Mowa Jerzego Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego

W przygotowaniu edycji wykorzystano 15 przekazów mowy Ossoliñskiego na pogrzebie biskupa Szyszkowskiego. Ze wzglêdu na popularnoœæ tekstu, na pewno nie s¹ to wszystkie zachowane

8*

przekazy, a jedynie te, które zosta³y odnalezione poœród odnoto-wanych przez autorkê 6000 opisów rêkopiœmiennych przekazów oracji, w tworzonej bazie Ÿród³owej staropolskiego oratorstwa w rêkopisach od pocz¹tku XVII do po³owy XVIII w. Pomimo to oka-za³o siê mo¿liwe przedstawienie tradycji tekstu i na jej podstawie dokonanie jego rekonstrukcji. Dowodzi ona, ¿e u pocz¹tku

rêkopi-œmiennej tradycji mowy le¿y jeden przekaz. Mo¿na wiêc przypusz-czaæ, ¿e pochodzi on od samego Ossoliñskiego. Nie sprawdzi³y siê na tym przyk³adzie hipotezy dotycz¹ce mo¿liwoœci jednoczesnego po-jawienia siê ró¿nych Ÿróde³ powstania kopii oracji: przygotowanej przez mówcê przed wyg³oszeniem, spisanej po ceremonii, a mo¿e nawet notowanej przez uczestników. Oczywiœcie, nie mo¿na stwier-dziæ, która z tych sytuacji da³a pocz¹tek rêkopiœmiennym dziejom oracji na pogrzebie Szyszkowskiego.

H – Przemowa na Pogrzebie Jego M[oœ]ci Ks[iêdza] Marcina Szyszkowskiego, biskupa krakowskieo przez J[ego] M[oœci] P[ana]

Jerzego Ossoliñskiego k[anclerza] w[ielkiego] k[oronneg]o – rêko-pis Biblioteki Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich 3567 II, k.:

papierowy kodeks, 228 k., by³ kiedyœ w posiadaniu Józefa Mnisz-cha. Przewa¿aj¹ca jego czêœæ zosta³a zapisana jedn¹ rêk¹, która dokona³a te¿ rozplanowania ca³oœci, wydzielaj¹c w manuskrypcie trzy czêœci, oddzielone nag³ówkami: k. 1: Mowy i wota, listy roz-maite Jego M[oœci] Pana Jakuba Sobieskiego in anno 1646 na sej-mach i inszych publicznych aktach; k. 91; Mowy ró¿ne weselne J[ego] M[oœci] P[ana] Jakuba Sobieskie[go] k. 161: Mowy wprzód J[ego] M[oœci] P[ana] Jakuba Sobieskie[go] Jego M[oœci] Pana krajczego koron[nego] potym w[ojewo]dy be³skie[go], na ostatek kasztelana krakowskiego pogrzebowe. Podzia³ ten sta³ siê podsta-w¹ uporz¹dkowania zapisów 72 mów Sobieskiego, których uk³ad dowodzi pokrewieñstwa z rêkopisem Ossolineum 400 II (zob.

M. B a r ³ o w s k a: Jakub Sobieski pamiêci wielkiego kawa-lera, Bart³omieja Nowodworskiego. Szczecin 2006, s. LXXXVII–

XC). W poszczególnych czêœciach pozosta³y liczne wolne karty i to na nich dokonano wpisów drug¹ rêk¹, notuj¹c np. diariusz kon-wokacji 1648 r., a tak¿e dopisuj¹c wyst¹pienia innych mówców

117

z po³owy XVII w., w tym mowê na pogrzebie biskupa Szyszkow-skiego (po 1643 r.).

I – Przemowa Jego M[oœ]ci P[an]a Jerzego Ossoliñskiego, pod-skarbiego nadwornego koronnego na pogrzebie Ks[iêdza] Marci-na Szyszkowskiego, biskupa krakow[skiego] – rêkopis Biblioteki Jagielloñskiej 2568, na k. 1: „Liber Stanisai Grabs[ki]”, 191 k. in quarto, zapisany w XVII w. kilku rêkami. Zawiera liczne wzory mów, g³ównie weselnych, tak¿e autentyczne mowy pogrzebowe i polityczne z pierwszej po³owy XVII w.

J – Przemowa pogrzebowa Jego M[o]œci Pana Ossoliñskiego na pogrzebie J[ego] M[oœci] Ksiêdza Marcina Szyszkowskiego, bisku-pa krakowskiego – rêkopis BOss 3563 II, k. 148 v.–149 v., zacho-wany fragment do s³ów: „[...] w nim bowiem jednym [...]”, opatrzo-ny informacj¹ kopisty: „cetera desiderunt”. Charakterystyka rêko-pisu por. s. 108–110.

K – Przemowa Pana Ossoliñskiego na pogrzebie Ks[iêdza] bi-skupa krakow[skiego] Marcina Szyszkowskiego – rêkopis BN 6640 III, k. 282, powsta³ w domu Dobiñskich, pisany sukcesywnie w ci¹-gu XVII w. Liczne mowy, tak¿e zwi¹zane z rodzin¹ Dobiñskich, w ca³ym rêkopisie (zob. Biblioteka Narodowa. Katalog rêkopisów.

T. 7. Red. K. M u s z y ñ s k a. Warszawa 1969, s. 70–80).

L – Mowa Jego M[oœ]ci P[ana] Jerzego Ossoliñskiego na pogrze-bie Jego M[oœ]ci ksiêdza biskupa krakowskiego Szyszkowskiego – rêkopis BCz 1881, s. 116–120, charakterystyka por. s. 113.

£ – Mowa na pogrzebie Ks[iê]dza biskupa krakowskiego przez Jego M[oœci] Pana podstolego koronnego a[nn]o – rêkopis BOss Lw 231, k. 59–61, charakterystyka por. s. 112–113.

M – Mowa J[ego] M[oœci] P[an]a Jerzego Ossoliñskiego na po-grzebie J[ego] M[oœci] Ks[iêdza] biskupa krak[owskiego] Szyszkow-skiego – rêkopis BOss 1427 I, por. s. 113–114.

N – Mowa J[ego] M[oœci] Pana Ossoliñskiego na pogrzebie J[ego] M[oœci] Ksiêdza biskupa krakowskiego Szyszkowskiego – rê-kopis BK 1638, k. 116–116 v., spisany w XVII w. Zawiera frag-ment mowy wpisany w dwu kolumnach: „etc. etc. nie dostawa ostat-ka”. Ponad 120 pocz¹tkowych kart wype³niaj¹ mowy wzorcowe i autentyczne z pierwszej po³owy XVII w.

O – Przemowa J[ego]m[oœci] Pana Jerzego Ossoliñskiego, pod-stol[ego] koron[nego] na pogrzebie Ks[iêdza] biskupa krak[owskie-go] Szyszkowskie[krak[owskie-go] die 23 Mai – rêkopis BK 201, k. 372 v.–374 v.

Zygmunt Aleksander K o n i e c p o l s k i: Zwierciad³o dzie³ rocz-nych. Powsta³ przed 1659 r. (zob. Katalog rêkopisów staropolskich Biblioteki Kórnickiej XVI–XVIII w. T. 1. Oprac. R. M a r c i n i a k, M. M u s z y ñ s k i, J. W i e s i o ³ o w s k i. Wroc³aw 1971, s. 481). Za-opatrzony przez autora w rzeczowy regestr. Zawiera materia³y hi-storyczne i liczne mowy autentyczne, g³ównie polityczne, podpo-rz¹dkowane chronologicznemu uk³adowi ca³oœci. Przy tekœcie mowy na pogrzebie Szyszkowskiego dwie noty na marginesie identyfi-kuj¹ce postaci: Oborski, Zebrzydo[wski].

P – Tego¿ [Jerzego Ossoliñskiego] na pogrzebie J[ego] M[oœci]

P[ana] Marcina Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego – druko-wana w: [antykwa:] MOWCA / POLSKI / [kursywa:] ALBO / Wiel-kich Senatorow powag¹ y Oyczyst¹ / wymow¹ / Oratorow / [anty-kwa:] SEYMOWE Y POGRZEBNE MOWY / Pod Imieniem y obro-n¹ / [kursywa:] IASNIE WIELMOZNEGO I.M. Páná / [antykwa:]

PANA IANA / [kursywa:] Ná Z³oczewie y Zo³kwi / [antykwa:] SO-BIESKIEGO. / [kursywa:] Mársza³ká y Hetmáná Wielkiego Ko-ronnego, / Iaworowskiego, Stryiskiego, Gniewskiego, / Ká³uskiego etc. etc. Stárosty. / [antykwa:] Do g³osnej wiekow potomnych pá-miêci podáne, / Tom Pierwszy. [kursywa:] Stárániem y Nak³ádem [antykwa:] JANA PISARSKIEGO / [kursywa:] Bibliopole J. K. M.

/ W Roku Páñskim 1.6.6.8. [ozdobnik drukarski] / [antykwa:] W KA-LISZU. / W Koleium Societatis JESU, s. 55–59 [egzemplarz Bi-blioteki Gdañskiej PAN sygn. Dm 2637, mikrofilm BG/3215/01].

Tekst przedrukowany w czêœci pierwszej, pogrzebowej, po mowie Ossoliñskiego na pogrzebie prymasa Jana Lipskiego. Przekaz ma bardzo liczne lekcje w³asne i ubytki, pochodz¹ one na pewno z niedoskona³ej kopii, któr¹ siê wydawca pos³ugiwa³, ale przynaj-mniej niektóre mog¹ rodziæ podejrzenie, ¿e Pisarski stara³ siê po-prawiaæ tekst.

R – Mowa Jego M[oœ]ci Pana podstolego koronnego na pogrze-bie Jego M[oœ]ci Ks[iêdza] biskupa krakowskiego

Szyszkowskie-119

go – rêkopis BK 318, k. 240 v.–242 v. Kopiariusz bez pocz¹tku, na koñcu, po ozdobniku data 1709. Liczne mowy, g³ównie politycz-ne z pierwszej po³owy XVII w., na koñcu zespó³ kilku mów Ga-briela Silnickiego z czasów Jana Kazimierza.

S – Mowa na pogrzebie Ks[iêdza] Szyszkowskiego, biskupa kra-kowskiego J[ego]m[oœ]ci Pana Ossoliñskiego – rkps BN BOZ 855, k. 38–39. Rêkopis sk³ada siê z trzech czêœci, z czego najobszerniej-sza i najstarnajobszerniej-sza czêœæ druga pochodzi z pierwszej po³owy XVII w., znaczna czêœæ zawartych w niej materia³ów wywodzi siê z archi-wum radziwi³³owskiego (por. Katalog rêkopisów. Zbiory Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. T. 2. Oprac. B. S m o l e ñ s k a przy wspó³.

K. M u s z y ñ s k i e j. Warszawa, BN III, 1991, s. 161–176). Licz-ne mowy wzorcowe i autentyczLicz-ne przemieszaLicz-ne z listami, mate-ria³ami retorycznymi, politycznymi i literackimi.

T – Mowa na pogrzebie J[ego]m[o]œci ksiêdza Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego P[an]a Ossoliñskiego – rêkopis AGAD AR II, ks. 7, k. 61 v. –63 v., zapisany w XVIII w. Liczne mowy z pierw-szej po³owy XVII w. w ca³ym rêkopisie, przemieszane z innymi ma-teria³ami historycznymi.

U – Mowa na pogrzebie Ks[iêdza] Szyszkowskiego, biskupa kra-kowskiego przez J[ego]m[oœci] Pana Ossoliñskiego – rêkopis AGAD AR II, ks. 15, s. 48–51 i dokoñczenie po s³owach: „in publicum schodz¹cych siê cnót szczodrobliwoœci¹ sam¹ [...]” na s. 45–48 (w wyniku b³êdu kopisty fragment wpisany in continuo wraz z mow¹ Bogus³awa Leszczyñskiego). Obszerny, 468 stron licz¹cy Manuskrypt mów ró¿nych spisany w XVIII w. Zawiera mowy hi-storyczne, z przewag¹ przemów politycznych od lat trzydziestych do siedemdziesi¹tych XVII w.

W – Mowa na pogrzebie Jego M[o]œci Ks[iêdza] Szyszkowskiego, biskupa krakowskiego – rêkopis Archiwum Historycznego w Wilnie 1135 op. 2/40, k. 116 v.–117 v. Brak pocz¹tku, pochodzi z pierwszej po³owy XVII w. W ca³oœci rozplanowany jako antolo-gia, sk³adaj¹ca siê z czterech czêœci, zawieraj¹cych: mowy wesel-ne, mowy pogrzebowe, przemowy polityczne i listy w ró¿nych ma-teriach.

Najwiêcej podobieñstw ³¹czy cztery przekazy: W, S, T, U, które tworz¹ jedn¹ rodzinê. Wspólne dla nich s¹ zarówno luki w

tek-œcie, jak i inne b³êdy znacz¹ce. Najwa¿niejsze przedstawia zest. 3 (pominiêto inwersje, drobne ró¿nice gramatyczne i lekcje w³asne).

Z e s t a w i e n i e 3 pol-skiego] te koœci z dawnych lat œmiertel-nego jako z nie-wczesnej gospody œmiertel-nego jako z nie-wczesnej gospody

121

Nie patrzê na ¿ad-n¹ prywat¿ad-n¹ ani nieomyl-nej zas³ug i nieba dojrza³oœci

na jej nawy wypa-daj¹ wichry

onego i synowca jego

Nie patrzê na ¿ad-n¹ prywat¿ad-n¹ ani nieomyl-nej zas³ug i nieba dojrza³oœci

na jej nawê wypa-daj¹ wichry

Nie patrzê na ¿ad-n¹ prywat¿ad-n¹ ani nieomyl-nej zas³ug i nieba dojrza³oœci

na jej nawê wypa-daj¹ wichry

Nie patrzê na ¿ad-n¹ prywat¿ad-n¹ ani nieomyl-nej zas³ug i nieba dojrza³oœci

na jej nawy wypa-daj¹ wichry

onego i synowca jego

cd. zest. 3 prywat-nych ani in publi-cum schodz¹cych [Merita jego w nie-bie] prywat-nych ani in publi-cum schodz¹cych [Merita jego w nie-bie] prywat-nych ani in publi-cum schodz¹cy siê [Merita jego w nie-bie]

[Merita jego w nie-bie]

123

cd. zest. 3

W nawiasach kwadratowych ujêto pominiêcia, wyt³uszczono lekcje niewystêpuj¹ce w innych przekazach, plusem oznaczono miejsca wspólne z innymi przekazami.

Powtarzane przez kopistê rêkopisu T lekcje w³asne rêkopisu S (por.

3, 11, 20 wers zest.), a nawet d¹¿enie do poprawienia jego b³êdów (por. wers 29 zest.) dowodz¹, ¿e jest on od niego wprost zale¿ny.

Kilka lekcji zbie¿nych w rêkopisie W z U wskazuje na ich pokre-wieñstwo, ale jednoczeœnie niemo¿liwa jest bezpoœrednia zale¿noœæ (w. 27, w. 29) – st¹d prawdopodobieñstwo pochodzenia od wspól-nego przodka å₁. Jednak pomimo wielu identycznych lekcji rêkopi-sów W i S, ró¿nice miêdzy nimi nie daj¹ siê uzgodniæ, trzeba wiêc przyj¹æ istnienie wspólnego przodka å, który da³ pocz¹tek tej ga³êzi tradycji.

Zale¿noœæ od siebie wykazuj¹ rêkopisy BOss 3567 II [H], BJ 2568 [I], BOss 3563 [J] oraz BN 6640 [K]. Podstaw¹ jej ustale-nia s¹ znacz¹ce luki w tekœcie. Przed cytatem epitafu Enniusza we wszystkich czterech zapisach pominiêto jedno zdanie, nastê-puj¹ce po s³owach: „g³oœno z grobowca tego odzywaj¹c siê [ozy-waj¹c siê: J]”. Natomiast w narzekaniu na „krótkoœæ” biskupiego

¿ywota, które jest kunsztownie zbudowane z czterech elemen-tów tworz¹cych podwojon¹ antytezê, pominiêty zosta³ element ostatni: „byœ by³ najpóŸniej umar³”. Ponadto przekazy te posia-daj¹ kilka lekcji wspólnych. Na przyk³ad zamiast „raczej”, obec-nego we wszystkich pozosta³ych przekazach, wprowadzaj¹ epi-tet: „ani lamentów ¿adnych, winszowania potrzebujê”. Odmien-ne lekcje dotycz¹ jeszcze dwóch miejsc. Konsekwentnie pojawia siê zwrot: „rozkoszy cielesnych serca pa³aj¹cych [K] / upalaj¹cych [J] / serce upalaj¹cych [I], serca upalaj¹cych [H]”, zamiast: „œmier-telnych”. Wreszcie hojnoœæ biskupa we wspieraniu Ojczyzny opi-suje zdanie: „sypa³ pobo¿nie zgromadzone zbiory na potrzeby tej,

1

na której /w której [H] je zgromadza³ [K] / zgromadzi³ [J, I, H]”, podczas gdy pozosta³e przekazy podkreœlaj¹ nie sposób, lecz cel: „dla której [...]”. W dwóch przypadkach lekcje I i J s¹ identyczne, a jed-noczeœnie najbardziej zbli¿one do lekcji w K: „[...] ozdoby ozdobio-n¹ duszê [...]” / „[...] ozdob¹ z cnót ozdobioozdobio-n¹ [...]”, „[...] z³oœliwych ludzi sprawy [...]” / „[...] z³oœliwych jêzyków ludzkie sprawy [...]”;

H daje lekcjê w³asn¹: „wziê³o chciwe œwiêtych cnót ozdobn¹ duszê niebo”.

W s³owach odnosz¹cych siê do bratanka zmar³ego pojawia siê

œlad najprawdopodobniej wspólnego wszystkim przekazom b³êdu lub uzupe³nienia dokonanego przez kopistê. Niepe³ny przekaz J nie zawiera tej partii tekstu, natomiast w pozosta³ych wystêpuje postaæ zbli¿ona: w H – „te JM uni¿on¹ powolnoœci¹ continuare zechce”, w I – „MMPP uni¿on¹ powolnoœci¹ continuare chêtni”, w K w postaci zdefektowanej, ze zgubionym sensem: „JM uni¿on¹ powolnoœci¹”.

Najwiêcej ³¹czy z sob¹ przekazy H, I oraz J. W zestawieniu 4 ujêto najwa¿niejsze lekcje wspólne:

Z e s t a w i e n i e 4

œwiête koœci dawno

nale-¿¹cy splendor,

pami¹tki [...] bogactwa straconego niczym cza-su d³ugow wyp³aciæ ktoryœ i krótko ¿y³, byœ

by³ najd³u¿ej ¿y³, prêtkoœ

nazbyt umar³.

–

nak³ady czynienia i od-wa¿ne w pos³ugach ich wyprawowania

tak wiele rozdawszy maj¹ patrona polskiego

œwiête koœci dawno

le-¿¹ce splendor, pami¹tki [...] bogactwa straconego na niczym czasu d³ugow wyp³aciæ której¿eœ i krótko ¿y³, byœ by³ nad³u¿ej ¿y³, prêdko nazbyt umar³.

uwa¿nych radz¹cego zdaniach

nak³ady czynienia i od-wa¿ne w pos³ugach jej zaprawowania,

tak wiele rozdawszy maj¹ patrona polskiego

œwiête koœci, dawno

le-¿¹cy splendor, pami¹tki [...] bogactwa straconego niczym cza-su d³ugow wyp³aciæ któryjeœ ty krótko ¿y³, byœ by³ nad³u¿ej ¿y³, prêdkoœ nazbyt umar³, uwa¿nych radz¹cego zdaniach

nak³ad i æwiczenia i od-wa¿ne w pos³ugach jej zaprawowania.

125

cd. zest. 4

Wyt³uszczono lekcje niewystêpuj¹ce w innych przekazach, kresk¹ oznaczono braki.

Rêkopis Ossolineum [J] urywa siê na przedstawieniu wielkoœci stra-ty rodziny Szyszkowskich, kopista zaznaczy³, ¿e brak mu dalszego ci¹gu. Ale i tak mo¿na wskazaæ liczne lekcje w³asne tego przekazu:

„ostatni biskup”, „co by jego byæ mog³o”, „nie tylko prywatnych”, nawet w oczywisty sposób b³êdne: „ludzi cudze sprawy przewrotnie szukaj¹cych”, „mi³eæ [?] i ty sama zawistna zazdroœci”, a tak¿e dwa pominiêcia: „wspiera³a siê Ojczyzna na m¹drej, uwa¿nej radzie jego” [K] oraz „¯ycz i ty sobie [...]” [K]. Wykluczaj¹ one, by od nie-go mog³y pochodziæ przekazy I oraz H. Podobnie opuszczenie zda-nia mówi¹cego o grobowcu biskupa jako pomniku królewskiej hoj-noœci, wystêpuj¹ce w H, wyklucza pochodzenie I od niego. Natomiast jego w³asne lekcje, np.: „nie przygotowali procesyjej”, „i jedna mi-nuta godziny”, „to kazanie”, „¿a³oœæ swojê pokazowa³”, „Wiêc i ty sama zawisna zazdroœci...”, pochodz¹ce z zachowanej w J

czê-œci, i brak wspólnych b³êdów uniemo¿liwiaj¹ tak¿e bezpoœredni¹ zale¿noœæ tych dwóch przekazów. B³êdem ³¹cz¹cym I z J okazuje siê czasownik „nie uzna” (zestawienie 4 w. 8), a wiêc zale¿noœæ J od I jest prawdopodobna. Ale w jednym przypadku J daje lekcjê po-prawn¹: „nale¿¹cy splendor”, podczas gdy w I i K wystêpuje zna-cz¹cy b³¹d: „le¿¹cy splendor”. Podobnie b³êdna lekcja I „ca³oœæ swojê pokazowa³” nie zosta³a przejêta, w odpowiednim miejscu pojawia siê zgodnie z sensem zdania: „mi³oœæ swojê pokazowa³”. Mo¿na by tu próbowaæ dojrzeæ d¹¿enie kopisty do usuniêcia b³êdu jasno wyni-kaj¹cego z kontekstu. Ale nie da siê ju¿ tak wyjaœniæ przejœcia od

2

nie uzna gor¹cej ku Bogu mi³oœci

¿ycz¹ wszelakie krole-stwa tego k¹ty

podobny cnoty i godnoœci

–

3

nie wyzna gor¹cej ku Bogu mi³oœci

¿ycz¹ wszelakie krole-stwa tego k¹ty

podobny cnoty i godnoœci podobnej

do roznych monarchii tronow torowa³ goœci-niec

4

nie uzna gor¹cej ku Bogu mi³oœci

¿ycz¹ wszelakie krole-stwa tego k¹ty

podobnej cnoty i

godno-œci podobny

„nak³ad i æwiczenia” [I] do „nak³ady, czynienia” [J], identycznego z H i bli¿szego ponadto K: „nak³adne czynienia”. Wypada wiêc przy-j¹æ istnienie wspólnego przodka æ₁ dla I i J, bêd¹cego noœnikiem im tylko wspólnych lekcji, oraz hipotetycznego przodka æ ³¹cz¹cego go z H, który by³by jednoczeœnie noœnikiem lekcji ³¹cz¹cych z K.

Bezpoœrednia zale¿noœæ istnieje pomiêdzy rêkopisami Oss 1427 [M] i BCz 1881[L]. Najwa¿niejszym jej dowodem jest istotny uby-tek pochwalnego fragmentu, stanowi¹cego poszerzenie podziêkowañ królowi Zygmuntowi III („Ten umar³ego godnego biskupa grobo-wiec....dostateczne s¹ obojej atestata” [K]). Towarzysz¹ im pomniej-sze opuszczenia, wspólne dla obydwu rêkopisów: „[z³oœliwych] jêzy-ków”, „[odwa¿ne w pos³ugach jej zaprawowanie]”, „[post fata]”, tak¿e skrócenie cytatu epitafu Enniusza do s³ów: „Nemo me lacrimis de-coret”. Przyk³adowe tylko wspólne lekcje to: „u Pana i u ludzi”, „mo-narchii stron torowa³ goœciñce”, „ale i Europy ozdoba, Kraków”,

„sekretarz wielce i uni¿enie dziêkuje”. Jednoczeœnie wszystkie w³a-sne lekcje przekazu M mo¿na potraktowaæ jako b³êdy kopisty: pro-ste przekszta³cenia form gramatycznych, zamienniki zaimków. Jed-noczeœnie pojawiaj¹ce siê w dwu wypadkach lekcje w³asne M: „ra-dzi³em panu bez presumptiej i poddañstwa” oraz „¿¹dzy pañskiego benigni moliens animusz” wystêpuj¹ w miejscu fizycznych uszko-dzeñ zapisu w rêkopisie L. Tak wiêc nale¿y widzieæ w nim przodka M, a ustalenie to potwierdza chronologia powstania zapisów.

Jeden b³¹d wspólny dla L i M okazuje siê tak¿e b³êdem ³¹cz¹-cym z £ oraz N. Tylko w tych czterech przekazach pojawia siê od-niesienie rozkoszy do cia³, a nie serc: „rozkoszy œmiertelne cia³a zapalaj¹cych” [L, £]; „rozkoszy œmiertelne cia³a pal¹cy”. Bli¿sze pokrewieñstwo ³¹czy L i £, gdy¿ wspólne tym przekazom s¹ wy-mienione ju¿, istniej¹ce w L i M, ubytki. Towarzysz¹ im wspólne lekcje, np. „nic wypêdziæ, nic wystraszyæ nie mo¿e”, „umar³em rozs¹dnego wieku / [£] umar³em w rozs¹dnym wieku”, „na us³u-gê Rzplitej i Ojczyzny”, „sekretarz wielce i uni¿enie dziêkuje”,

„monarchii stron torowa³ goœciñce”. Jednoczeœnie obecnoœæ w L (np. „zas³ug u Pana”) i £ (np. skrócenie podziêkowañ dla króle-wicza W³adys³awa, „¯yczy za tê wiadomoœæ”) lekcji w³asnych, nie-daj¹cych siê wyjaœniæ jako uchybienia kopisty, wyklucza

bezpoœred-127

ni¹ miêdzy nimi zale¿noœæ. Przy czym £ daje czêœciej wersjê prawn¹, np. pe³n¹, z czterech antytetycznych cz³onów z³o¿on¹ po-chwa³ê biskupa: „którejeœ ty nazbyt krótko ¿y³, byœ by³ najd³u¿ej

¿y³, prêdko nazbyt umar³, byœ by³ najpóŸniej umar³”. Z kolei prze-kaz N jest niepe³ny, co sygnalizuje sam kopista: „etc. etc. nie dosta-wa ostatka”. Mimo ¿e N daje antytetyczn¹ konstrukcjê pochdosta-wal- pochwal-n¹ w postaci zdefektowanej i przekszta³conej, z³o¿opochwal-n¹ z trzech ele-mentów (2, 3 i 4: „wiemy ¿eœ szczêœliwie ¿y³ byœ by³ najd³u¿ej, ¿e prêdkoœ nazbyt umar³, byœ by³ najpoŸni umar³.”), to nie s¹ to te same trzy cz³ony, które pojawiaj¹ siê w L (1, 3 i 4: „ktorejœ ty na-zbyt krótko ¿y³, prêtko nana-zbyt umar³, byœ by³ najpóŸniej umar³.”).

Mo¿na jednak na podstawie b³êdu ³¹cz¹cego („roskoszy œmiertelne cia³a [...]”) za³o¿yæ istnienie wspólnego dla przodka L i £ (ã₁) przod-ka z przeprzod-kazem N (ã). Bardzo prawdopodobne s¹ nieznane

rozga-³êzienia tej linii przed pochodz¹cym ju¿ z XVIII w. BK 1638 [N].

Znacznie mniej podobieñstw wykazuj¹ miêdzy sob¹ rêkopisy BK 201 [O], BK 318 [R] i druk Pisarskiego [P]. One równie¿, po-dobnie jak £, przekazuj¹ cztery elementy w pochwale Szyszkow-skiego, ale w ka¿dym z nich pojawia siê bardzo du¿a liczba lekcji swoistych. Jednak¿e podstaw¹ zaliczenia ich do jednej rodziny jest wystêpuj¹cy tylko w tych trzech przekazach w pe³nej postaci frag-ment pochwa³y Zygmunta III, zawieraj¹cy zarówno metaforycz-ne okreœlenie grobowca biskupa jako pametaforycz-negiryku króla, jak i bez-poœrednie wskazanie zwi¹zku przywo³ywania jego pochwa³y wraz z pochwa³¹ biskupa. Miejsce to ma ubytek owej metafory w K, a w rodzinie wywodz¹cej siê od å brak drugiej czêœci, pojawia siê za to przywracaj¹ca prawdopodobnie zagubiony sens ich lekcja wspólna (zestawienie 3 w. 29). Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e w ka¿-dym z analizowanych trzech przekazów wystêpuj¹ w tym miejscu lekcje swoiste, których konfrontacja i odrzucenie lekcji w oczywi-sty sposób zepsutych oraz zestawienie z K i przodkiem å prowa-dzi do odtworzenia przyjêtej postaci fragmentu.

Tylko w przypadku przekazu O i P daje siê wskazaæ jeden b³¹d

³¹cz¹cy. Wszystkie przekazy konsekwentnie wprowadzaj¹ jako miot zdania „królestwa k¹ty”; tutaj, mimo ró¿nicy trybu i zaimka, pod-miotem s¹ „królestwa”: „¯ycz¹ sobie wszytkie królestwa” [O];

„¯ycz-cie wszytkie królestwa” [P]. Zarazem lekcje swoiste tych dwu prze-kazów wykluczaj¹ ich bezpoœredni¹ zale¿noœæ. Trzeba wiêc uznaæ ist-nienie ich wspólnego przodka, przypuszczalnie te¿ nieznanych dziœ

ogniw poœrednich, odpowiedzialnych choæ czêœciowo za brzmienie miejsc traktowanych na razie jako lekcje w³asne O i P. Poniewa¿ R nie powtarza opisanego b³êdu, mo¿e on pochodziæ dopiero od wspól-nego przodka z przodkiem O i P. I w tym przypadku nieznana jest liczba mo¿liwych rozga³êzieñ poœrednich, liczne b³êdy przekazu wska-zuj¹ na prawdopodobieñstwo istnienia kopii poœrednicz¹cych. Mo¿li-we by³oby równie¿ za³o¿enie, ¿e ta linia przekazów pochodzi od ar-chetypu. Jednak¿e jego konsekwencj¹ by³oby pomno¿enie warian-tów i przedostanie siê do nich licznych lekcji w³asnych przekazów.

Ca³e postêpowanie doprowadzi³o wiêc do zaproponowania nastê-puj¹cej postaci stemmy, uporz¹dkowanej w cztery rodziny przeka-zów: â, ã, ä, å:

S c h e m a t 1 Zale¿noœci miêdzy przekazami

á

â ã ä å

K æ ã1 N ç R S å1

H æ1

M

O P T U

I J

L £ W

129

Tak odtworzona tradycja tekstu sta³a siê podstaw¹ przepro-wadzonej w niniejszej edycji rekonstrukcji archetypu tekstu (á).

Odrzucaj¹c lekcje izolowane poszczególnych przekazów i kon-frontuj¹c odpowiednie przekazy ze sob¹, zrekonstruowano tekst przodków â, ã, ä oraz å. Nastêpnie postêpowanie polega³o na wy-borze z czterech przekazów tych lekcji, które wyst¹pi³y w trzech z nich, w przypadku luk w jednej linii tradycji – dwu. W sytuacji wyst¹pienia zbie¿nych lekcji tylko w dwóch przekazach uznano je za warianty archetypu. Za przekaz podstawowy, mimo jego lek-cji swoistych, ze wzglêdu na brak uszkodzeñ, uznano prze-kaz O. W uwagach zanotowano uzupe³nienia i poprawki wpro-wadzone do przekazu podstawowego przez wydawcê, w tekœcie g³ównym nie sygnalizowano poprawek wprowadzonych z innych przekazów.

W dokumencie Ossoliński, Moskorzowski, Sarbiewski - mowy pogrzebowe : teksty w dialogu (Stron 116-130)