POMIAR POCZUCIA WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI W ODNIESIENIU DO INTERNETU

Podstawą analiz przedstawionych w dalszej części artykułu jest systematyczny i celowy przegląd literatury opublikowanej w latach 1990-2014. Warunkiem włączenia narzędzia do analizy była dostępność podstawowych informacji o jego parametrach psychometrycznych oraz możliwość wglądu do treści skali. Kwerenda prowadzona była w bazach elektronicznych (EBSCO, PsycTests, PsycInfo, ScienceDirect, Wiley, Springer), a także poprzez wyszukiwarki i naukowe sieci społecznościowe (Google, Google Scholar, ResearchGate, Academia). Słowa kluczowe obejmowały kombinacje sformułowań Internet self-efficacy, web self-efficacy, online self-efficacy i scale, questionnaire, inventory, tool.

W pierwszym kroku zidentyfikowano 369 artykułów, następnie , po usunięciu zdublowanych publikacji, na podstawie analizy tytułów, abstraktów oraz sekcji Metoda zidentyfikowano artykuły opisujące badania empiryczne, w kolejnych krokach, w drodze analizy pełnej treści publikacji oraz bibliografii, ostatecznie zidentyfikowano 11 oryginalnych, autorskich narzędzi do badania poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do Internetu.

Człowiek zalogowany 4. Człowiek społeczny w przestrzeni Internetu 198 Spośród 11 narzędzi, pięć z nich umożliwia pomiar ogólnego poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do Internetu (GISE): Internet Efficacy Scale (Eastin, LaRose, 2000), Internet Efficacy Scale (Joo i in., 2000), Internet Perception Scale (Hinson i in., 2003), Internet Self-Efficacy Scale (Hsu i Chiu, 2004), Miara Poczucia Własnej Skuteczności ISEM (Rudnicka, 2007a). Sześć skal pozwala na pomiar specyficznego poczucia własnej skuteczności w Internecie (SISE): Online Technologies Self-Efficacy Scale (Miltiadou i Yu, 2000), Internet Self-Effiacacy Scale (Torkzadeh i van Dyke, 2001), Web Users Self-Efficacy Scale (Eachus i Cassidy, 2006), Internet Self-Efficacy 2006 (Hsu i Huang, 2006), Internet Self-Efficacy Survey (Liang i in., 2011), Internet Self-Efficacy Scale (Kim i Glassman, 2013). Współczynniki rzetelności α Cronbacha wszystkich omawianych skal osiągały wartości w przedziale 0.70-0.97, prezentowały one także zgodną z założeniami badaczy strukturę czynnikową.

Wątpliwości wiążą się jednak z trafnością pomiaru i operacjonalizacją pojęcia poczucia własnej skuteczności, zwłaszcza w skalach typu SISE. Arbitralne wybory usług/obszarów, na podstawie których dokonywano oceny poziomu specyficznego poczucia własnej skuteczności rzadko bywały uzasadnianie analizą wzorców korzystania z Internetu w danej populacji czy też popularnością lub specyfiką usług.

W przypadku starszych skal SISE obserwować można częste odniesienia do poczty elektronicznej czy przeglądania sieci, natomiast nowsze narzędzia nazbyt często odnoszą się do blogowania, a tylko w niewielkim stopniu uwzględniają sieci społecznościowe i aplikacje internetowe (Hsu i Huang, 2006;

Kim i Glassman, 2013). Istotnym problemem wielu tych skal jest także fakt, że coraz częściej przypominają one katalogi umiejętności, co w rezultacie powoduje zwiększanie liczby itemów, czy też dodawanie podskal, gdyż w ramach jednego narzędzia dokonuje się pomiaru poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do kilku odmiennych usług/aktywności internetowych. Analizowane skale SISE zawierały od dwóch (Liang i in., 2011) do siedmiu (Hsu i Huang, 2006) podskal.

Także w przypadku skal GISE obserwować można różnice w zakresie podejścia do pomiaru konstruktu poczucia własnej skuteczności. W przypadku trzech skal pomiar opiera się na szacowaniu poczucia pewności podczas wykonywania określonych działań w Internecie – także i w ich przypadku rodzą się wątpliwości odnośnie doboru wskaźników (Eastin i LaRose, 2000), widoczna jest również tendencja do wydłużania narzędzi (Hsu i Chiu, 2004; Joo i in., 2000). Skale GISE dostarczają jednak większej ilości informacji niż skale SISE i wydają się być lepszymi kandydatami do zastosowań diagnostycznych. Modyfikacja skali Compeau i Higginsa (1995) umożliwia pomiar zarówno zasięgu, jak i siły poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do Internetu. Pomiar skalą polega na szacowaniu przez osobę badaną stopnia pewności wykonania nowych zadań w Internecie w warunkach zakładających mniejszą lub większą samodzielność czy też dostępność pomocy, co pozwala także na analizę jakościową wyników (Rudnicka, 2007a). GISE bywa także mierzone poprzez źródła przekonań o własnej skuteczności, respondent korzystający ze skali Hinson, DiStefano i Daniel (2003) ocenia skuteczność własnych działań, częstość otrzymywania pozytywnych komunikatów zwrotnych, swoje samopoczucia podczas korzystania z sieci oraz ocenia siebie na tle innych, ograniczeniem tej skali jest jednak brak wersji dla osób dorosłych i długość (29 itemów).

Na zakończenie warto wspomnieć, że większość skal stosuje skale odpowiedzi Likerta, co utrudnia bezpośredni pomiar zasięgu poczucia własnej skuteczności, wyjątkiem od tej reguły są tylko dwa narzędzia (Hsu i Huang, 2006; Rudnicka, 2007a). Zalecany sposób pomiaru poczucia własnej skuteczności opisany przez Bandurę (2006), zakładał nie tylko dwustopniowy pomiar, mający na celu uchwycenie siły i zasięgu poczucia własnej skuteczności, ja k i użycie specyficznej skali pomiaru zaufania w własne możliwości o zakresie 0 (całkowity brak pewności) do 100 (wysoka pewność).

Człowiek zalogowany 4. Człowiek społeczny w przestrzeni Internetu 199 Korzystanie ze skal Likerta ułatwia pomiar, ale odbywa się to kosztem utraty pewnych informacji, jednak nie ma to zasadniczego wpływu na jakość pomiaru (por. Maurer i Pierce, 1998). Problemy pojawiają się w sytuacji, gdy oceny skalą Likerta dokonuje się nie w odniesieniu do stwierdzeń wyrażających zaufanie we własne możliwości, a stwierdzeń bardziej ogólnych, dotyczących wiedzy i umiejętności (np. Eachus i Cassidy, 2006; Kim i Glassman, 2013). Ponadto, w narzędziu Kima i Glassmana (2013) w ogóle zrezygnowano z frazy „I feel confident” na rzecz sformułowania „I can”, co rodzi wątpliwości odnośnie rzeczywistej możliwości pomiaru za ufania we własne siły przy pomocy tego narzędzia.

Rekomendacje wyboru skal do pomiaru ogólnego lub specyficznego poczucia własnej skuteczności w Internecie

Większość funkcjonujących współcześnie narzędzi powstała na podstawie skal służących do pomiaru poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do komputerów i powiela istniejący wśród nich podział na narzędzia służące do pomiaru ogólnego i specyficznego poczucia własnej skuteczności. Warto jednak pamiętać, że programy komputerowe rzeczywiście wymagały od użytkowników całkowicie odmiennych umiejętności, bez posiadania których nawet osoby o wysokim poczuciu własnej skuteczności nie byłyby w stanie osiągnąć założonych celów związanych z ich obsługą – usprawiedliwiało to więc wprowadzenie konstruktu specyficznego poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do komputerów. Do pewnego stopnia można to było obserwować także w początkowych fazach rozwoju Internetu, kiedy, na przykład, kopiowanie plików, czatowanie lub wysyłanie e -maili odbywało się przy pomocy innych protokołów i programów, co uzasadniałoby podejście typu SISE. Jednak współcześnie mamy do czynienia raczej z homogenizacją usług internetowych, które w większości przypadków polegają na realizacji usług poprzez przeglądarkę internetową (np. Dropbox jako odpowiednik FTP), a od użytkowników różnych aplikacji wymaga się podobnego zestawu umiejętności. Dlatego też warto rozważyć, czy powrót do pomiaru ogólnego poczucia własnej skuteczności nie jest znacznie bardziej zasadny niż konstruowanie kolejnych skal typu SISE, które nie tylko nie nadążają za rozwojem technologii, ale przede wszystkim nie pozwalają na generalizację wyników, tak aby móc przewid ywać zachowanie osób badanych w odniesieniu do nowych usług i aplikacji. Podejmując więc decyzję o tym czy w badaniach lub diagnozie wykorzystać narzędzie typu GISE czy SISE warto przeana lizować wady i zalety każdego z tych ujęć.

Pomiar ogólnego poczucia własnej skuteczności w Internecie.

Narzędzia tego typu najbliższe są oryginalnej koncepcji poczucia własnej skuteczności oraz bandurowskim wytycznym budowania skal do pomiaru poczucia własnej skuteczności. Umożliwiają one pomiar psychologicznej pewności danej osoby, że jest w stanie wykonać dowolne zadanie w Internecie.

Taka strategia pozwala na skuteczną identyfikację zarówno osób, które mają wewnętrzne przekonanie, że poradzą sobie z dowolną technologią i skłonne są wkładać w osiągnięcie tego celu określony wysiłek, jak i osób z przeciwstawnej grupy, mających trudności w adaptacji do zmieniających się technologii.

Skale do pomiaru ogólnego poczucia własnej skuteczności dobrze sprawdzają się w przypadku użytkowników początkujących, gdy pomiar specyficznego poczucia własnej skuteczności nie dostarczyłby wymaganych informacji. Zróżnicowana budowa skal GISE powoduje, że znacznie trudniej adaptować je na j. polski, jednak pozwalają one na generalizację wyników pomiaru, a także dzięki jakościowej analizie odpowiedzi mogą być szczególnie przydatne dla planowania spersonalizowanych oddziaływań szkoleniowych (Rudnicka, 2007a).

Człowiek zalogowany 4. Człowiek społeczny w przestrzeni Internetu 200 Pomiar specyficznego poczucia własnej skuteczności w Internecie.

Niewątpliwą zaletą tych skal jest prostota budowy i potencjalna łatwość translacji. Pomiar specyficznego poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do Internetu pozwala na łatwe monitorowanie postępów w zakresie oceny własnych możliwości i krzywej uczenia się użytkowników.

Jednak istnieją także ograniczenia możliwości stosowania tych skal w praktyce, są to, przede wszystkim, szybka dezaktualizacja skal, wybiórczość pomiaru i związane z nim problemy z generalizowaniem wyników na inne obszary działania użytkownika w sieci.

Szybka dezaktualizacja skal typu SISE częściowo wyjaśnia tak duży przyrost liczby narzędzi tego typu. Przykłady wykorzystania w tych skalach usług lub aktywności, które współcześnie utraciły popularność lub są przestarzałe jest częste (por. Eachus i Cassidy, 2006; Miltiadou i Yu, 2000;

Torkzadeh i van Dyke, 2001), jest to także najczęściej podnoszony argument uzasadniający tworzenie kolejnych skal. Autorzy skal SISE dokonują arbitralnego wyboru poszczególnych obszarów aktywności internetowej lub usług, co może utrudniać generalizację wyników. Pomiar poczucia własnej skuteczności skalą SISE, nie będzie przydatny w przypadku osób nie posiadających doświad czenia w korzystaniu z sieci, jak również w sytuacji oceny potencjału do działania w zupełnie nowych warunkach czy z wykorzystaniem nieznanych usług. Dlatego proces doboru skal SISE do badań lub diagnozy powinien zakładać nie tylko korzystanie z możliwie a ktualnych narzędzi, co w przypadku konieczności translacji może być pewnym utrudnieniem, ale także obejmować wnikliwą analizę treści skal oraz prześledzenie procesu ich konstrukcji.

WNIOSKI

Liczba funkcjonujących narzędzi do pomiaru poczucia własnej skute czności jest znaczna, omówione w artykule skale wykorzystywane były i modyfikowane na potrzeby szeregu innych badań, powodować może to problemy w identyfikacji i wyborze skutecznych i przydatnych narzędzi. Intencją tego artykułu była pomoc badaczom w podejmowaniu decyzji dotyczących doboru skal do pomiaru poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do Internetu poprzez dostarczenie informacji o teoretycznych podstawach narzędzi, różnicach w zakresie operacjonalizacji zmiennej poczucia własnej skuteczności o raz przedstawienie możliwości i ograniczeń poszczególnych typów narzędzi.

Badania dotyczące poczucia własnej skuteczności w odniesieniu do Internetu trwają od ponad dekady, jednak większość funkcjonujących narzędzi wciąż ma charakter badawczy a nie diagnostyczny – próba przygotowania narzędzi możliwych do wykorzystania w praktyce jest jednym z wyzwań stojących przed badaczami relacji człowieka z technologiami informacyjnymi. Rekomendacje dla tworzenia nowych skal dotyczą przede wszystkim świadomego podjęcia decyzji odnośnie zastosowania podejścia zakładającego ogólne lub specyficzne ujęcie poczucia własnej skuteczności, analizy aktywności internetowych z punktu widzenia ich popularności w populacji docelowej oraz różnic funkcjonalnych poszczególnych usług i aplikacji, a także rozważenie różnorodnych sposobów dostępu do sieci, na przykład poprzez komputery i urządzenia mobilne. Aktualnie, w kontekście postulowanego zrównoważonego korzystania z sieci oraz wyrównywania cyfrowych kompetencji², znaczną uwagę zwraca się na pomiar i wsparcie rozwoju umiejętności internautów. Pomiar poczucia własnej skuteczności może stanowić podstawę do lepszego zrozumienia uwarunkowań nabywania kompetencji, a także kształtowania zrównoważonej aktywności użytkowników Internetu, odpow iadając na potrzeby nauczycieli, szkoleniowców i projektantów.

2 Jest to jeden z filarów Cyfrowej Agendy dla Europy 2020, zob. http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/our-goals/pillar-vi-enhancing-digital-literacy-skills-and-inclusion