Pojawiają się jednak również narracje na temat kryzysu odchodzące od ana-lizowania decyzji i postaw elit w kierunku wyjaśniania funkcjonowania całego współczesnego kapitalizmu, w którym akumulacja i przepływy kapitału finanso-wego odgrywają pierwszorzędną rolę. Można było oczywiście liczyć na Micha-ela Moore’a; ten w 2009 roku wypuścił Capitalism: A Love Story. Styl i dowcip Moore’a okazały się jednak niewystarczające do tego, by przekonująco wyjaśnić mechanizmy działania współczesnego kapitalizmu – Capitalism był największą wpadką finansową w karierze Moore’a. Samo ironiczne komentowanie pozornie odseparowanych zjawisk społecznych to za mało – gdy tylko kryzys ujawnił sys-temowe powiązanie różnych procesów, potrzebne stały się spójne, równie syste-mowe narracje. Nie wystarcza już ukazywanie niemoralności systemu – trzeba go wytłumaczyć.
Co ciekawe, do metaforycznych opisów działania globalnego systemu go-spodarczego i do literackich narracji na jego temat wraz z wybuchem kryzysu powrócili ekonomiści. Odkrywając z powrotem sprawne pióro jako narzędzie pracy ekonomisty (o czym swego czasu bardzo dobrze wiedział Keynes), nie-którzy z ciekawszych teoretyków zaczęli czerpać z literackiej i mitologicznej tradycji, by jak najlepiej przedstawić mechanizm funkcjonowania kapitalizmu.
Najlepszym przykładem tej strategii eksplikacyjnej jest odważna i z rozmachem napisana (choć objętościowo niewielka) książka Yanisa Varoufakisa Globalny Minotaur. Varoufakis stara się pokazać, że transformacja lat siedemdziesiątych – kryzys paliwowy, koniec systemu Bretton Woods, wojna w Wietnamie, za-dłużenie Stanów Zjednoczonych i nowa polityka monetarna Rezerwy Federal-nej – fundamentalnie przekształciła globalną cyrkulację kapitału. O ile zaraz po drugiej wojnie światowej kapitał finansowy płynął od Stanów Zjednoczonych do byłych państw osi – Niemiec i Japonii – by następnie do Stanów wrócić dzięki sprzedaży amerykańskich produktów na rynki europejskie i azjatyckie, o tyle po kryzysie lat siedemdziesiątych obie postaci kapitału – kapitał finansowy
i towary – zaczęły płynąć do USA, a globalna gospodarka zaczęła być napędzana nieskończonym długiem Stanów Zjednoczonych, który mógł być nieskończony z powodu pozycji dolara wciąż odgrywającego rolę globalnej waluty. By wyjaśnić rolę Stanów Zjednoczonych w tej nowej konstelacji światowej gospodarki, Va-roufakis – grecki polityk i ekonomista – odwołuje się do mitologicznej postaci Minotaura i opisuje okres od końca systemu ustanowionego w Bretton Woods, czyli od odejścia na początku lat siedemdziesiątych przez prezydenta Nixona od wymienialności dolara na złoto, do kryzysu lat 2007–2008 jako kształtowanie się i trwanie „globalnego Minotaura” – Stanów Zjednoczonych. Wszystkie inne kraje, niczym starożytne państwa greckie, które musiały składać daniny króle-stwu Krety, zmuszone były do transferowania swoich nadwyżek budżetowych (kapitału) do Stanów Zjednoczonych, będących w stanie niczym ów antyczny potwór „pożreć” jego nieograniczone ilości. Varoufakis zresztą korzysta z tej me-tafory dalej, nazywając Wall Street, neoliberalną teorię ekonomiczną oraz Wal-mart „służebnicami bestii”16. Te i inne używane przez niego metafory i toposy kulturowe sprawiają, że nawet osoby, które nie do końca zrozumieją teoretyczny opis współczesnych stosunków ekonomicznych, będą w stanie zrozumieć ogólną logikę, która napędziła kryzys: Stany Zjednoczone przestały tworzyć nadwyżkę z produkcji, zaczęły zadłużać się ponad możliwość spłacenia tego długu i w końcu straciły zdolność przetwarzania napływającego do nich kapitału. Kryzys był nie tylko efektem działań wąskiej grupy uprzywilejowanych elit – one same funkcjo-nowały w szerszym kontekście gospodarczego systemu, który był konstruowany przynajmniej od czasów administracji Nixona.
Prawdopodobnie jednak najlepszą narracją, która starałaby się wytłumaczyć, w jaki sposób cały zbudowany na błędnych założeniach teoretycznych system po-padł w kryzys w latach 2007–2008, jest film Adama McKaya Big Short oparty na eponimicznym bestsellerze Michaela Lewisa17. Mamy tu do czynienia ze swego rodzaju tragikomedią, nakręconą przez reżysera specjalizującego się raczej w ki-nie komediowym. To właśki-nie dzięki specyficznemu poczuciu humoru Big Short udaje się to, czego nie były w stanie zrobić inne filmowe obrazy kryzysu, takie jak Chciwość czy druga część Wall Street. Wspomnijmy dwa przykłady. Jared Vennett, bohater wzorowany na postaci Grega Lippmanna (pracownika Deutsche Banku, który handlował kredytami hipotecznymi i zbił fortunę na ostatnim kryzysie), grany w filmie przez Ryana Goslinga, tłumaczy, jak działają CDO-sy (collatera-lized debt obligations), na podstawie gry Jenga. Prezentacja idzie mu niezdarnie,
16 Y. Varoufakis: Globalny Minotaur..., s. 135.
17 M. Lewis: The Big Short: Inside the Doomsday Machine. New York 2010. Film McKaya został nagrodzony Oskarem w kategorii najlepszy scenariusz adaptowany.
a my w pewnym momencie śmiejemy się z absurdalności tej próby opowiedzenia o strukturze skomplikowanych produktów finansowych za pomocą paru drewnia-nych klocków, które na końcu spotkania nadmiernie opalony bankier z różową szminką na ustach wyrzuca do (z trudem znalezionego) kosza na śmieci. Innym razem ten sam Vennett, jawny narrator fabuły filmu, w celu wytłumaczenia kolej-nego finansowego mechanizmu odwołuje się do pomocy aktorki Margot Robbie (grającej siebie samą), która siedząc w wannie z bąbelkami i popijając szampana, wyjaśnia, jak banki grupują aktywa oparte na długu o różnym stopniu ryzyka w pojedyncze produkty, by następnie sprzedawać je inwestorom. A gdy pojawia-ją się najgorsze monstra, czyli syntetyczne CDO-sy złożone przede wszystkim z CDS-ów (credit default swaps), Richard Thaler, guru współczesnej ekonomii be-hawioralnej, wspólnie z aktorką Seleną Gomez tłumaczą, czym one są, nie gdzie indziej, jak właśnie w kasynie.
Słoweńska filozofka Alenka Zupančič twierdzi w swojej książce poświęconej komedii18, że to właśnie komedia jest gatunkiem zdolnym podsumować i przed-stawić całość stosunków społecznych w konkretnych gestach, figurach czy posta-ciach. Komiczne sceny z Big Short stanowią świetne potwierdzenie tezy Zupančič.
W kreacjach aktorskich, w zabawach z mówieniem do kamery, w ironicznych komentarzach i nawiązaniach do popkultury, które wszystkie służą wyjaśnieniu genezy kryzysu finansowego, naprawdę objawia się nam całość kapitalistycznych stosunków społecznych doby finansjeryzacji. Ten typ poczucia humoru pokazuje świadomość reżysera Adama McKaya, że jeśli chce się dzisiaj wyjaśnić, jak działa kapitalizm, nie można się już odwoływać do brechtowskiego Verfremdungseffekt.
Nie można też, niczym Wajda w Pokoleniu, pokazywać dydaktycznych wprowa-dzeń do podstaw marksizmu:
[...] dniówka twoja wynosi 6 złotych, a Berg wstawia do kosztory-su kosztory-sumę złotych 12 za wpasowanie takich drzwi. Ponieważ ty tę pracę wykonujesz w dwie godziny, w ciągu jednej godziny zarabiasz na swoją dniówkę [...] Był taki jeden mądry, brodaty człowiek, nazywał się Karol Marks...
Dzisiaj trzeba doprowadzać do skrajności to, co zrobił już sam kapitalizm:
trzeba przemawiać do nas jak do ogłupionych odbiorców kultury masowej. Już nie brodaty filozof, lecz piękna blond aktorka z szampanem tłumaczy nam w wannie, na czym polega kapitalizm. Big Short to próba prezentacji i wyjaśnienia ekonomii politycznej w dobie spełnionego spektaklu, w którym skomplikowane nazwy i po-jęcia mają za zadanie uczynić mechanizmy tego spektaklu niezrozumiałymi.
18 A. Zupančič: The Odd One In: On Comedy. Cambridge 2008.
W filmie nie chodzi po prostu o pokazanie absurdu całej teorii finansów i prak-tyk elit finansowych. Można postawić tezę, że Big Short dąży do (chwilowej przy-najmniej) dezaktywacji transpasywności. Transpasywność to techniczne określe-nie tego, co wielokrotokreśle-nie opisywał Slavoj Žižek – śmiejemy się za pośrednictwem śmiechu publiczności, jak w sitcomach. Najbardziej dramatyczną sceną w filmie jest ta, kiedy grany przez Steve’a Carella Mark Baum spotyka się w restauracji z pa-nem Chau, który tłumaczy mu, że z długu opiewającego na parędziesiąt milionów jest w stanie wyprodukować syntetyczne CDO-sy warte miliardy. Baum rozumie wtedy, że gra toczy się nie o miejsca pracy na Wall Street, lecz o całą amerykańską gospodarkę. W tym momencie muzyka cichnie, a my słyszymy obsceniczny laugh box bankierów i maklerów siedzących w restauracji. I choć w całym filmie podą-żamy za narracją Vennetta i śmiejemy się ze scen, które mają rozładować napięcie, a Vennett krótko przed każdą taką sceną rzuca kolejny dowcipny komentarz, to w tym momencie zostaje zawieszona komiczność całej sytuacji. Widzowie razem z Baumem pojmują wielkość takiego przekrętu i śmiech po prostu cichnie, choć w filmie dalej go słychać. Na tym polega siła Big Short – na umiejętnym graniu tragizmem i komizmem.
Film łączy tę umiejętną grę tragizmem i komizmem z próbami wytłumacze-nia, na czym polegają takie instrumenty finansowe jak CDO czy CDS i prosta zależność między nimi (w pierwszym przypadku zarabia się na długu innych, pod warunkiem że oni go spłacają, a w drugim przypadku zarabia się na tym, że jakieś produkty finansowe, np. CDO-sy, tracą na wartości). Film tłumaczy od samego początku, jak wygląda logika stojąca za hipotecznymi papierami wartościowymi (mortgage backed securities), czyli tzw. sekurytyzacja. W przeciwieństwie do takich filmów jak chociażby Chciwość, mechanizmy rynków finansowych nie są w Big Short czymś mistycznym, lecz zostają sprowadzone do najbardziej abstrakcyjnego poziomu, na którym łatwo dostrzec logiczne zależności między nimi. I przejrzeć agnotologiczne praktyki współczesnej teorii finansów, która intencjonalnie stara się uczynić te zależności trudnymi do zrozumienia. Ta niezrozumiałość jest, moim zdaniem, w filmie traktowana niezwykle poważnie, podobnie zresztą jak efekty kryzysu.
Warto zaznaczyć, że Sheila Bair, jedna z twarzy walki o regulację rynków fi-nansowych, podkreślała, że ma olbrzymi problem zarówno z książką Michaela Lewisa, jak i z samym filmem: koniec końców chodzi w nich o osoby, które zaro-biły pieniądze na przyczynianiu się do kryzysu na rynku mieszkaniowym. Ważna w tym kontekście jest scena z Big Short, w której grany przez Brada Pitta Ben Ric-kert karci swoich młodych podopiecznych za ich entuzjazm – bo jeśli oni wygrają, to miliony ludzi stracą pracę i mieszkania. Na tym polega „tragiczność” tego filmu.
„Komiczność” dotyczy właśnie środków – wszystkie są dobre, byle tylko osiągnąć cel. A celem jest tutaj wbicie nam do głów najprostszych zależności logicznych:
pewna grupa ludzi zbija olbrzymi majątek na tym, że mający mniej pieniędzy lu-dzie zaciągają długi.
Tragikomizm Big Short wydaje się najlepszą strategią narracyjną będącą w stanie przeciwstawić się neoliberalnej agnotologii. Niczym w klasycznej kome-dii rezygnuje się tutaj z jakiegokolwiek mistycyzmu, z niewyjaśnionego, znajdują-cego się poza naszymi działaniami, planu historii – zasady pomnażania wartości na rynkach finansowych są przedstawione w prosty, dla wielu może wręcz pro-stacki, niemniej zrozumiały, sposób, a nie uznane za coś, co tylko rocket scientist byłby w stanie zrozumieć. Jednocześnie jednak narracja posiada odpowiedni cię-żar tragedii, który dopada nas, gdy zaczynamy pojmować, że mimo zrozumienia kryzysu jednostka niewiele jest w stanie zrobić (oprócz tego, że może „grać prze-ciwko systemowi”, co zrobili i na czym zarobili bohaterowie Big Short). Komedia przedstawia mechanizmy ekonomii, tragedia zaś uwypukla systemowy charakter przyczyn kryzysu; dzięki powiązaniu tych dwóch form narracji zyskujemy sposób mówienia o współczesnym kapitalizmie, który jest w stanie wyjść poza narrację o rynku jako rozwiązaniu każdego problemu.
Bibliografia
Cooper G.: The Origin of Financial Crises. Central Banks, Credit Bubbles and the Efficient Market Fallacy. New York 2010.
Harris R.: The Fear Index. New York 2012.
Lewis M.: The Big Short. Inside the Doomsday Machine. New York 2010.
Mason P.: Postcapitalism. A Guide to Our Future. New York 2015.
Mirowski Ph.: Never Let a Serious Crisis Go to Waste. London 2013.
Oręziak L.: OFE. Katastrofa prywatyzacji emerytur w Polsce. Warszawa 2014.
Patterson S.: The Quants. How a New Breed of Math Whizzes Conquered Wall Street and Nearly Destroyed It. New York 2011.
The Road from Mont Pelerin. The Making of the Neoliberal Thought Collective. Red.
Ph. Mirowski, D. Plehwe. Cambridge 2009.
Sorkin A.R.: Too Big to Fail. The Inside Story of How Wall Street and Washington Fought to Save the Financial System – and Themselves. New York 2009.
Soto, de H.: The Destruction of Economic Facts. www.bloomberg.com/bw/magazi ne/content/11_19/b4227060634112.htm#p1 (dostęp: 10.12.2016).
Varoufakis Y.: Globalny Minotaur. Przeł. J. Bednarek. Warszawa 2015.
Vogl J.: Widmo kapitału. Przeł. K. Sosnowska. Warszawa 2015.
Zupančič A.: The Odd One In. On Comedy. Cambridge 2008.