcza z AGENDĄ 21.3 Problemy te posiadają bardzo bogatą literaturę, w której objaśniane są kwestie podstawowe, poznaw-cze, jak np. rozumienie istoty zrównoważonego i trwałego rozwoju, jego cele, zasady czy znaczenie. Podejmowane są również zagadnienia implementacji strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju na różnych poziomach i w różnych zakresach.
Transformacja gospodarcza w powyższym znaczeniu wpłynęła również na ograniczenie znaczenia środowiskowych barier rozwoju społeczno-ekonomicznego. Były one dość oczy-wistą konsekwencją gospodarki niedoborów. Ich ograniczenie wynikało w dużej mierze z otwarcia się gospodarki polskiej na rynki międzynarodowe (swobodniejszy napływ su-rowców z zewnątrz) oraz postępującej racjonalizacji zużycia susu-rowców krajowych, a także zasobooszczędnego postępu technicznego. W tym ostatnim przypadku pojawiła się jednak wyraźna kontrtendencja polegająca na skróceniu czasu życia produktów, zmniejszeniu ich trwałości oraz wzroście rozmiarów konsumpcji (użytkowania).
Można było dostrzec kilka pożądanych, z punktu widzenia korzystania ze środowiska przyrodniczego, zjawisk i tendencji. Potwierdzić można zatem prawdziwość tezy, że polska transformacja ustrojowa wywarła i wywiera nadal korzystny wpływ na gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego, kapitałem naturalnym i usługami środowiska. Nie oznacza to oczywiście, że polskie doświadczenia w zakresie wdrażania strategii zrównowa-żonego i trwałego rozwoju są wyłącznie pozytywne.