Streszczenie: Celem rozdziału jest zwrócenie uwagi na istotne kryterium ewaluacji określane jako resilience. Można je uwzględniać w analizie i ocenie skutków społeczno-gospodarczych trans-formacji systemowej obserwowanej z perspektywy długiego trwania. Zastosowanie tego kryte-rium ułatwia zrozumienie mechanizmów transformacji. Tego rodzaju modelowanie integruje dwie perspektywy: strategiczną, długookresową, związaną ze zrównoważonym rozwojem oraz krótko-okresową dotyczącą bieżącego zarządzania w warunkach niepewnego i turbulentnego otoczenia.
Wspiera także budowanie interdyscyplinarnych podejść oraz modeli pomocnych w analizie zagad-nień związanych z przemianami społeczno-gospodarczymi na poziomach: lokalnym, regionalnym i krajowym.
Klasyfikacja JEL: O1, Rozwój gospodarczy.
JEL Classification System: O1, Economic Development.
Słowa kluczowe: Resilience, Ocena transformacji systemowej, Długie trwanie.
Key words: Resilience, Evaluation of systemic transformation, Long duration.
1. Wstęp
Transformacja systemowa stanowi ogólne pojęcie obejmujące wiele elementów, np. go-spodarcze, społeczne, polityczne, kulturowe, przestrzenne i in. Wzajemnie wpływają one na siebie. Analiza i ocena skutków transformacji wymaga stosowanie całościowego, holi-stycznego postrzegania tych elementów, przy uwzględnieniu ich rozległości i wzajemnych relacji [Bałtowski, Miszewski 2006, s. 11].
Stawianie pytań badawczych dotyczących poszczególnych elementów transformacji systemowej otwiera rozległe przestrzenie badawcze. Przykładowo, A. Kukliński wyod-rębnił trzy oblicza transformacji przestrzeni europejskiej: długiego trwania, obumierania
Tadeusz A. Grzeszczyk
32
i tworzenia nowej przestrzeni europejskiej. Nośnikami transformacji są: integracja, globa-lizacja i metropogloba-lizacja [Kukliński 2000, s. 25]. W przypadku dokonywania analizy i oce-ny skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej, najistotniejsze znaczenie mają obserwacje dokonywane z perspektywy długiego trwania.
Problematyka analizy i oceny skutków transformacji ma nie tylko walory teoretyczne.
Istnieje realne zapotrzebowanie ze strony różnorodnych środowisk na naukowe rozwiązy-wanie problemów związanych z oceną skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej obserwowanej z perspektywy długiego trwania. W ramach takich procesów analizy i oceny należy uwzględniać wieloaspektowe efekty transformacji. Nie jest częste branie pod uwagę także kryteriów oceny związanych np. z aspektami trudno wymiernego, odpowiedzialnego, długookresowego i zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicz-nego kraju oraz jego regionów.
Tego rodzaju badania winny dotyczyć jego wielu efektów, np. społecznych, ekologicz-nych, ekonomiczekologicz-nych, techniczekologicz-nych, badawczych, kulturowych i in. Jest to najczęściej rozumiane i akceptowane. Nie jest natomiast odpowiednio rozumiana potrzeba szaco-wania długookresowych zjawisk obserwowanych z perspektywy długiego trszaco-wania. Skutki transformacji systemowej są często analizowane i oceniane w zbyt krótkim horyzoncie czasowym.
W procesie oceny skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej obser-wowanej z perspektywy długiego trwania istotne znaczenie mają kryteria odnoszące się do długotrwałych efektów społeczno-ekonomicznych i środowiskowych. Celem tego rozdzia-łu jest zwrócenie uwagi na kluczowe kryterium oceny, które określa się jako resilience (także w literaturze w języku polskim). Pojęcie to nie jest dokładnie opisane w literaturze. Podjęto próbę wypełnienia tej luki. Szczególnego wyjaśnienia wymaga jego używanie w kontekście oceny skutków transformacji systemowej obserwowanej z perspektywy długiego trwania.
2. Istota resilience
Resilience nie doczekało się jednoznacznej definicji. W pewnym stopniu jest związane z dwoma pojęciami: sustainability i vulnerability. Dotyczą one zrównoważonego i trwałego rozwoju (sustainable development) oraz ekorozwoju. Terminologia ta nie jest jeszcze upo-rządkowana, ścisła i w pełni akceptowana przez wszystkie środowiska zajmujące się teo-retycznymi i praktycznymi aspektami ekonomii i nauk o zarządzaniu. W literaturze prze-ważają poglądy o konieczności stosowania tych określeń w języku angielskim także w pu-blikacjach pisanych po polsku [Grudzewski, Hejduk, Sankowska, Wańtuchowicz 2010], [Hejduk 2014, s. 45-47], [Rzegocki, Grucza 2015, s. 57-71].
Realizując procesy badawcze związane z resilience, sustainability i vulnerability, nale-ży czerpać z doświadczeń ekonomii rozwoju (development economics). Kryteria te winno się uwzględniać w modelach społeczno-ekonomicznych wspomagających analizę i ocenę skutków transformacji systemowej, zmian agregowanych na poziomach wielu regionów i krajów – obserwowanych z perspektywy długiego trwania. Poszukuje się np. takich mo-deli społeczno-gospodarczych, których zastosowanie może przyczynić się do wyrównania poziomów rozwoju i konwergencji krajów rozwijających się [Kociszewski 2010, s. 174-179].
Resilience w ocenie skutków społeczno-gospodarczych transformacji systemowej [...]
Resilience, sustainability i vulnerability stanowią kryteria oceny możliwej do przeprowa-dzenia na różnych poziomach: ludzi, zespołów ludzkich, organizacji, makro i globalnym.
Służy do pomiaru odporności na występowanie sytuacji trudnych i kryzysowych. Badając ekonomiczne resilience w skali makro, można rozważać ocenianie np. zdolności gospodar-ki państwa i społeczeństwa do minimalizowania strat związanych z tego typu sytuacjami [Hallegatte 2014, s. 3]. Z kolei, ocena zgodnie z kryterium vulnerability dotyczy prognozo-wania i badania prawdopodobieństwa, że w określonym momencie w przyszłości poziom dobrobytu ekonomicznego i bezpieczeństwa socjalnego nie spadnie poniżej określonej wartości [Hoddinott, Quisumbing 2003, s. 9].
W teorii ekonomii często prowadzi się badania dotyczące makroekonomicznej stabili-zacji oraz krótko-, średnio- i długookresowej równowagi. W jednym z ważniejszych nur-tów ekonomii rozwoju rozwijane są wieloaspektowe badania nad długookresowym i zrów-noważonym rozwojem w wymiarach ilościowym i jakościowym (aspekty: społeczne, śro-dowiskowe, kulturowe i in.). Oznacza to wzrost znaczenia badań jakościowych. Wcześniej dominowały raczej badania ilościowe i metody ilościowe są lepiej znane we wszystkich dyscyplinach nauk ekonomicznych.
Sustainability ma swoją genezę w badaniach nad nieodpowiedzialną i nadmierną eks-ploatacją zasobów naturalnych zapoczątkowanych w drugiej połowie ubiegłego stulecia.
Należy dążyć do zachowania (łac. sustinere, ang. sustain) dla przyszłych pokoleń ograni-czonych możliwości środowiska naturalnego (klimatu i zasobów). Aspekty ekonomiczne stanowią tylko jeden z elementów rozwoju lokalnego i regionalnego. Nie można rozwijać gospodarki bez dbania o ochronę środowiska naturalnego, zapobiegania jego degradacji, popierania kultury, ochrony zdrowia publicznego itd. [Brandenburg 2011, s. 16]. Zgodnie z ustaleniami Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (The World Commission on Environment and Development), zwanej też „Komisją Brundtland”, zrównoważony rozwój oznacza sytuację, w której obecne potrzeby są zaspokojone bez ryzyka utraty szans przy-szłych pokoleń na zaspokajanie swoich potrzeb [Rogall 2010, s. 44].
Ekonomia zrównoważonego rozwoju stanowi jeden z nurtów ekonomii heterodok-syjnej odrzucającą koncepcję homo oeconomicus (człowieka racjonalnego). W związku z wątpliwościami odnośnie rozumienia nowych zagadnień występujących raczej poza eko-nomią głównego nurtu trwa dyskusja nad rozumieniem pojęcia sustainable development.
Przykładowo, Komitet Prognoz Polskiej Akademii Nauk sugeruje używanie tłumaczenia:
„rozwój trwały” (inne określenia dla rozwoju: zrównoważony, trwały i zrównoważony, su-stensywny, ekorozwój) [Poskrobko 2010, s. 19].
W obszarze nauk o zarządzaniu pojęcie sustainability jest najczęściej badane na pozio-mie przedsiębiorstw i używa się określeń: business sustainability oraz sustainable enterprise [Grudzewski, Hejduk, Sankowska, Wańtuchowicz 2010]. W ich ujęciu to drugie pojęcie należy analizować zgodnie z koncepcją elastycznego przedsiębiorstwa przyszłości radzą-cego sobie w warunkach chaosu i kryzysu oraz ciągłych zmian zachodzących w turbulent-nym otoczeniu. Sustainable enterprise jest niekiedy określane jako „przedsiębiorstwo zrów-noważone”. We wspomnianym ujęciu, przedsiębiorstwo przyszłości to firma prowadząca odnawialny i trwały biznes w warunkach nakładających się na siebie i przeplatających się wielu procesów oraz wieloaspektowych i trudnych do przewidzenia zmian w turbulent-nym otoczeniu [Hejduk 2014, s. 45-47].
Tadeusz A. Grzeszczyk
34
Resilience jest podobnym do sustainability kryterium oceny, ale także pewną właściwo-ścią osób, organizacji, regionów i krajów. Dotyczy zdolności do funkcjonowania zgodnie ze zrównoważonym rozwojem i odporności na sytuacje trudne i kryzysowe. Oznacza pew-ną elastyczność w reagowaniu na takie sytuacje. W psychologii używa się pojęcia resilience w sensie sprężystości, prężności, giętkości i odporności na stres oraz umiejętności zachowa-nia równowagi [Resilience. Psychosłownik 2015]. W naukach technicznych, np. w inżynierii materiałowej i metalurgii to pojęcie odnosi się do sprężystości, wytrzymałości i odporności materiału, który nawet pod wpływem znacznych sił nie odkształca się w sposób trwały.
Od niedawna, w ramach nauk o zarządzaniu, rozwijane są badania dotyczące organiza-tional resilience. Rozważania dotyczące resilience osobowej i organizacyjnej, ich znaczenia dla organizacji, wskaźników oceny resilience zaprezentowano w pracy Organizational resi-lience... M.M. Rzegockiego i B. Gruczy [2015, s. 57-71]. Przegląd definicji pojęcia resilience jest dostępny w pracy Resilience: New Utopia or New Tyranny? [Bene, Wood, Newsham, Davies 2012, s. 10-11].