na pogrzebie Stanis³awa Cikowskiego

Andrzej Moskorzowski – Moskorzowski (Moskorzewski) An-drzej Chrystian z Moskorzowa h. Pilawa (ur. ok. 1595 r.

– zm. po 1650 r.), syn s³ynnego dzia³acza ariañskiego Hie-ronima Moskorzowskiego i jego drugiej ¿ony, Reginy Du-dyczówny. Kszta³ci³ siê w domu i w Rakowie. Po œmierci ojca zosta³ patronem oœrodka ariañskiego w Czarkowach.

Prowadzi³ intensywn¹ dzia³alnoœæ polityczn¹, wielokrot-nie wystêpuj¹c na sejmikach, a tak¿e podczas elekcji W³a-dys³awa IV w obronie tolerancji wyznaniowej. W ostatnich latach istnienia Rakowa by³ prawdopodobnie tamtejszym

w. 44

w. 45 w. 46 w. 48 w. 49

w. 50 w. 51

w. 56 w. 57 w. 58

w. 59 w. 59–60

tyt.

145

scholarch¹. By³ s³ynnym mówc¹, jego liczne mowy weselne i pogrzebowe zachowa³y siê w rêkopisach. ¯onaty z Ann¹ Wiszowat¹, pozostawi³ jedynego syna Hieronima Gratu-sa (zob. W. U r b a n: Moskorzowski Andrzej Chrystian.

W: PSB. T. 22, s. 45–46);

ex tempore (³ac.) – z miejsca, tzn. bez przygotowania;

respons – odpowiedŸ (od ³ac. responsum -i);

Nie tak dalece – nie tak bardzo;

pustynia – pustkowie, bezludne miejsce;

raczy³ – popularna forma grzecznoœciowa, jej nadu¿ywanie krytykowa³ £ukasz G ó r n i c k i (Raczy³. Kraków, Drukar-nia £azarzowa 1598);

terret oculos (³ac.) – przestrasza oczy;

Odwa¿nych bohatyrów gêste w polach i dziœ œwiec¹ siê mo-gi³y – znany w poezji XVII w. motyw heroizacji poleg³ych w polu rycerzy przez przeciwstawienie ich ostatniego spo-czynku pogrzebowej pompie móg³ nabieraæ nacechowania satyrycznego, czêsto wystêpowa³ w postaci toposu koœci okrytych niebem zamiast grobu (nagrobki, epika rycer-ska) (zob. ostatnio na ten temat: D. C h e m p e r e k: Po-ezja Jana Gawiñskiego i kultura literacka drugiej po³o-wy XVII wieku. Lublin 2005, s. 303–309);

wiarê powszechn¹ – wiarê chrzeœcijañsk¹;

hustem – obficie, gêsto;

bez pompy wszelakiej i obrzêdów koœcielnych – charaktery-styczna dla obrzêdów pogrzebowych XVII w. wystawnoœæ i teatralizacja (pompa funebris), pogrzebom poleg³ych ry-cerzy towarzyszy³y np. znaki wojenne, archimimus i ko-lor szkar³atny (zob. np. J. C h r o œ c i c k i: Pompa funebris.

Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa 1974);

og³osem – g³osem, dŸwiêkiem;

sine relegatione (³ac.) – bez wygnania;

ojczystych grobów – rodzinnych grobów;

puszcza – zsy³a, sprowadza na;

zajuszona – zajad³a;

wszytkie – wszystkie;

ostrze – bezwzglêdnie, gwa³townie, srogo;

walne jej pokosy – wielkie / powszechne jej pokosy; jedna z najczêstszych, personifikacja œmierci jako ¿niwiarza;

w. 1

na wsze – na wszystkie;

obaczysz – zobaczysz;

poda³a sztych – zada³a cios; œmieræ jako wojownik;

nieodbity – nie do odparowania, niemo¿liwy do obrony;

zatrz¹snê³a – zatrzês³a;

ognist¹ bu³aw¹ – tj. przera¿aj¹c¹, w Biblii miecz ognisty (Gen 3,24);

wiele wysokich sto³ków senatorskich z miejsc ich poruszy³a

– w senacie zasiadano wed³ug okreœlonego porz¹dku, od tzw. górnych województw, najwy¿szym senatorem œwiec-kim by³ kasztelan krakowski, senatorowie uczestniczyli w obradach siedz¹c, na stoj¹co wyg³aszali wota;

zmyli³a szyki – zmyliæ szyki (fraz.) pokrzy¿owaæ plany;

funera (³ac.) – pogrzeby;

filarów praw i swobód ojczystych – sta³y szereg: „praw i swo-bód”, metafora „filar ojczyzny” czêsto pojawia siê w

pochwa-³ach (np. Jakub Sobieski na pogrzebie Jerzego Zbaraskie-go, Jerzy Ossoliñski na pogrzebie Marcina Szyszkowskie-go), odwo³uje siê do alegorii Rzeczypospolitej jako budowli;

jawnym – oczywistym;

pow¹tlonych – nadw¹tlonych;

oblecia³ych – zniszczonych, popadaj¹cych w ruinê;

Rzeczypospolitej budynek – jedna z najpopularniejszych ale-gorii pañstwa (por. D.C. M a l e s z y ñ s k i: Alegorie Rze-czypospolitej w literaturze polskiej XVII–XVIII wieku. W:

I d e m: Cz³owiek w tekœcie. Formy istnienia wed³ug lite-ratury staropolskiej. Poznañ 2002, s. 149–169);

dom – tj. ród;

zacny – godny, szlachetny;

¿a³osny – smutny;

odmêt – g³êbia, toñ, (metaf.) trudna, niebezpieczna sytuacja;

wprawuje – doprowadza do, powoduje;

wszytkim wobec – wszystkim wobec;

uwa¿nej – rozs¹dnej;

znacznie – bardzo, znacz¹co;

sceptra (³ac.) – ber³a;

ambitiosa vocabula (³ac.) – pró¿ne nazwy;

cni – cnotliwi, szlachetni;

za dym ... poczytali – uwa¿ali za ma³o warte;

w. 16

147

górnym – œwietnym;

tytu³em szlacheckim – niechêæ szlachty do przyjmowania przez przedstawicieli polskich rodów od postronnych mo-narchów tytu³ów ksi¹¿êcych i hrabiowskich objawi³a siê m.in. podczas sejmu w 1638 r., kiedy uchwalono konstytucjê O tytu³ach cudzoziemskich (por. Maciej D a r g o d z -k i [Adam G r o d z i e c -k i]: Przestroga o tytu³ach i dygni-tarstwach w Polskim Królestwie i w pañstwach do niego nale¿¹cych [b.m. i dr.] 1634), bezpoœrednim przedmiotem ataku sta³ siê tak¿e Jerzy Ossoliñski, który otrzyma³ 20 I 1634 r. od cesarza Ferdynanda II tytu³ ksi¹¿êcy;

nie po raz – nie raz;

za w³osy chodzili – tj. zmagali siê, zwrot przys³owiowy „za w³osy ci¹gn¹æ” – z wysi³kiem, z uporem;

wytoczeniem – przelaniem;

wziêtoœæ – szacunek;

mo¿noœæ – zamo¿noœæ, znaczenie;

dostojeñstwa senatorskie – senatorem by³ np. dziad

zmar-³ego Stanis³aw Cikowski (kasztelan biecki) i stryjeczny dziad Miko³aj Cikowski (kasztelan s¹decki);

postawionych – u³o¿onych;

mia³koœci¹ – p³ytkoœci¹;

ludzka pamiêæ niesie – trwaj¹ w ludzkiej pamiêci;

Stanis³awa Cikowskiego – zm. 1576 r., podkomorzy krakow-ski, kasztelan biecki, dowódca wojskowy z czasów Zygmunta Augusta i okresu bezkrólewia, jeden z najwczeœniejszych zwolenników reformacji; od 1560 r. senior dystryktu kra-kowskiego, po wp³ywem Grzegorza Paw³a z Brzezin prze-szed³ do obozu arian, od 1563 r. sta³ siê ich przywódc¹ (zob.

S. B o d n i a k: Cikowski Stanis³aw h. Radwan. W: PSB.

T. 4, s. 72–73);

Moskwicin – mieszkaniec Wielkiego Ksiêstwa Moskiewskiego;

okrócony – uszczuplony, ob³askawiony; S. Cikowski zosta³ w 1565 r. mianowany przez Zygmunta Augusta prze³o¿o-nym si³ polskich w wojnie z Moskw¹, okaza³ siê spraw-nym dowódc¹ (S. B o d n i a k: Cikowski...);

uskromione – poskromione;

pogañstwo – Tatarzy i Turcy;

spraw¹ postêpuj¹ca – w porz¹dku nacieraj¹ca;

w. 38–39

sub interregnum (³ac.) – w czasie interregnum (po œmierci Stefana Batorego);

nawa³noœæ – burza, nawa³nica;

bystre – gwa³towne;

Czarnego Or³a – Czarny Orze³ w herbie Habsburgów. Praw-dopodobny b³¹d mówcy: aluzja do wydarzeñ z roku 1588, kiedy to arcyksi¹¿ê Maksymilian Habsburg w walce o tron polski zosta³ pokonany przez Jana Zamoyskiego w bitwie pod Byczyn¹ i wziêty do niewoli. Jednak S. Cikowski (dziad) ju¿ wtedy nie ¿y³, w bitwie bra³ udzia³ S. Cikow-ski (ojciec), który nawet pos³owa³ w imieniu ZamoyCikow-skie- Zamoyskie-go do Zygmunta III Wazy;

wsparte – odrzucone;

nie wyda³ – nie zdradzi³, tu: nie wyrodzi³ siê;

Stanis³aw Cikowski, podkomorzy krakowski – zm. w 1617 r., syn Stanis³awa i Anny z Komorowskich, po ojcu otrzyma³ urz¹d podkomorzego krakowskiego, prowadzi³ aktywn¹ dzia³alnoœæ polityczn¹, by³ administratorem ce³ koron-nych,ws³awi³ siê zagranicznymi poselstwami. Wzi¹³ udzia³ w rokoszu Zebrzydowskiego, ale szybko przeprosi³ króla, pod koniec ¿ycia przeszed³ na katolicyzm (zob. K. L e p s z y:

Cikowski Stanis³aw. W: PSB. T. 4, s. 73–75);

s³oñce po³udniowe – S. Cikowski by³ przywódc¹ politycznym szlachty ma³opolskiej;

postronne – obce;

ekspedycyje – ekspedycje (od ³ac. expeditio, -onis – wyprawa), tu poselstwa. S. Cikowski w 1595 r. sprawowa³ poselstwo od stanów Rzeczypospolitej do Karola Sudermañskiego i se-natorów szwedzkich, a w 1604 r. do Jakuba I;

legacyja – poselstwo;

od JM przytoczona – przez JM przywo³ana;

osobnej – szczególnej, wyj¹tkowej;

perenne est monumentum (³ac.) – jest trwa³ym pomnikiem;

od JM – przez JM;

wziêtoœci – zalety;

maturum consilium domi (³ac.) – dojrza³a rada w domu (tj.

w kraju);

expedita foris arma (³ac.) – pewna za granic¹ si³a zbrojna;

animusz – werwa, odwaga;

w. 54

149

zawziêty – przejêty, odziedziczony;

podawaj¹ce – nadarzaj¹ce siê;

snadno – ³atwo;

przodek we wszytkim otrzyma³ – by³ pierwszy we wszystkim;

puœci³ cug – ust¹pi³;

inszym – innym;

dzia³ – czêœæ;

daleko lepszy – du¿o lepszy;

obrawszy – wybrawszy;

skokotliwej – skocznej, tj. zuchwale siê pyszni¹cej;

pró¿en – wolny od;

na ojczystym mieniu – na odziedziczonym po ojcu maj¹tku;

bogactwa w³asn¹ potrzeb¹ i dosytem mierz¹c – odwo³anie siê do stoickiej zasady umiaru s³owami nawi¹zuj¹cymi do Jana Kochanowskiego Trenu IX: „Ty bogactwa nie z³otem, nie skarby wielkimi, / Ale dosytem mierzysz i przyrodzo-nymi / Potrzebami” (w. 11–13);

zacnej – godnej, szacownej;

przystojnoœci – przyzwoitoœci;

³akomej godzinie – przys³owie: Tempus edax rerum (Czas

– po¿erca wszystkiego) – maksyma z Metamorfoz Owi-diusza (15, 234), podobnie w Listach z Pontu (4, 10, 7) (zob.

M. K o r o l k o: Thesaurus. Skarbiec ³aciñskich sentencji, przys³ów i powiedzeñ w literaturze polskiej. Warszawa 1997, s. 485);

na opas – na ¿er;

nie uzna – nie zazna;

s¹dy o zmar³ych... – De mortuis nil nisi bene – O zmar³ych nic, albo dobrze; przys³owie przypisywane Chilonowi, za-liczanemu do siedmiu mêdrców greckich. Grzegorz Knap-ski notuje jako polKnap-ski odpowiednik: Umar³em, daj pokój (Thesaurus Polono-Latino-Grecum. T. 3. Kraków 1632, s. 1201);

absentes (³ac.) – nieobecni;

folguje – popuszcza, czyni l¿ejszym;

w³aœnie – w³aœciwie, stosownie;

praw – prawy, sprawiedliwy;

abo – albo;

niepraw – nieprawy, niesprawiedliwy;

w. 67

prostym – uczciwym, szczerym;

ultimae instantiae (³ac.) – ostatniej instancji;

dekret – rozstrzygniêcie, postanowienie;

subsellium (³ac.) – s¹d;

stan¹æ do sprawy – stan¹æ na rozprawie;

nieomylnie – pewnie, niew¹tpliwie;

w spólnym – we wspólnym;

ludzkoœci – ¿yczliwoœci, grzecznoœci;

meritum (³ac.) – zas³uga;

potyka – spotyka;

mortalitas (³ac.) – œmiertelni, ludzie;

to po nas wyci¹ga³a – tego od nas wymaga³a;

wyci¹ga³o – wymaga³o;

wdziêczny – przyjemny;

panu podkomorzemu – Krzysztof Ossoliñski h. Topór (1587–

1645), podkomorzy sandomierski w latach 1620–1633, przyrodni brat Jerzego Ossoliñskiego;

spólnie – razem;

Jej M[oœci¹] nasz¹ M[i³oœciw¹] Pani¹ – ¿ona Krzysztofa, Zo-fia z Wojs³awic Cikowska;

fortunnym – szczêœliwym;

na wszem – we wszystkim;

dziedzicu – spadkobiercy; Krzysztof Baldwin Ossoliñski zmar³ bezpotomnie w 1650 r., por. Wprowadzenie, s. 41;

w³asnym – swoim;

tak przestronnych w³oœci – tak wielkiego maj¹tku; por.

Wprowadzenie, s. 41;

spólna – wspólna;

Korona – Rzeczpospolita;

wszytka – ca³a;

wygl¹da – oczekuje;

Cikowskiej – wdowa, Dorota z B³oñskich Cikowska;

frasunkiem – ¿alem;

strapionej – zasmuconej;

ten, który – tzn. Pan Bóg;

miece – miota;

szafuje – rozdaje, w³ada;

opiekunem wdów i sierot opuszczonych – w Biblii kikakrot-nie podkreœla siê szczególn¹ opiekê Bo¿¹, jak¹ ciesz¹ siê

w. 82

151

Jerzy Ossoliñski – por. s. 41;

Marcin Szyszkowski – (ur. 1554 r., zm. 30 IV 1630 r.) po-chodzi³ ze zubo¿a³ej rodziny szlacheckiej h. Ostoja, kszta³-ci³ siê w kolegium jezuickim w Pu³tusku i w Akademii Krakowskiej. Trafi³ na dwór Piotra Myszkowskiego, któ-ry zadba³ o jego dalsze studia w Rzymie (1579–1584), m.in. u Roberta Bellarmina, a potem w Bolonii i Padwie (do 1586 r.), w której w czasie drugiego pobytu w Italii uzy-ska³ tytu³ doktora obojga praw. Pe³ni³ obowi¹zki kancle-rza biskupa P. Myszkowskiego, a nastêpnie Bernarda Ma-ciejowskiego. W 1603 r. uzyska³ od Zygmunta III infu³ê biskupi¹ jako koadiutor biskupa ³uckiego. W 1604 r. zo-sta³ biskupem ³uckim, od 1606 r. by³ biskupem p³ockim, a od 1616 r. biskupem krakowskim. Wykaza³ siê du¿¹ energi¹ w dzia³alnoœci duszpasterskiej, zaanga¿owany by³ równie¿ w sprawy pañstwowe. Wyda³ kilka dzie³ z zakre-su teologii oraz prawa koœcielnego. (Zob. K.R. P r o k o p [Sebastian N i e w i a r o w s k i]: Poczet biskupów krakow-skich. Kraków 1999, s. 157–160);

dop³aci³ ... d³ugu ostatniego – tj. umar³; Mdr (15,8): „ten, któ-ry ma³o przedtym jest ulepion z ziemi i po chwili wraca siê w to, sk¹d wziêty jest, gdy od niego bêd¹ siê upominaæ d³ugu dusze, któr¹ mia³”;

Jerzy Ossoliñski

na pogrzebie biskupa Marcina Szyszkowskiego

w. 107

w. 108 w. 113

wdowy, np. Syr 35,17: „Nie wzgardzi modlitwami sieroty ani wdowy, jeœliby wyla³a mowê wzdychania”;

siê opieka³ – opiekowa³ siê;

¿a³osnym – smutnym;

wszytkimi – wszystkimi;

razie – przypadku, zdarzeniu;

naszê – nasz¹;

onê – tj. chêæ i gotowoœæ okazania ¿yczliwoœci.

tyt.

w. 1

na placu œwiata widomym – na placu œwiata widzialnym, plac znaczy nie tylko miejsce, ale tak¿e miejsce walki;

wprzód – najpierw;

powinn¹ – nale¿n¹;

ustawicznych – nieustaj¹cych, wytrwa³ych;

pos³ugach – us³ugach;

familia – rodzina (³ac. familia, -ae);

Ostojczyków – Szyszkowskich, ród szlachecki w wojewódz-twie kaliskim, herbu Ostoja: „Maj¹ byæ dwa ksiê¿yce nie-pe³ne ¿ó³te, barkami do siebie obrócone, ka¿dy z nich jed-nym rogiem do góry, drugim na dó³ obrócony, miêdzy nimi miecz bia³y ot³uczony, rêkojeœci¹ do góry, koñcem na dó³, w polu czerwonym, na he³mie piêæ piór strusich [...]”

(K. N i e s i e c k i: Herbarz polski. Wyd. z dodatkami J.N. B o b r o w i c z a. T. 7. Lipsk 1841, s. 170);

s³ychan¹ – s³yszan¹;

Ma wyswobodzonych tak wiele koœcio³ów z r¹k heretyckich katedra – K. N i e s i e c k i podaje, ¿e by³o takich

koœcio-³ów ponad 40 (Herbarz polski..., T. 8, s. 650);

maj¹ patrona œwiête koœci polskiego – M. Szyszkowski jako biskup krakowski ufundowa³ kaplicê – mauzoleum œw.

Stanis³awa biskupa. Zosta³a wzniesiona w latach 1628–

1630 wed³ug projektu Jana Trevana w miejsce gotyckie-go o³tarza w krzy¿u koœcio³a, poœwiêconegotyckie-go œw. Stanis³a-wowi, wzbogaconego w okresie renesansu. Jest to kaplica wolno stoj¹ca z czarnego marmuru inkrustowanego mar-murem ró¿owym i ze z³oconego br¹zu. Kwadratowa, z ko-pu³¹ na pendentywach, otwarta z czterech stron arka-dami filarowymi. Filary na postumentach z br¹zowymi herbami Ostoja Szyszkowskiego (zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 4: Miasto Kraków. Cz. 1: Wawel. Red.

J. S z a b l o w s k i. Warszawa 1965, s. 76);

nale¿¹cy – nale¿ny;

splendor – godnoœæ, czeœæ (³ac. splendor, -oris);

ozdobn¹ – ozdobion¹;

w niewieczn¹ posesyj¹ – w niewieczne posiadanie (od ³ac. po-ssessio, -onis), czyli wed³ug religii katolickiej do czasu zmartwychwstania cia³ przed S¹dem Ostatecznym;

wydawszy – podarowawszy;

153

go³ot¹ – cz³owiekiem nieposiadaj¹cym ziemi, tu: który nic nie posiada;

o jednej egipskiego tyrana koszuli – zwroty przys³. „do ostat-niej koszuli”, czyli zbiednieæ ca³kowicie, oraz „koszulka na

œmieræ” (W. P o t o c k i: Jowialitates. NKPP. T. 2, s. 153:

„Jedna nam tylko na œmieræ zostanie koszula”), prawdo-podobnie konkretna aluzja, a nie tylko przywo³anie egip-skich zwyczajów grzebania zmar³ych, nie uda³o siê jed-nak ustaliæ imienia w³adcy;

zostawuje – zostawia;

pami¹tki – wspomnienia, przypomnienia;

regestra – spis (³ac. regesta, -orum);

powinne – por. s. 152;

nale¿¹cy – por. jw.;

ozywaj¹c siê – odzywaj¹c siê;

Nemo me lacrimis decoret, nec funera fletu faxit. (³ac.) – niech nikt mnie nie przyozdabia ³zami ani nie odprawia pogrzebu p³acz¹c; nieco przekszta³cony tekst autoepitafu, Quintus Ennius [18.5]: „Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu / faxit, cur? Volito vivos per ora virum”.

Tekst cytowany przez Cycerona w Rozmowach tuskulañ-skich. Por. Wprowadzenie, s. 59;

w dalek¹ drogê – w drogê na tamten œwiat, œmieræ-odejœcie to jeden z toposów ³¹cz¹cych sztukê funeraln¹ i literaturê (zob.

M. S k w a r a: „Miejsca wspólne” polskiej poezji i sztuki fu-neralnej XVI i pocz¹tku XVII wieku. Szczecin 1994, s. 120);

prowizyjej – zaopatrzenia na drogê (od ³ac. provisio, -onis – staranie siê o coœ, zw³aszcza o zaopatrzenie w ¿ywnoœæ);

piastowa³ – troszczy³ siê;

sollicite (³ac.) – troskliwie, czujnie;

miarkowa³ (siê) – rz¹dzi³ siê;

trawi³ – spêdza³ na;

z niewczesnej wyszedszy gospody – topos cia³a-domu, por. bib-lijne: „ziemski dom nasz tego mieszkania” (2 Kor 5, 1), przez metaforê gospody jeszcze mocniej podkreœla tymcza-sowoœæ pobytu cz³owieka na ziemi;

peregrynacyj¹ – podró¿¹ (³ac. peregrinatio, -onis);

w ojczyŸnie prawdziwej – tzn. w niebie, por. s³owa œw. Paw³a z Listu do Filipian 3, 20: „Nasza ojczyzna jest w niebie...”;

w. 12

w t³um. J. W u j k a: „A nasze obcowanie jest w niebie-siech...”;

sposobiæ – przygotowywaæ;

tedy – wiêc;

ciê¿kiej œwiata tego robocie – ciê¿kiej na tym œwiecie pracy;

serca pa³aj¹cych – serca spalaj¹cych; p³omienie spalaj¹ce ludzkie serce to jeden z najczêstszych toposów poezji

mi-³osnej, tutaj metafora u¿yta na okreœlenie doczesnych pra-gnieñ nêkaj¹cych cz³owieka;

zawisn¹ – zawistn¹;

inwidyj¹ – zazdroœci¹ (³ac. invidia, -ae);

przewrotnie – chytrze, wykrêtnie;

szacuj¹cych – oceniaj¹cych;

domu mego – tj. mojego rodu;

pieczo³owaniu – zatroskaniu;

panu – królowi;

presumptiej – zarozumia³oœci (od ³ac. praesumptio, -onis – pewnoœæ siebie, bezczelnoœæ);

siedzia³em w senacie polskim – zasiad³ w senacie jako biskup ³ucki od 1604 r., p³ocki od 1606 r., krakowski od 1616 r.; w 1626 r. nie przyj¹³ ofiarowanego mu przez Zygmunta III arcybiskupstwa gnieŸnieñskiego (zob. K.R. P r o -k o p: Poczet bis-kupów..., s. 159–160);

rozkazaniu – nakazowi, przykazaniu;

nie zel¿¹ – nie obra¿¹;

szczêœliwie dokona³ – szczêœliwie umar³;

którejeœ – której ¿eœ;

nazbyt – zbyt;

filar ... Korony – odniesienie do alegorii Rzeczypospolitej jako budowli;

natenczas – wtedy;

wszytkich – wszystkich;

na jej œciany – kolejne odniesienie do alegorii Rzeczypospoli-tej jako budowli;

uwa¿nej – roztropnej, rozwa¿nej;

Zdania i wota – obowi¹zkiem senatora by³o wypowiadanie opinii w sprawach polityki króla; w czasie sejmu po pro-pozycji (przemówieniu programowym wyg³aszanym w

imie-w. 28

155

niu króla przez kanclerza) cz³onkowie senatu wed³ug ko-lejnoœci zasiadania w izbie wyg³aszali wota;

consilio (³ac.) – rad¹;

swojê – swoj¹;

deberet (³ac.) – by³a winna;

przeciwko OjczyŸnie – dla Ojczyzny;

dyskursami – dyskusjami;

swojê – swoj¹;

pokazowa³ – pokazywa³;

sypa³ pobo¿nie zgromadzone zbiory – K. N i e s i e c k i poda-je (Herbarz polski..., T. 8, s. 650): „[...] pod chocimsk¹ kampani¹ stolicê Kraków gdy mu w opiekê oddano, czte-rysta piechoty, sto jezdnych na jej prezydium uzbroi³, Const. 1621, fol. 11 jego zabiegi na dobro Ojczyzny s³awi, konstytucja 1613 fol. 28”;

na potrzebê – na potrzeby;

zgromadza³ – gromadzi³;

synowców jego – bratankami M. Szyszkowkiego byli:

Miko-³aj – biskup warmiñski, sekretarz wielki koronny, Mar-cin – starosta lelowski i Jerzy;

na us³ugê Ojczyzny chor¹gwie – na s³u¿bê dla Ojczyzny cho-r¹gwie;

to miasto – Kraków;

najprzedniejsza – najznakomitsza;

wspomniê – wspomnê;

in publicum (³ac.) – publiczny;

schodz¹cych siê – spadaj¹cych na, tj. maj¹cych konsekwen-szczodrobliwoœci – hojnoœci;cje;

krwi swojej w³asnej – tzn. swoich krewnych;

nak³adne – wymagaj¹ce nak³adów, kosztowne;

zaprawowania – zaprawianie, przygotowanie (l. mn. s³u¿y po-wiêkszeniu); Piotr Szyszkowski, syn bratanka biskupa – Jerzego – by³ sekretarzem legacji Krzysztofa Zbaraskie-go do Porty Otomañskiej, sprawowa³ te¿ poselstwo do kur-firsta brandenburskiego (por. K. N i e s i e c k i: Herbarz pol-ski..., T. 8, s. 651);

fabryk – budowli (od ³ac. fabrica, -ae – budownictwo, budo-wa);

struktur – budynków (od ³ac. structura, -ae – budynek, bu-dowla);

fabryk i struktur kosztownych, Polskê ozdabiaj¹cych – w ro-dzinnej I³¿y M. Szyszkowski wybudowa³ koœció³ parafial-ny, przy którym w 1629 r. ufunowa³ kaplicê rodu Sysz-kowskich, jego staraniem zosta³ odnowiony pa³ac biskupi w P³ocku, w 1627 r. ufundowa³ koœció³ i klasztor Fran-ciszkanów Obserwantów na górze Karczówce pod Kielca-mi, wzniós³ w Krakowie w 1625 r. kaplicê dla Bractwa Mêki Pañskiej oraz ufundowa³ kaplicê œw. Stanis³awa w katedrze Wawelskiej;

tym samym koœciele – tj. katedrze na Wawelu, gdzie odby³ siê pogrzeb biskupa (wg zapisu Z. Koniecpolskiego 29 V 1630 r.);

oko obróciwszy – okiem rzuciwszy, spojrzawszy;

et magna molientis (³ac.) – wiele stwarzaj¹cego;

animuszu – ducha (od ³ac. anima, -ae);

obroñce – obroñcy;

najdostateczniejszym pañstwom po¿¹danych – po¿¹danych w najbardziej dostatnich pañstwach;

potka³a – spotka³a;

zawisna – zawistna;

przywalony marmurem – tzn. z³o¿ony w grobie; zosta³ po-chowany w katedrze krakowskiej pod kaplic¹ œw. Stani-s³awa w prostok¹tnej cynowej trumnie, bez napisu, przy-ozdobionej tylko p³askorzeŸbami: na wieku doœæ du¿y krzy¿ z niewielkim Chrystusem na nim, na œcianach bocz-nych postacie œw. Stanis³awa z Piotrowinem i drugiego œw.

biskupa, mo¿e Wojciecha albo Marcina, patrona nieboszczy-ka, na œcianie pionowej w nogach, pod postaci¹ Matki Boskiej z P. Jezusem na rêkach, jest herb Ostoja (zob.

S. To m k o w i c z: Galeria portretów biskupów krakow-skich w kru¿gankach klasztoru OO Franciszkanów w Kra-kowie. Kraków 1905, s. 92–93);

konkurentii – konkurencji, tj. wspó³zawodnictwa o urzêdy i ³aski;

wszytkie – por. 154;

curiae (³ac.) – miejsce zebrañ senatu, tu metonimicznie: se-natu;

157

dóbr Bogu poœwiêconych dyspenzatorów – zarz¹dców dóbr koœcielnych (od ³ac. dispensator, -oris), dobra duchowne by³y zwolnione od œwiadczeñ na rzecz pañstwa, ale syno-dy niejednokrotnie podejmowa³y uchwa³y o przeznaczeniu pewnych œrodków na obronê Ojczyzny;

merita (³ac.) – zas³ugi;

wdziêcznej pami¹tki – wdziêcznego wspomnienia;

pozosta³ym ... potomkom – bratankowie M. Szyszkowskie-go, por. s. 155;

dobrotliwego stryja i opiekuna – szczególn¹ opiek¹ otoczy³ swego bratanka Miko³aja, który przebywa³ na jego dworze i zyska³ poparcie w kariedworze duchownej (ks. L. £ ê -t o w s k i: Ka-talog biskupów, pra³a-tów i kanoników kra-kowskich. T. 2. Kraków 1852, s. 175);

stanê³a gorzkoœci¹ – sta³a siê gorycz¹;

przeciwko – do, wobec;

oczywiœcie – naocznie;

zas³ug nieboszczykowskich wdziêcznoœæ – wdziêcznoœæ za za-s³ugi nieboszczyka;

wszytko – wszystko;

M[oœci] P[anie] po³aniecki – kasztelan po³aniecki Marcin Rokszycki (D¹browski) z Rokszyc i Koniecpola, ur. 22 XII 1622 r., zamordowany 1657 r. przez Kozaków w wieku 95 lat w koœciele w Piotrkowicach (Urzêdnicy wojewódz-twa sandomierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy. Oprac.

K. C h ³ a p o w s k i i A. F a l n i o w s k a - G r a d o w s k a.

Red. A. G ¹ s i o r o w s k i. Kórnik 1993, s. 65); wystêpowa³ w czasie pogrzebu w roli pos³a króla Zygmunta III;

sekretarz wielki – Miko³aj Szyszkowski, bratanek zmar³ego;

zmar³ego godnego biskupa grobowiec – nagrobek ustawio-ny jest przy filarach krzy¿owych, z czarnego marmuru i br¹zu z³oconego; w oprawie architektonicznej znajduje siê br¹zowe popiersie M. Szyszkowskiego wykonane wed³ug projektu J. Trevana (zob. Katalog zabytków..., s. 77);

pana tego – tzn. króla Zygmunta III;

którego opatrzeniem œwiatu by³ pokazany – którego stara-niem...; informacja podana przez Ossoliñskiego nie znaj-duje potwierdzenia w opracowaniach, wed³ug nich funda-torem grobowca zwi¹zanego pod wzglêdem ideowym z ka-plic¹ œw. Stanis³awa by³ Miko³aj Szyszkowski;

w. 89–90

statecznej – sta³ej, niewzruszonej;

przeciwko – por. s. 155;

nie popisuje siê z ... rad¹ – nie popisuje siê ... rad¹;

ku dobremu ... ci¹gn¹c¹ – dobro maj¹c¹ na wzglêdzie;

dostateczn¹ – wystarczaj¹c¹;

atestacyj¹ – œwiadectwem (od ³ac. attestatio, -onis);

JKM, Pani naszej Mi³oœciwej – królowa Konstancja Habs-bur¿anka, od 1605 r. druga ¿ona Zygmunta III Wazy;

sufraganie krakowski – Tomasz Oborski (ur. ok. 1570–1573, zm. VII 1645 r.), sufragan krakowski. Studiowa³ w Krako-wie i Rzymie, kanonik (1590 r.) oraz wikariusz generalny i oficja³ krakowski (1614 r.). 22 IX 1614 r. prekonizowa-ny biskupem tytularprekonizowa-nym Laodycei i sufraganem krakow-skim. Odznacza³ siê niezale¿noœci¹ s¹dów i rygoryzmem moralnym; nie zabiegaj¹c o zaszczyty i beneficja koœcielne, odmówi³ przyjêcia biskupstwa che³mskiego (1640 r.) i opac-twa mogilskiego (1642 r.); wikariusz kapitulny diecezji kra-kowskiej (1642 r.) (zob. P. N i t e c k i: Biskupi Koœcio³a w Polsce. S³ownik biograficzny. Przedm. kard. H. G u l -b i n o w i c z. Warszawa 1992, s. 152), pe³ni³ w czasie po-grzebu rolê pos³a królowej;

optimis auspiciis (³ac.) – pod najszczêœliwsz¹ wró¿b¹;

z przeœwietnej ojczyzny na to wysokie królestwo przyprowa-dzi³ – tzn. z Austrii; Szyszkowski wraz z marsza³kiem koronnym Zygmuntem Myszkowskim pos³owa³ w 1605 r.

do cesarza Rudolfa w imieniu Zygmunta III Wazy po ¿onê Konstancjê Habsbur¿ankê, za co król nagrodzi³ go biskup-stwem p³ockim;

potomstwu œwi¹tobliwemu – potomstwu œwiêtobliwemu; ¿y-j¹cymi wtedy dzieæmi Zygmunta III i Konstancji byli: Jan Kazimierz, Jan Albert, Karol Ferdynand, Aleksander Ka-rol, Anna Katarzyna Konstancja;

szczêœliwoœci¹ – szczêœciem;

nieustawaj¹c¹ – nieustaj¹c¹;

post fata (³ac.) – tu: po œmierci;

mieczniku koronny – Jan Zebrzydowski h. Radwan (nomino-wany w 1620 r., piastowa³ ten urz¹d do œmierci w 1641 r.), pose³ królewicza W³adys³awa Wazy (UCiN, s. 90);

zesz³oœæ lat – podesz³e lata; zmar³ w wieku 76 lat;

w. 112

159

Stanis³aw Sarbiewski: mowa na pogrzebie Jana Bartnickiego

Stanis³aw Sarbiewski – h. Prawdzic (zm. 1662 r.), m³odszy brat Macieja Kazimierza, polityk, parlamentarzysta, 1636 r. woj-ski sandomierwoj-ski, 1640 r. – starosta grabowiecki, 1659 r.

– kasztelan sochaczewski (zob. K. C h ³ a p o w s k i: Stani-s³aw Sarbiewski h. Prawdzic. W: PSB. T. 35, s. 184–187 i Wprowadzenie, s. 49–50);

d<ie> (³ac.) – dnia;

Februarii (³ac.) – lutego;

Jana Bartnickiego – Jan Bartnicki h. Do³êga, zmar³ bezpo-tomnie, por. Wprowadzenie, s. 62–64;

fundowa³ Loret w Zamoœciu – nieznana dziœ fundacja, praw-dopodobnie chodzi o kaplicê loretañsk¹ na przedmieœciu lwowskim, któr¹ opiekowali siê franciszkanie. Zapis na jej utrzymanie uczyni³ w 1647 r. S. Sarbiewski. Zamoœæ od lat trzydziestych XVII w. by³ jednym z oœrodków kultu (zob.

fundowa³ Loret w Zamoœciu – nieznana dziœ fundacja, praw-dopodobnie chodzi o kaplicê loretañsk¹ na przedmieœciu lwowskim, któr¹ opiekowali siê franciszkanie. Zapis na jej utrzymanie uczyni³ w 1647 r. S. Sarbiewski. Zamoœæ od lat trzydziestych XVII w. by³ jednym z oœrodków kultu (zob.

W dokumencie Ossoliński, Moskorzowski, Sarbiewski - mowy pogrzebowe : teksty w dialogu (Stron 145-172)