NARCYZM A INTERNET

Badacze dostrzegają przejawy i zarazem przyczyny narcyzmu w licznych obszarach zachodniej kultury, począwszy od budujących ją religii (Rońda, 2011; Sieradzan, 2011b), poprzez systemy edukacyjne (Olchanowski i Sieradzan, 2011) i medialne (Twenge, 2011; Twenge i Campbell, 2013), aż po coraz bardziej zindywidualizowane style życia (Krawczak, 2011). Szczególne znaczenie w nasilaniu się narcyzmu, zarówno w jego aspekcie jednostkowym, jak i kulturowym, przypisuje się powszechnemu korzystaniu z Internetu (por. Aboujaoude, 2012; Buffardi, 2011; Cai i in., 2012;

Twenge, 2014). Dlaczego Internet, zasadniczo będący narzędziem zwiększającym możliwości

5 Przyczyną tak dużej rozbieżności oszacowań mogą być, obok różnic metodologicznych (wynikających ze stosowania odmiennych kryteriów diagnostycznych, narzędzi pomiaru i badania r óżnych grup), różne założenia i poglądy badaczy na temat narcystycznego zaburzenia osobowości – jego etiologii, indywidualnej i społecznej szkodliwości itd.

Człowiek zalogowany 4. Człowiek społeczny w przestrzeni Internetu 160 międzyludzkiej komunikacji, miałby odgrywać znaczącą rolę we wzroście narcyzmu? Odpowiedzialna za to mogłaby być jego specyfika, odróżniająca go od wcześniejszych mediów służących udostępnianiu, gromadzeniu i wymianie informacji, takich jak listy, prasa, książki, radio, telefon czy telewizja.

Specyfika Internetu jest związana, po pierwsze, z jego technologią, pozwalającą m.in. na szybki dostęp do nieograniczonych zasobów informacji, i jednocześnie personalizującą ten dostęp. Po drugie, specyfika globalnej sieci wynika z przyjętych w niej reguł międzyludzkiej komunikacji, dopuszczających m.in. anonimowość czy ograniczoną zwrotność. Technologiczne i komunikacyjne właściwości Internetu sprawiają, że dostarcza on ludziom niedostępne im wcześniej doświadczenia oraz możliwości zaspokajania potrzeb i działania. Niektóre z tych doświadczeń, sposobów realizowania potrzeb i działania mogą wzbudzać narcystyczne tendencje lub je utrwalać. Konkretnie rzecz biorąc, aktywizację lub nasilanie się narcystycznych cech i zachowań użytkowników Internetu mogą powodować następujące jego charakterystyki lub zawarte w nim możliwości:

 Korzystanie z globalnej sieci pozwala ludziom na zdobywanie informa cji na nieomalże każdy temat, niezależnie od pory dnia i miejsca pobytu. Nawet pozornie bierne aktywności internetowe, takie jak czytanie i oglądanie zawartości stron www, mogą owocować wrażeniem nieograniczonego dostępu do wiedzy i wyboru, a w konsekwencji poczuciem wszechmocy. Jest to prawdopodobnie jedna z istotnych przyczyn ujawnionej przez Twenge (2014) skłonności osób z tak zwanego pokolenia milenijnego, dorastających na przełomie tysiącleci, do bardziej nierealistycznego zawyżania ocen swojej inteligencji i kompetencji niż czynili to przedstawiciele wcześniejszych pokoleń. Warto dodać, że poczucie wszechmocy budowane na dostępie do internetowych zasobów wiedzy jest złudne zwłaszcza wtedy, kiedy idzie w parze z typowo narcystycznym brakiem samokrytycyzmu, w tym przypadku mogącym przejawiać się przeszacowywaniem własnych umiejętności wyszukiwania i selekcjonowania informacji trafnych i rzetelnych.

 Internet jest, jak żadne inne medium, skoncentrowany na indywidualnych preferencjach. Jego użytkownicy doświadczają tego wykorzystując nawet najbardziej podstawowe narzędzia, takie jak przeglądarki, które po wpisaniu raptem kilku haseł dostosowują swoje wyniki do ich upodobań.

Taka personalizacja, nawet jeśli wynika przede wszystkim z realizowania marketingowych celów przez właścicieli przeglądarek, może u internautów powodować nieuzasadniony wzrost poczucia własnego znaczenia.

 Internet umożliwia zaspokajanie wielu potrzeb, które w tradycyjnym, realnym świecie zostałyby uznane za niewłaściwe – dziecinne, niezgodne z obyczajowością itp. – takich jak wirtualne krzywdzenie szefa czy teściowej dzięki odpowiedniej aplikacji, dzielenie się z obcymi ludźmi własną sferą intymną (upodobaniami seksualnymi, przekonaniami religijnymi, wysokością zarobków) na anonimowych forach lub czatach, czy oglądanie dziecięcej pornografii. Jak zauważa Elias Aboujaoude, „w miarę przyzwyczajania się do tego, że nawet nasze najmniejsze potrzeby, takie jak potrzeba przebijania folii bąbelkowej, zostają (…) zaspokojone, możemy czuć się coraz bardziej uprzywilejowani” (Aboujaoude, 2012, s.68). Co więcej, Internet nie tylko umożliwia zaspokajanie najbardziej specyficznych, często aspołecznych potrzeb, lecz także kreuje je i sankcjonuje.

 Korzystanie z globalnej sieci może pobudzać tendencje agresyw ne i umożliwiać ich realizowanie.

Zgodnie z modelem stworzonym i empirycznie potwierdzonym przez Füsuna Ekşiego (2012), narcystyczne cechy stanowią zmienną pośredniczącą w uzależnieniu od Internetu, które współwystępuje ze skłonnością do cyberprzemocy. Eun Joo Kim i współpracownicy (2008) ujawnili pozytywną korelację narcystycznych tendencji i agresji z uzależnieniem od internetowych gier.

Stosowanie cyberprzemocy i granie online może wyrażać lub wzmacniać narcystyczne poczucie

Człowiek zalogowany 4. Człowiek społeczny w przestrzeni Internetu 161 wyższości, wyjątkowości i uprzywilejowania, brak empatii oraz fantazjowanie o własnych nieograniczonych możliwościach, m.in. wpływania na innych ludzi.

 Internet, umożliwiając nieograniczony czasem ani przestrzenią dos tęp do zasobów informacyjnych i społecznych, sprzyja utrwalaniu lub rozwojowi impulsywności (Aboujaoude, 2012). Częste przebywanie w wirtualnym świecie może powodować lub nasilać, typowe dla wszystkich zaburzeń osobowości, problemy z kontrolą impulsów.

 Ze względu na kluczowe charakterystyki narcyzmu, jego częstym przejawem jest dążenie do afirmującej Ja autoprezentacji, połączone z unikaniem negatywnych informacji zwrotnych. Serwisy społecznościowe, takie jak Facebook czy Twitter, jak również popularne portale randkowe, tworzą nieomalże nieograniczone możliwości kierowania wrażeniem wywieranym na innych ludziach.

Zarządzając odpowiednio swoimi opisami, statusami czy prezentowanymi zdjęciami, ich narcystyczni użytkownicy mogą prezentować swoje idealne, wzbudzające społeczny podziw wizerunki, służące budowaniu i podtrzymywaniu wielkościowego Ja (Mehdizadeh, 2010).

 Zarówno serwisy społecznościowe, jak i osobiste strony internetowe czy dyskusje na forach, tworzą liczne okazje do nawiązywania powierzchownych, nie angażujących emocji relacji (Mehdizadeh, 2010). Osoby narcystyczne z łatwością mogą traktować takie relacje jako warunkowe, podtrzymując je wyłącznie dopóty, dopóki partnerzy internetowych interakcji biorą udział w podtrzymywaniu ich zniekształconego obrazu siebie i świata.

 Niedostępne w realnym świecie możliwości wykorzystywania informacji udostępnianych przez innych i budowania na nich własnego wizerunku, w połączeniu z potencjałem manipulowania społecznymi informacjami zwrotnymi, mogą kreować lub podtrzymywać typowo narcystyczne zniekształcenia w spostrzeganiu granicy dzielącej Ja od innych oraz norm regulujących międzyludzkie interakcje. Internet może tworzyć lub podtrzymywać złudzenie, że inni ludzie są narzędziami realizacji celów narcystycznego Ja.

 W globalnej sieci, ze względu na ogrom zawartych w niej informacji, także społecznych, chcąc zostać dostrzeżonym, trzeba się wyróżnić. Wymaga to dostosowywania się do internetowych „reguł gry” – przede wszystkim do reguły pozbawionej samokrytycyzmu, ignorującej negatywne sprzężenia zwrotne, podkreślającej własną wyjątkowość i znaczenie autoprezentacji.

Czy powyższe zestawienie oznacza, że Internet jest w stanie zmienić normalnego, zdrowego człowieka w osobę cierpiącą na narcystyczne zaburzenie osobowości? Nie. Tym, do czego korzystanie z Internetu może człowieka doprowadzić, jest przekonanie o normalności, społecznej adekwatności jego narcystycznych cech, a w efekcie ich rozwijanie i przenoszenie z rzeczywistości wirtualnej do codziennego życia (por. Aboujaoude, 2012; Twenge, 2014). Dodatkowo Internet, ze swoimi szczególnymi regułami komunikacyjnymi, umożliwiającymi prezentowanie wybranych, upiększonych, wyolbrzymionych lub idealnych aspektów Ja i unikanie przyjmowania krytycznych informacji zwrotnych, jest dla osób cierpiących na narcystyczne zaburzenie osobowości wygod ną przestrzenią funkcjonowania, utrwalającą ich wzorce doświadczania i działania.

Specyfika Internetu sprawia, że typowo narcystyczne wzorce poznania, doświadczania emocji, kontroli impulsów i zaspokajania potrzeb, budowania oraz utrzymywania relacji z oto czeniem mogą wśród jego użytkowników rozwijać się lub utrwalać. Jednocześnie większość internautów jest odporna na narcyzm⁶ – z serwisów społecznościowych, osobistych stron www, gier online i forów można

6 Świadczy o tym fakt, że nawet najwyższe oszacowania populacyjnych wskaźników narcyzmu nie przekraczają 6%.

Człowiek zalogowany 4. Człowiek społeczny w przestrzeni Internetu 162 korzystać w sposób elastyczny, uwzględniający uczucia innych ludzi, pozbawiony sztywnej, wielkościowej, skoncentrowanej na Ja i nierealistycznej autoprezentacji, narcystycznego fantazjowania, manipulacji i agresji. W związku z tym wydaje się, że choć Internet może mieć udział we wzroście indywidualnych i populacyjnych wskaźników narcyzmu, to nie stanowi istotnej przyczyny tego wzrostu.

Zgodnie z teorią Dynamiki Spiralnej, zasadniczą przyczyną nasilania się jednostkowego i kulturowego narcyzmu mogą być naturalne, dokonujące się w stosunkowo długich odcinkach czasu, rozwojowe przemiany ludzkiej świadomości.