Wydaj¹c tekst mowy Ossoliñskiego na pogrzebie Cikowskiego, edytor dysponowa³ dwunastoma pe³nymi jej przekazami, natomiast w odniesieniu do odpowiedzi Moskorzowskiego dziesiêcioma. Po-niewa¿ w tych dziesiêciu wypadkach obie mowy wystêpuj¹ razem, w sta³ym uk³adzie: oracja Ossoliñskiego i respons Moskorzowskie-go, zostan¹ one scharakteryzowane wspólnie.
G rêkopis BN BOZ 823:
Mowa Jego M[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego na-tenczas koronnego na pogrzebie Jego M[o]ci Pana Stanis³awa Ci-kowskiego, podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 205206 v.
Na tê mowê Jego M[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, Jego M[o]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons, k. 206209.
Rêkopis w g³ównej czêci, do której nale¿¹ obydwie oracje, pi-sany jedn¹ rêk¹, wydzielone mowy na sejmach i sejmikach, mowy weselne i mowy pogrzebowe. Póniej manuskrypt by³ w³asnoci¹ Bart³omieja Siemichowskiego, przedstawiciela ariañskiej rodziny z sandomierskiego, który na wolnych kartach wpisa³ w³asne mowy.
Dalsze uzupe³nienia ró¿nymi rêkami z drugiej po³owy XVII w. (por.
Katalog..., T. 2, s. 128137, o mowach Bart³omieja Siemichowskie-go pisze Ma³Siemichowskie-gorzata T r ê b s k a: Od konkurów do zrêkowin..., s. 7174). Mowy z pogrzebu Cikowskiego znalaz³y siê w rêkopisie
107
wraz z du¿ym zespo³em innych mów pogrzebowych (a w
pozosta-³ych czêciach tak¿e weselnych i sejmikowych) Moskorzowskiego.
Dla ustalenia pokrewieñstwa z kolejnym rêkopisem wa¿ny jest uk³ad towarzysz¹cych im oracji pogrzebowych, który przedstawia siê nastêpuj¹co:
Z e s t a w i e n i e 1
H rêkopis AHWil F. 1135 op. 2/46
Mowa Jego M[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego na-tenczas Koronnego na pogrzebie Jego M[o]ci Pana Stanis³awa Ci-kowskiego, podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 311312.
Rkps BN BOZ 823 [G]
Krzysztof Radziwi³³ na pogrzebie Jana Albrychta Radziwi³³a [1626]
Jakub Sobieski na pogrzebie Anny Ostrogskiej [1636]
J. Sobieski na pogrzebie Krzysztofa Zbaraskiego [1627]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikow-skiego
A. Moskorzowski odpowied na po-grzebie S. Cikowskiego [1631]
J. Sobieski na pogrzebie Jerzego Zbaraskiego [1631]
A. Moskorzowski na pogrzebie Anny Dembiñskiej [1637]
A. Moskorzowski fragm.
J. Sobieski na pogrzebie Jana Karo-la Chodkiewicza [1621]
Andrzej Wiszowaty na pogrzebie Jana Sternackiego, studenta rakow-skiego [1637]
A. Moskorzowski na pogrzebie Doro-ty Sienieñskiej [1630]
Rkps AHWil F. 1135, op. 2/46 [H]
Krzysztof Radziwi³³ na pogrzebie Jana Albrychta Radziwi³³a [1626]
Jakub Sobieski na pogrzebie Anny Ostrogskiej [1636]
J. Sobieski na pogrzebie Krzysztofa Zbaraskiego [1627]
Krzysztof Radziwi³³ na pogrzebie Miko³ajowej Kiszczyny [1636]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikow-skiego [1631]
A. Moskorzowski odpowied na po-grzebie S. Cikowskiego [1631]
J. Sobieski na pogrzebie J. Zbara-skiego
A. Moskorzowski na pogrzebie Anny Dembiñskiej [1637]
J. Sobieski na pogrzebie Jana Karo-la Chodkiewicza [1621]
A. Moskorzowski na pogrzebie Doro-ty Sienieñskiej [1630]
Na tê mowê Jego M[o]ci Pana Ossoliñskiego Jego M[o]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons, k. 312 v.314.
Na k. 1 tytu³: Ksiêga mowy na sejmach, weselach i pogrzebach miane w sobie zamykaj¹ca, do których listy ró¿ne, epitafia i frasz-ki wierszem pisane s¹ przydane. Pisa³ Samuel Damianowicz a[nno]. 1645. Brak pocz¹tkowych kart, wed³ug starej paginacji zaczyna siê od s. 7. Do k. 96 v. mowy polityczne (wplecione kilka wierszy politycznych i okolicznociowych zwi¹zanych z wydarze-niami), dalej rêka pierwsza dokona³a rozplanowania ca³oci: Listy niektóre do ró¿nych pisane osób i pani¹t zacnych, od k. 208 Mowy weselne, na k. 301379: Mowy pogrzebowe. Tylko na wolnych kar-tach pojawiaj¹ siê póniejsze wpisy ró¿nymi rêkami, ale na ogó³ respektuj¹ce ten podzia³. Rêkopis zawiera liczne mowy Andrzeja Moskorzowskiego i innych przedstawicieli rodowiska ariañskiego.
Jak wynika z zestawienia 1, istnieje du¿e prawdopodobieñstwo wspólnego ród³a dla obydwu rêkopisów w czêciach stanowi¹cych antologiê oratorsk¹.
I rêkopis BK 1195:
Mowa J[ego]m[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego ko-ronnego na pogrzebie J[ego]m[o]ci Pana Stanis³awa Cikowskie-go, podkomorzyca krakowskiego we Brniu 1631, k. 175175 v.
Na tê mowê J[ego]m[o]ci Pana podstolego (przy pogrzebie J[ego]m[o]ci Pana Cikowskiego) J[ego]m[o]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons tam¿e we Brniu, k. 176177 v.
Kopiariusz, spisany jedn¹ rêk¹ po 1713 r., zawiera pisma poli-tyczne, prywatne, literaria zwi¹zane z otoczeniem Krzysztofa Ra-dziwi³³a (charakterystyka rêkopisu R. Grzekowiak [Opis róde³]
w: K. Tw a r d o w s k i: Lekcyje Kupidynowe. Warszawa 1997, BPS 7, s. 38). Uporz¹dkowanie oracji w tym rêkopisie nie zosta³o zasygnalizowane jak w poprzednich, ale i tak widoczny jest uk³ad:
mowy polityczne, weselne i pogrzebowe. Wiêkszoæ mów pogrze-bowych znana jest z rêkopisów G i H.
J rêkopis BOss 3563 II
Mowa Jego M[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego na-tenczas koronnego na pogrzebie J[ego] M[o]ci Pana Stanis³awa Ci-kowskiego, podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 125125 v.
109
Ryc. 7. Karta tytu³owa Ksiêgi mów na sejmach, weselach i pogrzebach..., rkps Pañstwowego Archiwum Historycznego w Wilnie, F. 1135 op. 2/46.
Na tê mowê J[ego] M[o]ci Pana podstolego na pogrzebie Jego M[o]ci Pana Cikowskiego J[ego] M[o]ci Pana Andrzeja Mosko-rzowskiego ex tempore respons, k. 125 v.127.
Manuskrypt liczy 338 k., spisany w XVII w., bez tytu³u. Pocho-dzi z archiwum Mniszchów, na k. 1 podpis Joseph Comte de Mni-szech. Na ponad 100 kartach zapisano mowy z pierwszej po³owy XVII w. (osobno dopisane tylko dwie oracje z czasów Sobieskiego), najpierw weselne, potem pogrzebowe, dopiero w kilku ostatnich mowach nie respektowano tego porz¹dku. Wszystkie mowy od-zwierciedlaj¹ pierwotne uporz¹dkowanie znane z G i H, czêcio-wo z J. Liczne mowy zwi¹zane ze rodowiskiem arian: oprócz An-drzeja Moskorzowskiego, tak¿e Jana Moskorzowskiego, Samuela Przypkowskiego.
K rêkopis BOss 4502 II
Mowa Jego M[o]ci Pana podstolego koronnego na pogrzebie Jego M[o]ci Pana Cikowskiego we Brniu, k. 115 v.116 v.
Respons na tê mowê Jego M[o]ci Pana Andrzeja Moskorzow-skiego, k. 116 v.118 v.
Manuskrypt licz¹cy 218 k. Na k. 2: Actus ceremoniales przy za-lotach, weselach i pogrzebach, ca³y sposób odprawowania ich.
Z ró¿nych aktów elaborate zebrane. Jedn¹ rêk¹ notowane konse-kwentnie wzory mów weselnych, wród których autentyczne ora-cje, m.in. Moskorzowskiego, od k. 105 mowy pogrzebowe, ale na kartach pozostawionych wpisy inn¹ rêk¹ burz¹ ten porz¹dek. Ora-cje nie przekraczaj¹ cezury po³owy XVII w. Wiêkszoæ mów pogrze-bowych znana z G, H, I oraz J.
L rêkopis BOss Lw 196 II
Mowa Jego M[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego na-tenczas koronnego na pogrzebie Jego M[o]ci Pana Stanis³awa Ci-kowskiego, podkomorzyca krakowskiego we Brniu, k. 5353 v.
Na tê mowê Jego M[o]ci Pana podstolego Jego M[o]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego ex tempore respons, k. 53 v.55.
Kodeks papierowy, pisany kilku rêkami w XVII w., fol., k. 281.
Zawiera literaria, mowy i materia³y polityczne, spisane ró¿nymi rê-kami a¿ do czasów Sobieskiego. Na k. 52 tytu³: Mowy aktom po-grzebowym s³u¿¹ce pochodz¹ one z pierwszej po³owy XVII w.,
111
fragment jest przez swój uk³ad pokrewny K. Dziewiêæ mów pogrze-bowych, ró¿nego autorstwa, zosta³o przepisanych w takim samym porz¹dku, ale z pominiêciem oracji Moskorzowskiego (por. zestawie-nie 2).
Z e s t a w i e n i e 2 Rkps BOss 3563 [K]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikow-skiego
A. Moskorzowski odpowied na po-grzebie S. Cikowskiego
J. Sobieski na pogrzebie S. ¯ó³kiew-skiego
K. Radziwi³³ na pogrzebie J.A. Ra-dziwi³³a
J. Sobieski na pogrzebie J. Zbara-skiego
A. Moskorzowski na pogrzebie A. Dembiñskiej
K. Radziwi³³ na pogrzebie Miko³ajo-wej Kiszczyny
A. Moskorzowski na pogrzebie D. Sienieñskiej
J. Sobieski na pogrzebie A. Ostrog-skiej
S. Pac na pogrzebie biskupa E.
Wo-³owicza
A. Moskorzowski na pogrzebie J. Chrz¹stowskiej
J. Sobieski na pogrzebie J.K. Chod-kiewicza
J. Ossoliñski na pogrzebie biskupa Szyszkowskiego
Rkps BOss 196 [L]
J. Ossoliñski na pogrzebie S. Cikow-skiego
A. Moskorzowski odpowied na po-grzebie S. Cikowskiego
J. Sobieski na pogrzebie S. ¯ó³kiew-skiego
K. Radziwi³³ na pogrzebie J.A. Ra-dziwi³³a
J. Sobieski na pogrzebie J. Zbara-skiego
K. Radziwi³³ na pogrzebie Miko³ajo-wej Kiszczyny
J. Sobieski na pogrzebie A. Ostrog-skiej
S. Pac na pogrzebie biskupa E.
Wo-³owicza
J. Sobieski na pogrzebie J.K. Chod-kiewicza
J. Sobieski na wyprowadzeniu cia³a S. Têczyñskiego
K. Zbaraski na pogrzebie marsza³-kowej litewskiej
M rêkopis BOss 207
Mowa Jego M[o]ci Pana Jerzego Ossoliñskiego, podstolego ko-ronnego na pogrzebie Jego M[o]ci Pana Stanis³awa Cikowskigo, k. 355356.
Replika na tê mowê Jego M[o]ci Pana Andrzeja Moskorzowskie-go, k. 356357 v.
Kodeks papierowy, pisany ró¿nymi rêkami w pierwszej po³owie XVII w. fol., k. 367. Na ok³adce nota proweniencyjna: Possesor hu-ius libri Andreas Casimirus Rzeczycki, thesaurarhu-ius Podlachiae.
Brak pocz¹tku, liczne mowy, których uk³ad odzwierciedla podzia³ na polityczne, weselne i pogrzebowe. Karty puste póniej uzupe³-niane. W pierwszej czêci wyró¿nia siê du¿y blok przemówieñ Fe-liksa Kryskiego, w drugiej konsekwentnie zacierane
okoliczno-ci wyg³oszenia.
N rêkopis BOss Lw 240
Mowa J[ego] M[oci] Pana Jerzego z Têczyna Ossoliñskiego, na-tenczas podstolego koronnego na pogrzebie Pana Stanis³awa Ci-kowskiego, podkomorzyca krakowskiego we Brniu miana, który urodziwszy siê z ojca i z matki katolików, fide[m] do sekty ariañ-skiej desciverit, k. 1 v.52.
Na te mowê J[ego] M[oci] Pana podstolego Pana Andrzeja Mo-skorzowskiego, cz³eka sekty ariañskiej ex tempore respons.
Manuskrypt pisany ró¿nymi rêkami w XVII i XVIII w. Notka na k. 97: Ta mowa jest Pana Krzysztofa Grzymu³towskiego, te-raniejszego kasztelana poznañskiego [...] odnosi powstanie czêci zapisów do lat 16561677. Mowy z XVII w. do lat szeædziesi¹-tych w ca³ym rêkopisie, rozdzielane listami i innymi materia³ami publicznymi.
O rêkopis BOss Lw 231 II
Mowa J[ego] M[oci] P[ana] Jerzego Ossoliñskie[go] podkanc-lerzego [skrelenie i poprawka rêk¹ drug¹: podstolego] koronne[go]
na pogrzebie J[ego] M[oci] Pana Cikowskiego [dopisek rêk¹ dru-g¹: który urodziwszy z ojca i z matki katoliczki da³ siê do pluga-wej sekty ariañskiej przewróciæ], k. 5454 v.
Replika Jego M[oci] P[ana] Moskorzowskiego na mowê Jego M[oci] Pana podkanclerzego koronnego [poprawki i skrelenia
113
rêk¹ drug¹ do postaci: Respons Moskorzowskiego na tê mowê], k.
54 v.56 v.
Na k.4 nota proweniencyjna: Bibliotheca Ill[ustrimi] M[agni-fi]ci Michaelis Ossolinski castellani czechoviensis. Manuskrypt zawiera liczne mowy autentyczne, g³ównie sejmowe z czasów W³a-dys³awa IV, przemieszane z innymi materia³ami o charakterze pu-blicznym. Jak wskazuje tytulatura Ossoliñskiego, mowy z pogrzebu Cikowskiego zapisane po 20 III 1638 r., kiedy otrzyma³ on nomi-nacjê na urz¹d podkanclerzego.
P rêkopis AGAD APP 124
Mowa Jego M[o]ci Pana podstolego koronnego Jerzego z Têczy-na Ossoliñskiego Têczy-na pogrzebie Jego M[o]ci PaTêczy-na Stanis³awa Ci-kowskiego, s. 167168.
Respons na tê oracyj¹ J[ego] M[oci] P[ana] Andrzeja Mosko-rzowskiego, s. 169172.
Rêkopis opatrzony informacj¹ katalogow¹: Mowy i listy oraz wier-sze w materiach politycznych i retorycznych od r. 1622 d. 1695 prze-kopiowane. Odpisy dokonane w XVIII w., mowy polityczne, pogrze-bowe i fragment wzornika weselnego przemieszane z materia³a-mi historycznymateria³a-mi.
R rêkopis BCz 1881
Mowa Jego M[o]ci P[ana] Jerzego Ossoliñskiego, podstolego ko-ronnego na pogrzebie Jego M[o]ci P[ana] Stanis³awa Cikowskie-go [dopisek: Heretyka], s. 9697.
Poczynaj¹c od s. 25, na ponad 300 kolejnych zapisano mowy wzorcowe i autentyczne z pierwszej po³owy XVII w. (póniej do-pisana mowa kanclerza Jerzego Dönhoffa). W trzech miejscach zgrupowane mowy Jakuba Hennickiego, z którego postaci¹ móg³ byæ zwi¹zany kopiariusz.
S rêkopis BOss 1427 I
Mowa J[ego]m[oci] P[an]a Jerzego Ossoliñskiego, podstolego k[oronneg]o na pogrzebie J[ego]m[oci] P[ana] Stanis³awa Cikow-skiego heretyka, s. 159164.
Kodeks pisany przewa¿nie jedn¹ rêk¹ w XVIII w. in quarto, k. 876, s. 584. Na k. 1 tytu³: Mówca polski w ró¿nych materyjach.
Conventus Olescensis. Powsta³ w XVIII w., niemal 500 stron
zaj-8 Ossoliñski...
muj¹ mowy z pierwszej po³owy XVII w., najprawdopodobniej przez odpisywanie z rêkopisu BCz 1881, co prócz zale¿noci analizowa-nych kopii potwierdza uk³ad przemów.
Wyrane ju¿ poprzez sam uk³ad antologii oratorskiej pokrewieñ-stwo przekazów G i H znajduje potwierdzenie w badaniu tekstu.
Ju¿ w drugim zdaniu pojawia siê istotny b³¹d ³¹cz¹cy obydwa przekazy. W aluzji do obrazu Tymantesa zamiast prawid³owej lekcji
¯yczyliby sobie bez w¹tpienia tej zas³ony... wystêpuje najprawdo-podobniej spowodowany podobieñstwem graficznym i przyzwycza-jeniem do u¿ywania w pogrzebowym kontekcie b³¹d: ¿a³osny. Na-tomiast w opisie odwagi Cikowskich zamiast: widzia³a [...] oboja gra-nica w obu przekazach jest: widzia³a [...] oboje gragra-nica. Poza tym obydwa przekazy daj¹ poprawne lekcje mowy Ossoliñskiego. Z kolei w mowie Moskorzowskiego ³¹czy je pominiêcie: Wziêtoæ zasiê i mo¿noæ [staro¿ytnej] familiej... Jednoczenie G pomija charak-terystyczny epitet: [skokotliwej] ambitiej, znany z H, co wyklu-cza pochodzenie H od G. Brak dowodów tekstowych na sytuacjê odwrotn¹, co sugeruje zale¿noæ G od H. Jeli jednak wzi¹æ pod uwagê ca³y manuskrypt, okazuje siê, ¿e w G na kartach 217v.
219 zapisano fragment mowy pogrzebowej Moskorzowskiego o in-cipicie: Kamieñ nie serce..., którego brak w H, a znany jest z BK 1195 i BOss 207. Bardziej prawdopodobne jest wiêc istnienie tylko wspólnego przodka, gdy¿ wydaje siê w¹tpliwe, by kopista G prze-pisa³ z H tylko mowê Moskorzowskiego, a w przypadku mowy Os-soliñskiego wykorzysta³ inny przekaz.
Wspólny dla przekazów G i H b³¹d w aluzji do Tymantesowego przedstawienia ofiary Ifigenii ³¹czy je równie¿ z I , jednak ani przy traktowaniu obydwu mów ³¹cznie, ani w izolacji nie uda³o siê uzgodniæ wspólnych lekcji rêkopisów tak, by jasno ukaza³y siê re-lacje je ³¹cz¹ce. Przez obecnoæ wspólnej lekcji odmêt przynosi za-miast w odmêt wprawuje oraz wysokiej godnoci zaza-miast osobnej godnoci przebija pokrewieñstwo przekazów K, O, P, a wyró¿nia-j¹ca lekcja ¿y³ na ojczystym imieniu (w miejsce mieniu) ³¹czy I z O.
Jednak oczywistoæ niektórych b³êdów (np. pojawiaj¹ca siê w K, J, O ró¿nica osoby: ¿yczy³by/¿yczy³bym w miejsce ¿yczyliby czy ³atwa
115
do uchwycenia przy popularnoci egzemplum zamiana s³owa w alu-zji) mog³a powodowaæ proste ich usuniêcie (mo¿e tak w³anie
sta-³o siê w P). Hipoteza zale¿noci rêkopisów, choæ mo¿liwa do skon-struowania przy takich za³o¿eniach, mia³aby jednak niewielk¹ wartoæ. Trzeba wiêc poprzestaæ na wskazaniu niew¹tpliwych za-le¿noci. Jest ni¹ istnienie wspólnego przodka K i O, w których powtarza siê pominiêcie: [principem stanu swego], a lekcje w³asne wykluczaj¹ wzajemn¹ zale¿noæ. Izolowane opuszczenia pozwalaj¹ te¿ wykluczyæ, by którykolwiek przekaz móg³ ponadto pochodziæ od M: [w domu z dawna mo¿nym i ojczynie znacznie zas³u¿onym], P: [takich cnót, godnoci, staro¿ytnoci szlachcic] i ca³e zdanie o po-wierzeniu cia³a zmar³ego ziemi, K: ca³e zdanie o trwa³oci zas³ug S. Cikowskiego ojca. W przygotowaniu tekstu ostatecznie zosta³y pominiête przekazy: K, P, S. Poniewa¿ nie uda³o siê ustaliæ relacji miêdzy przekazami, w komentarzu znalaz³y siê wszystkie odmien-ne lekcje, z wykluczeniem oczywistych b³êdów (zachowano tylko najwa¿niejsze, dokumentuj¹ce mo¿liwe zwi¹zki miêdzy przekaza-mi) i drobiazgów (np. zamiany spójnika, dublowania spójnika, in-wersje, oboczne formy gramatyczne). Aby zachowaæ jednoæ pod-stawy wydania, poszukiwano przekazu podstawowego wród za-wieraj¹cych obydwie mowy. Ze wzglêdu na czas powstania i ogra-niczenie lekcji w³asnych zdecydowano siê na przekaz H, mimo jego oczywistych b³êdów, mo¿liwych jednak do usuniêcia wed³ug innych przekazów. Zosta³o to powiadczone w komentarzu, bez oznacza-nia w tekcie g³ównym.